Wieś Długi Kąt i jej służebności w okresie od XVIII do XIX wieku.

Wieś Długi Kąt powstała jako miejscowość ordynacka w pierwszej połowie XVII w. na gruntach wsi Łukowa.[1] Wieś mogła być lokowana na prawie wołoskim o czym świadczy dań od owiec pobierana w połowie XVII w. Do powinności włościan należało ponadto płacenie czynszu i pilnowanie granic lasu od strony Krasnobrodu. Wieś nie odrabiała pańszczyzny bowiem osiadła na gruntach czynszowych.

Wieś Długi Kąt na austriackiej XVIII w. mapie – Mapa von Miega http://mapire.eu/en/map/firstsurvey/?bbox=2582864.5135273198%2C6567144.612892132%2C2602241.3001976116%2C6577272.519139918
Protokół Extraktów 3 letnich gromady Długi Kąt[2] z drugiej połowy XVIII w. wymienia z nazwiska włościan i grunty orne na których gospodarzyli: Dmitro Mielniczek (ogród, 3 morgi roli); wdowa Krulichy (6 m. niwy), Iwan Popowicz (ogród i ponad 6 m. roli), Jodko (ogród) i Fedka Tulba (rola na Kotelnicy), Maciek Podolak (6 m. i 8 m. na Kotelnicy), Wawrzek Podolak (26 m.), Michał Martyniak (ogród i 23 m. – pole gnojne i rola), Iwan Martyniak (morga ogrodu i ponad 7 m. roli), Misko Podolak (12 m. roli i pola gnojnego), Tomek Tiution (pastwisko, ogród ponad 30 m. pola), Sobek Podolak (pole gnojne i ponad 30 m. roli), wdowa Podolaczka (ponad 8 m.), Wasyl (Stanisław) Litwin (ogród i 5 m. roli), Bartek Kozyra (10 m. pastwiska i 30 m. roli), Stanisław Ostach (6 m. roli), Jędruch Zawadzki (ogród i 7 m. roli), Michał Dzida (6 m. roli), Franek Podolak (25 m. pola gnojnego i roli), Iwan Tatka (Fatka?)  – 12 m. roli, Grzech Podolak (ponad 8 m. roli), Paweł Zawadzki (ponad 18 m. roli), Michał Podolak (ponad 3 m. roli), Szymek Podolak (1,250 m.; 4 morgi, i ponad 10 m. roli), Bartek Podolak (ponad 6 m. roli), Jakub Osedek (ponad 12 m. roli), Paweł Popik (pastwisko i 29 m. roli), Misko Popik ( ponad 3 m. roli), Jakub Podolak (ponad 24 m. pola i roli), Tomek Kozyra (2 m. roli), Wawrzek Kozyra (21 m. pastwiska i 12 m. roli), Antek Kusiak (trochę pola gnojnego), Antek Margol (ogród i ok. 14 m. roli), Józek Margol (ponad 4 m. roli), Maciek Kozyra (ponad 8 m. pastwiska i 13 m. roli), Szczepan Szponara (ponad 10 m. roli), Antek Podolak (ponad 15 m. roli), Stefan Popik (ponad 16 m. roli), Wasyl Popik (ponad 14 m. roli), Luka Kusiak (ok. morgi pastwiska i 9 m. roli), Marcin Kusiak (ponad 3 m. roli), Paweł Mielnik p. 10 m. roli), Maciek Margol (ponad 11 m. roli); Natka Kuczmirczycha (6 m. roli); Anna Zawadzka (ponad 3 m. roli), Stefan Michnik (ogród, łąka i ok. 4 m. roli), Jacko Dudka (ponad 5 m. roli), Wojtek Borowiec (ponad 3 m. roli), Jędruch Pardys (ponad 3 m. roli), Sobek Bednarz (niecała morga roli), Błaszko Milniak (ogród i ponad 8 m. roli).
Wycinek planu[3] poniżej obrazuje wieś Długi Kąt z przed 1853 r. na tle innych miejscowości ówczesnego rewiru józefowskiego. Plan został wykonany dla potrzeb leśników oddziału I i II rewiru józefowskiego i obejmował: rzeki, stawy, mosty, grunty miasta Józefów, folwarku Hucisko, Izbice, wieś Długi Kąt, Górniki, Nowiny, Pardysówkę, Stanisławów, pola, łąki, lasy z zaznaczeniem gatunków drzew, zabudowania dworskie, wiejskie, miejskie, służby leśne, karczmy młyny, papiernię i drogi.
APL, AOZ, Wycinek planu lasów rewiru józefowskiego
W 1833 r. stosunki włościan wsi Długi Kąt z właścicielem gruntu opierały się na urządzeniu rolników ordynackich zaprowadzonym przez dobrowolne obustronne przyjęcie obowiązków wynikających z umowy na lat 13. Umowa taka została im przedstawiona osobnym pismem, o czym informowały zapisy „Tabeli wykazującej uposażenie, obowiązki i powinności rolników po wsiach i miastach osiadłych” – we wsi Długim Kącie do Dóbr Głównych Ordynacji Zamoyskiej należące własności JW. Hrabi Ordynata Zamoyskiego w Parafii Józefowskiej Gminie Aleksandrów Okręgu Zamojskim Powiecie Zamojskim Guberni Lubelskiej.[4]
Włościanie tej wsi opłacali dziesięcinę dla kościoła obrządku łacińskiego w Józefowie z mocy erekcji w roku 1723 d.: 2 stycznia nadanej przez ordynata Tomasza Józefa Zamoyskiego. Dla Gminy natomiast byli zobowiązani uiszczać składkę na zaspokojenie interesów gminy wiejskiej, zarówno każdy rolnik jak i chałupnik. Każdy rolnik był obowiązany odrabiać rocznie dni ciągłych 12, chałupnik dni pieszych 12, do robót osób pojedynczych, wsi, gminy i w ogóle Dóbr Ordynacji Zamojskiej. Wszelkie rozporządzenia i polecenia władz rządowym miały być wykonywane szybko, a ponieważ gmina była rozległa zdecydowano dodawać kolejną stójkę do urzędu wójta Gminy. Gmina składała się z wielu wsi dlatego też owa kolejka, przypadająca na konkretną wieś, czyniła zaledwie jeden dzień w roku dla tej powinności. Włościanie byli zobowiązani do odbywania straży nocnej po wsiach dla czuwania nad porządkiem i bezpieczeństwem według przepisów policyjnych. Osobno włościanie otrzymywali rozpiskę szczegółową co do 12 dniowej robocizny na korzyść gminy.
W tym czasie odnotowano 38 osad (gospodarstw) we wsi, których nazwiska (powtarzające się) zamieszczono w ww. dokumencie: Kusiak, Raczkowski, Kozak, Margol, Podolak, Bzdziuch, Popik, Bil, Wołoszyn, Dzida, Michniak, Mielniczuk, Koman, Momot, Kozyra, Martyniak, Surmacz, Babiuch, Drobycz, Miślniczek, Jóźwiakowski.
W 1864 r. włościanie wsi Długiego Kąta zajmowali osady oddzielone od obcych posiadłości i stanowiące odrębną przestrzeń. Osada ta podchodziła pod przepisy Ukazów z dnia 26 maja (7 czerwca) 1846 r. i z dnia 19 lutego (2 marca) 1864 r. Według Tabeli likwidacyjnej[5] wieś zajmowała w 1864 r. powierzchnię 496 morgów i 225 prętów, od czego odjęto Osadę o powierzchni 1 morgi, co dawało 495, 225 morgi. Pastwisko z Ukazów z 1846 i 1864 r. było we wspólnym użytkowaniu całej Gromady wsi Długiego Kątu (bez udziału właściciela dóbr i bez uiszczania z tego pastwiska przez włościan oddzielnych powinności). Było wspólną własnością całej Gromady wsi Długi Kąt, co dotyczyło pastwiska w pierwszym dziale.  Wszyscy włościanie wymienieni w tym dziale  posiadali te same i w takiej samej ilości grunta, co w czasie obowiązywania ukazu z d. 26 maja/7 czerwca 1846 r. W roku 1834 geometra Jan Kraczkiewicz zdejmował z gruntu plany, które potem zostały w r. 1864 rewidowane i potwierdzone za zgodność przez geometrę Rady Administracyjnej Królestwa patentowanego, Karola Ściegiennego.

