Rodzina arendarzy Nosalczyków w XVI w. notowana była w Szczebrzeszynie[1], niektórzy z nich osiedlili się w XVII w. w pobliskim Zamościu.[2] Już w 1638 r. odnotowano na Rynku Solnym w Zamościu Kamienicę Nosalczykowską.[3] Izrael Nosalczyk[4] wymieniany był w 1641 r. jako mieszkaniec Rynku Solnego w Zamościu. W 1649 r. na Rynku Wodnym mieszkał Marek Nosalczyk.[5] Żyd Israel Noszalczyk (Nosalczyk) mieszkał w 1654 r. na ul. Żydowskiej[6] w Zamościu. Lustracja miasta z 1657 r. wymienia wśród domów żydowskich dom Marka Nosalczyka i „Kamienicę Izraela”.[7]
W 1686 r. odnotowano Izraela Nosalczyka na Przedmieściu Janowickim.[8]
Księgi miasta Zamościa wymieniają Nosalczyka przy okazji następujących transakcji kupna, sprzedaży, darowizny domów w Zamościu:
– 23 maja (brak daty rocznej – lata skrajne 1669 i 1672) Józef Izraelowicz alias Nosalczyk (wnuk Icka)[9] i jego żona Temerla Simonowiczowna przekazali darowizną dom o wartości 500 zł podczaszemu bełskiemu, Wojciechowi Tomisławskiemu. Dom znajdował się na Przedmieściu Lwowskim, w Rynku Świętokrzyskim.[10]
– W maju 1672 r. Józef Izraelowicz alias Nosalczyk i jego żona Temerla Szymanowiczowna sprzedali za 800 zł dom przy ul. Szewskiej Mendlowiczom.[11]
– Józef Izraelowicz alias Nosalczyk notowany był jako mieszkaniec Rynku Solnego w latach 1669 i 1675.
W czasie rządów trzeciego ordynata na Zamościu, Jana II Zamoyskiego „Sobiepana”, wojewody sandomierskiego została uregulowana, specjalnym dekretem z 1653 r.,[12] sprawa dotycząca pospólstwa żydowskiego w mieście i Ordynacji Zamojskiej. Pisownię staropolskiego dekretu uwspółcześniono dla lepszego zrozumienia treści dokumentu.
Jan na Zamościu Zamoyski hrabia na Tarnowie i Jarosławiu, kałuski, rzeczycki starosta
Wiadomo czynię komu wiedzieć należy iż sławetni: burmistrz, rajcy, wójt, pospólstwo miasta mego Zamościa zapozwali [wezwali] przed sąd mój Żydów w mieście mieszkających o to, że przeciwko przywilejom miasta nadanym rzucili się do skupowania gruntów, palenia i szynkowania gorzałki. Dekretem swym nakazuję aby Żydom nie wolno było palić i szynkować gorzałki w mieście, po przedmieściach i na folwarkach i [aby] z innych miejsc nie podwozili do miasta gorzałek pod straceniem powiezionej gorzałki i pod winą [karą] trzydziestu grzywien do skrzynki mojej należącej. Jednakże gorzałkę do arendy młynów tutejszych z dawna należącą we wsi Sulmiacach[13] wyrobioną, wolno będzie arendarzowi w mieście zamojskim jako najlepiej będzie mógł spieniężyć, abo [albo] wysznkować. Miodu sycenia i piwa warzenia dwóm tylko Żydom w domach dwóch jako mają na to prawo (które w cale [w całości] zachowują) pozwalam, od czego mają oddawać czopowe[14] exactorowi [poborcy], a ten szynk ma zostawać przy Żydach, których między sobą obierać zechcą. Na rewidowanie praw Żydom, na kupienie domów i gruntów od świętej pamięci przodków moich nadanych, naznaczam z ramienia mego komisarzy: wielebnego księdza Benedykta Żelechowskiego[15], kanonika zamojskiego, proboszcza turobińskiego i urodzonego Jakuba Białobockiego, którzy w przyszły piątek [z] sławetnem burmistrzem i wójtem zamojscy [zamojskim] zasiadłszy na ratuszu prawa żydowskie rewidować inquit [powiedzą] o własnych potomkach zmarłych Żydów czynić mają. Zachowując tych przy prawie i wolnościach, tak samych jako i własnych ich sukcesorów, których prawa komisarze mianowani ważne być uznają. A póki ta komisja do skutku swego nie przyjdzie żad[en] dóbr nie ma odbywać pod utraceniem [pod karą utracenia] majętności nabytej. Dan w Zamku Zamojskim 28 stycznia A.D. 1653.
Kolejne po ww. dekrecie zapisy ksiąg sądowych[16] dotyczą sprawy Żyda Izraela Nosalczyka. W tym czasie instygatorem skarbu zamku zamojskiego Jana II Zamoyskiego był Samuel Chelepski[17], a stroną powodową przed sądem, reprezentującą ordynata był Szkot Jakub Berny[18], mieszczanin i kupiec zamojski, arendarz prowentów [zysków] młyńskich i innych dochodów do pańskiej skrzynki należnych.
