Dokument „Plan pałacu i parku w Klemensowie”[1] składa się z trzech części: rejestr pomiarowy; plan posiadłości, plan parteru i piętra pałacu z lat 1872 i 1874. Pomiarów parku i gruntów wokół pałacu dokonał w 1872 r. praktykant miernictwa Władysław Lasocki, a rozrysował geometra klasy 2 Franciszek Cieśliński. Przy pomiarach zastosowano miarę nowopolską (podziałka 1: 5.000). Plan uwidacznia całość założenia pałacowo-parkowego w Klemensowie o ogólnej powierzchni 197 morgów i 29 prętów.
Od zachodu i południa granicę posiadłości wyznaczał tzw. trakt zamojski prowadzący od drogi z Zamościa, w tym miejscu do posiadłości prowadziła brama tzw. Wrótny Zamojski. Na planie oznaczono przy nim dwa budynki murowane, zapewne stróżówki (odźwiernego). Podobne zespoły bramne oznaczono przy trakcie zamojskim od strony Bodaczowa tzw. Wrótny Bodaczowski i od strony Michalowa tzw. Wrótny Michalowski. Od bramy zamojskiej prowadziła droga przecinająca w skos całe założenie parkowe aż do pałacu i dalej w kierunku bramy michalowskiej.
Od wschodu założenie parkowo-pałacowe w Klemensowie graniczyło z gruntami ornymi wsi Bodaczów, a granicę pomiędzy nimi stanowiła droga określana na planie jako ulica za parkiem przy polach Bodaczowa. Od północy granicę posiadłości wyznaczały grunta orne Folwarku Michalów aż do karczmy i młyna na rzece Wieprz, stanowiącej naturalny narys posiadłości od zachodu. Pomiędzy zachodnią częścią traktu zamojskiego, a rzeką granicę założenia parkowo-pałacowego stanowiły łąki włościan Michalowa oraz grunty i łąki Folwarku Michalów. Od południa klemensowską rezydencję otaczały grunta orne wsi Bodaczów. W środku założenia parkowego biegła tzw. dawna droga kursowa łącząca ją z traktem prowadzącym od zamojskiej bramy.
APL, wycinek: Planu parku i pałacu Klemensów
W północno wschodnim narożu posiadłości wydzielono miejsce na sad, szkółkę drzewek i kwatery warzywnika oddzielone budynkami gospodarskimi. Południową, reprezentacyjną elewację rezydencji poprzedzał gazon, tylną zdobiły koliste schody wyprowadzające na dwie aleje, z których dłuższa rozpoczynała się nasadzeniem wokół wodnego zapewne zbiornika (obecnie relikt fontanny jest w centralnym położeniu w stosunku do schodów wyprowadzających do parku. Budynek pałacu od strony zachodniej miał dobudowaną oranżerię do pawilonu bocznego.
Od wschodu pałac flankowały budynki gospodarcze (oficyny) oraz szkółka drzewek. Na planie nasadzenia drzew w parku określono terminem „kląb” i tak od zachodu oznaczono „Kląb pomiędzy parowami”; „Szkółka głogu”; „Kląb Babia Góra”; „Kląb dębowy” i „Kląb w granicach”. W centrum założenia parkowego oznaczono „Kląb sosnowy”; „Sosnowy od pół” i „Kląb morwowy”. Według Rejestru pomiarowego z grudnia 1872 r. pałac (1) i teren przy pałacu zajmował powierzchnię 1 morgi i 172 prętów. Gazon (2) przed pałacem zajmował 2 morgi i 60 prętów. Teren przy kuchni pałacowej (wschodni pawilon) oznaczono na planie cyfrą 3.; oficynę i stajnie 4.; pralnię 5.; teren przy oficynie 6.; mieszkanie frotera 7.; teren przed oficyną 8.; przy piwnicy 9.; przy gazonie 12.; przy środkowej drodze 15.; teren między drogami kursową i środkową 23.; przy polach bodaczowskich 31.; środkową drogę w parku oznaczono nr 32.; teren przy kursowej drodze 33.; przy kląbie sosnowym 35.; przy dawnej drodze kursowej 37.; przy wrotach zamojskich 38.; przy kląbie morowym 41; przy kląbie w granicach 46.; przy wrotach bodaczowskich 49.; kląbie dębowym 51.; przy Babiej Górze 55.; między parowami 57. Rejestr podaje dokładne wymiary poszczególnych połaci parku w morgach i prętach i do niego odsyłamy zainteresowanych. Podana powyżej numeracja pozwala natomiast na orientację w rozplanowaniu założenia parkowo-pałacowego na wzór legendy.
