Koszary[1], budynek lub zespół budynków przeznaczony na kwaterowanie żołnierzy. Stosowane były już w wojsku rzymskim, w średniowieczu zanikły ponieważ nie było stałych wojsk zawodowych. W Polsce w XVII wieku na królewszczyznach i dobrach kościelnych ciążył obowiązek hiberny tj. dostarczania żołnierzom w okresie zimowym kwater i żywności. Koszary pojawiły się ponownie dopiero w XVIII wieku, gdy powstała potrzeba zgrupowania żołnierzy w jednym miejscu. W tym czasie rozpowszechniły się w Europie koszary projektu Sebastiana Vaubana, duży czworokątny budynek z dziedzińcem pośrodku o charakterze pół obronnym. Na parterze pomieszczenia gospodarcze i magazynowe, wyżej mieszkalne (w Zamościu był to przebudowany na koszary budynek akademii). W drugiej połowie XIX wieku pojawił się nowy typ koszar, z oddzielnymi pomieszczeniami dla ludzi, stajnie, kuchnie, szpitale. Obecnie w budowie koszar przeważa system pawilonowy. [2]
W okresie Księstwa Warszawskiego w Zamościu brakowało koszar, co powodowało, że żołnierze stacjonowali w prywatnych kwaterach (wynajętych izbach w domach mieszczańskich).
W latach 1815-31 Twierdza Zamość była stale modernizowana i rozbudowywana, część budynków w mieście przebudowano na koszary Garnizonu Twierdzy Zamość.
W 1841 roku, w zależności od wojennego znaczenia i wielkości, dokonano w Cesarstwie Rosyjskim nowego podziału twierdz na trzy klasy. Istniejące w nich komendy inżynieryjne otrzymały taką samą klasyfikację. Twierdza zamojska została zaliczona po wojnie krymskiej do 3 klasy, ponieważ straciła swoje wojskowe znaczenie. Na utrzymanie twierdzy klasy III nie przewidywano żadnych środków finansowych, z upływem czasu niekonserwowane fortyfikacje ulegały samolikwidacji. Twierdza zamojska pełniła rolę magazynu składowego sprzętu wojennego oraz więzienia warownego.
Ukazem carskim z dnia 7 grudnia 1866 roku twierdza zamojska została zlikwidowana, ponieważ „nie odpowiadała obronnym celom cesarstwa”. Likwidacja twierdzy zamojskiej przeciągnęła się do 1868 roku, zarówno niszczenie fortyfikacji jak i rozformowywanie jednostek garnizonowych. Ponieważ w Zamościu nadal miało stacjonować wojsko, pozostawiono niektóre obiekty twierdzy, które nadawały się od razu lub po pracach modernizacyjnych na zakwaterowanie żołnierzy lub magazyny. Były to budynki murowane: nadszańce, bramy, podwalnie, kazamaty barkowe, rotunda, arsenał i prochownia. Adaptacją tych obiektów na cele koszarowe i magazynowe zajmowali się wyznaczeni inżynierowie wojskowi.
Zamojski Forteczny Inżynieryjny Zarząd klasy 3 został 7 grudnia 1866 roku zlikwidowany. Utworzono Zamojską Inżynieryjną Komendę, która istniała do czasu fizycznej likwidacji twierdzy w końcu 1867 roku. Po jej rozwiązaniu na miejscu pozostał ppłk Robert von Nolte, który prowadził prace przy obiektach wojskowych w Zamościu i Szczebrzeszynie (podlegał bezpośrednio pod Warszawski Okręg Wojenny). W Zamościu prowadził prace przy adaptacji pozostawionych obiektów twierdzy na potrzeby Garnizonu Zamość, w Szczebrzeszynie przebudowywał budynki gimnazjum na koszary.
Garnizon Miasta Zamościa został utworzony w 1866 roku po likwidacji twierdzy, ponieważ stacjonowały w Zamościu stale różne jednostki oraz były składy wojskowe.
Wszystkie miejscowości w których stacjonowały jednostki wojskowe stawały się garnizonami. W zależności od wielkości garnizony w Rosji podzielono na pięć kategorii, Zamość zaliczono do III kategorii. Komendantem garnizonu był zawsze najstarszy stopniem oficer, zajmujący najwyższe stanowisko dowódcze.
W zamojskim garnizonie stacjonowały w latach 1867-75 jednostki z 8 Dywizji Piechoty
Zamość, w tle namioty wojskowe pod murami miasta, Fotopolska.eu
– 30 Połtawski Pieszy Pułk z 1 Brygady 8 DP; dowódca pułku: płk Antoni Stankiewicz, w składzie 3 batalionów,
– 8 Brygada Artylerii; dowódca brygady: płk (od 1875 roku gen mjr) Iwan Łapcow.
dowódcy baterii: od 1867 roku liczyła 3 baterie – 1 ppłk Sikstel, 2 ppłk Burakow, 3 płk Ditterichs; od 1873 roku 4 baterie – 1 ppłk Sikstel, 2 ppłk Nasjakin, 3 płk Ditterichs, 4 ppłk Laskowski; od 1874 roku 6 baterii – 1 ppłk Konstanty Sikstel, 2 płk Władysław Jarmersztebt, 3 ppłk Grigori Łazariew, 4 płk Stefan Kobyliński, 5 płk Dawid Ditterichs, 6 ppłk Józef Laskowski.
W tym czasie prace przy obiektach wojskowych w powiecie zamojskim prowadził ppłk (od 1875 roku płk) Robert von Nolte (zmarł w Zamościu w 1875 roku) oraz zajmujący się wojskowymi pracami budowlanymi w guberni lubelskiej: od 1867 roku sztabskapitan Michał Kenig; od 1872 roku kolegialny radca Wasyl Antonow.
W tym czasie przebudowano na potrzeby artylerii: nadszaniec północny na koszary, południowy na skład sprzętu, obie dawne bramy lubelskie i lwowskie oraz kojec na magazyny, kazamaty barkowe na prochownie, zakład naprawczy sprzętu artyleryjskiego (późniejsza kuźnia kozacka).
Na potrzeby garnizonu: pałac Zamoyskich na siedzibę komendy (komendantem garnizonu był dowódca 8 Brygady Artylerii), kwatery oficerskie w bocznych skrzydłach i na zapleczu oraz cerkiew garnizonowa pod wezwaniem Spasa [Zbawiciela]; w dawnej bramie szczebrzeszyńskiej odwach, obok w części arsenału areszt garnizonowy.
Na garnizonowe magazyny żywnościowe przejęto wozownie i masztalarnię, częściowo arsenał; na garnizonowy skład amunicji prochownię w dawnym bastionie 4, do czasu adaptacji na ten cel Rotundy.
Pułk piechoty stacjonował w namiotach, w obozie od strony północnej twierdzy, widoczne to jest na zdjęciu panoramy Zamościa z przełomu XIX/XX wieku. W jednym z namiotów znajdowała się polowa cerkiew pułkowa pod wezwaniem Świętych Apostołów Piotra i Pawła. Każdy pułk miał cerkiew polową, ze składanym przenośnym ikonostasem oraz sprzętem liturgicznym. W innym namiocie znajdował się polowy szpital pułkowy (komendant starszy lekarz dr Iwan Aleksiejew).
Kwatery oficerskie były w mieście w bocznych skrzydłach dawnego pałacu Zamoyskich.
W zamojskim garnizonie stacjonowały w latach 1875-77
Jednostki 13 Dywizji Kawalerii
-
od 27 lipca 1875 roku w Zamościu, odeszły na wojnę z Turcją w 1877 roku,