…..”Przed sąd mój zapozwano [wezwano] Izralea Nosalczyka Żyda zamojskiego, iż on przeszkadzając w wybieraniu prowentów do arendy należących, ku szkodzie i ujmie intraty [dochodu, zysku], ważył się faktorów[19] jego, Żydów Notę Dawidowicza[20] i Abrahama Lewkowicza[21] do Sądu Starszych Żydowskich o wmieszanie się przez nich do arendy, pominąwszy sąd mój należyty, pozwać i dekretami, także winami i klątwami uciążać. W której sprawie pozwany Izrael bronił się iż on nie dla ujmy prowentów skrzynki mojej pomienionych faktorów, ale za inne pretensje swoje, mianowicie zabranie gorzałki miał sprawę i tego dekretami Starszych Żydowskich dochodzić podejmował się. Faktorowie zaś pozwani i dekretami Starszych Żydowskich próbować chcieli iż właśnie ku ujmie intraty arendowej i że się wybierania prowentów do P. Bernego przyłączyli, przez niego prawem uciążeni byli. Uważywszy tedy obrony pozwanego tudzież pozwy i dekrety starszych żydowskich przede mną pokazane i po polsku przetłumaczone, ponieważ z pozwów do Starszych Żydów wydanych nic o zatrzymaniu publicznych kontrybucji, ale o przejechaniu gościńca w pierwszych sprawach pieniężnych, także i o wzięcie gorzałki pokazuje się iż Izrael pomienionych faktorów na ujmie prowentów skrzynki mojej że się do arendy przyłączyli w sądzie starszych dekretami, winami pieniężnymi, tak gotowymi pieniędzmi własnymi jako i membranami asekurowanymi, a nawet klątwą zborową, i wyłączeniem od Bożnicy uciszył. Tedy dekretem swym nakazuję aby faktorowie pana Bernego Nota Dawidowicz i Jakub Lewkowicz wykonali przysięgę u Szkoły Żydowskiej Zamojskiej sposobem żydowskim na rodał[22] w te słowa, jako własne prawo z Izraelem mieli, o dozór arendy i trzysta złotych winy Starszym Żydowskim gotowymi pieniędzmi tej sprawie nakazanej zapłacili, gorzałkę według intercyzy arendowej zabrali i przez to według szacunku sądu teraźniejszego za tymi powłokami szkody na trzysta złotych podjęli, co wykonać mają od dnia dzisiejszego za tydzień. A gdy przysięgną, powinien będzie Izrael zaraz wrócić trzysta złotych winy [kary] przez faktorów Starszym Żydowskim dany i drugie trzysta złotych za szkody onym uznane i poprzysiężone w Zamku Zamojskim gotowymi pieniędzmi oddać i zapłacić, i z tej gorzałki zabranej u faktorów nigdy upominać się nie ma, ani prawem żadnym w sądzie moim, także żydowskim i jarmarcznym zapłacenia jej dochodzić, i względem teraźniejszej sprawy przed sądem moim osądzonej żadnych win tudzież pieniędzy membranem [weksel] faktorów Starszym Żydom z okazji sprawy przez Izraela zaczętej nie dopłaconych, które tym dekretem moim znoszą i nieważne być deklarują. Tenże Izrael, ani sam przez się, ani potomkowie jego, żadne naprawine [uprawnione] osoby, wiecznymi czasy i Sądów Starszych Żydowskich dochodzić nie ma, ani ich o to więcej pozywać, pod winą [karą] dwóch tysięcy złotych polskich, którą do skrzynki mojej bez wszelkich obron zapłacić powinien będzie. A sumę pomienioną sześćset złotych zapłacić ma pod zakładem drugiej takowejże sumy, którą faktorom P. Bernego przysądzam. A iż tenże Izrael pominąwszy należyte sądy moje ważył się faktorów do sądu biłgorajskiego pozywać, i tej sprawy na ujmę zwierzchności, i władzy mojej ku szkodzie prowentów arendy popierać, chociaż (….) jako sprzeciwiający się zwierzchności mojej surowe karanie zasłużył, jednak mając wzgląd na lata je[go] oświadczając mu łaskę swoją, nakazuję aby zapłacił do skrzynki mojej tysiąc grzywien polskich w przyszły poniedziałek nie schodząc z zamku pod drugą takową sumą, i więzieniem do zupełnego uiszczenia. A na po tym aby Izrael jako i każdy Żyd Państwa mego nie ważył się do Starszych Żydowskich pozywać tych, którzy za pozwoleniem i kontraktem moim arendy trzymać będą surowie [surowo] zakazuję pod utraceniem majętności i inszemi [ i innymi] winami, które będą według uwagi mojej nakazane, mocą dekretu niniejszego. Dat w Zamku Zamojskim dnia jedenastego m-ca lipca roku pańskiego 1653.
W roku 1656 Jan II Zamoyski potwierdził Żydom wszelkie uzyskane wolności i korzystanie z nich rozciągnął na sześć lat, doceniając w ten sposób wysiłek i koszty poniesione przez nich na zabezpieczenie fortyfikacji miasta: …”pozwalam pomienionym Żydom moim zamojskim tu posesionatis piw warzenia, miodów sycenia, gorzałek kurzenia i innych wszelkich napojów z wolnym jeszcze szynkiem, rzezi bicia i innych handlów także wolności zarównie z innymi mieszczany używanie takim jednak sposobem, jako ich za św. pamięci Rodzica mego zażywali, a to do sześciu lat po sobie nierozerwanie idących od daty tego listu mego”…[23]
Ewa Lisiecka