Dołączony do dokumentacji rzut parteru i piętra pałacu wraz z piwnicami uwidacznia rozplanowanie poszczególnych pomieszczeń w numeracji od 1 do 89, schodów i klatek schodowych, ponadto przedstawia schemat wyjścia na półpiętro i rzut sklepionych suteren. Większość pomieszczeń rozmieszczono w układzie amfiladowym.
Pałac Zamoyskich w Klemensowie na austriackiej Mapie von Miega
Najstarszym widokiem klemensowskiej rezydencji jest wcześniejsza o sto lat Mapa von Miega.[2] W opisach austriackich topografów nazywana murowanym zamkiem (na wzgórzu) zwanym Klemensów.[3] Już wtedy przepływający w pobliżu Wieprz napędzał młyn zbożowy. Koło karczmy przy trakcie odnotowano małe i rzadkie laski: brzozowy i świerkowy. W tym czasie droga do Bodaczowa przechodziła obok pałacu (zamku). Była piaszczysta i sucha. Dominującym wzgórzem w okolicy było to, na którym zbudowano zamek Klemensów. Łąki wokół rezydencji były bagniste, grząskie po deszczowej pogodzie, a droga z Rozłopów w stronę Michalowa wręcz zabagniona, koło samego Michalowa woda z łąki spływała wprost do Wieprza. Warto zaznaczyć, że pałac klemensowski opisano przy zapiskach kartografów dotyczących Michalowa. Miejscowość Klemensów wówczas nie istniała.
AGAD, Klemensów, rysunki orynnowania pałacu Zamoyskich (zbliżenia w wycinkach)
Kolejnym interesującym źródłem, dotychczas nieznanym, pozyskanym przez autorkę z archiwum, jest dokument zatytułowany: Klemensów, rysunki orynnowania pałacu Zamoyskich.[4] Składają się na niego trzy oddzielne rysunki, z których dwa są godne uwagi, ponieważ nakreślono na nich fasady pałacu Zamoyskich. Trzeci rysunek jest poświęcony technicznym wymiarom i przekrojom rynien, które zapewne w tym czasie montowano na pałacu. W zapiskach nic nie wskazuje na datę wykonania tych robót. Rysunki pałacu są na tyle szczegółowe, że dostrzegamy wyraźnie panoplia obiegające górne piętro budynku, głowę herbowego kozłoroga w kluczach rustykalnego obramienia okiennego, snycerskie rzeźbienia herbów na drzwiach frontowych, czy chociażby hełmy wieńczące tralkową poręcz balkonu nad portalem wejściowym.
Na jednym z prezentowanych w artykule rysunków widzimy półkoliste schody przy tylnej elewacji, które zastąpiono tarasem ze schodami wyprowadzającymi na trzy strony dopiero w latach 1892-1894, za czasów Maurycego Klemensa Zamoyskiego. Przebudowę portalu i dodanie balkonów realizował architekt Henryk Marconi ok. 1828 r. W latach 1841/42 zmieniono natomiast układ otworów okiennych.
Ewa Lisiecka
Przy okazji prezentujemy kilka zdjęć wnętrz pałacowych w Klemensowie. Autorem jest Zbyszek Pietrynko.