APL, AOZ, tabela likwidacyjna wsi Długi Kąt
Męskie nazwiska włościan z tego okresu powielają poniekąd XVIII wieczne, ale pojawiają się także nowe: Michel Jegielczur, który uprawiał rolę po Antonim Kusiaku, Kusiak Michał, Jasina Marcin, Podolak Marcin, Podolak Tomasz, Kozyra Józef, Popik Jan, Romanczuk Stefan, Litwin Tomasz, Bil Michał, Rzeszutko Tomasz, Kusiarz Maciej, Romańczyk Tomasz, Krzaczek Stanisław, Bzdziuch Michał, Mielniczek Tomasz, Lal Antoni i Stanisław, Margol Stanisław, Mielniczek Jan, Momot Antoni, Podolak Maciej, Bil Józef, Litwin Mikołaj, Majewski Konstanty, Koman Wasyl, Osuch Antoni, Kawa Andrzej, Grochowicz Franciszek.
W czasie wydania ukazów z 1846 i 1864 we wsi Długi Kąt znajdowało się pastwisko zawierające 3 morgi i 275 prętów. Z pastwiska tego korzystały osady całej wsi bez udziału właściciela dóbr, któremu prawo do korzystania z niego nie przysługiwało. Włościanie za korzystanie z pastwiska nie uiszczali żadnych powinności. Odnotowano w tym czasie Osadę karczmy dworskiej położoną na nawsiu i Osadę leśniczego, znajdującą się na gruntach dworskich, utrzymywaną jako własność dworską.
Służebności wsi czasowo przyznała włościanom Gminy Aleksandrów, do której także wieś Długi Kąt należała, delegacja Krasnostawskiej Komisji ds. włościańskich decyzją nr 43 z dnia 3(15) lipca 1864 r.:
– pozostawienie włościanom prawo korzystania z lasu na opał po dwie fury zimą i po jednej latem na tydzień i na reperację zabudowań,
– przysądzenie włościanom pastwiska w lasach oprócz zagajników.
Naczelnik powiatu 19 (31) lipca 1864 r. polecił ogłosić włościanom decyzję nr 13.285 Krasnostawskiej Komisji ds. włościańskich przez pośrednictwo Naczelnika Wojennego, wydaną w sprawie rozszerzenia służebności:
  1. Włościanie gminy Aleksandrów, do której i wieś Długi Kąt należała, winni otrzymywać bezpłatnie drzewo na reperacje budowli, na opał po dwie fury na zimę i po jednej latem na tydzień, a chrust i podściółkę dla bydła w miarę potrzeby.
  2. Pastwisko mają w lesie oprócz miejsc zakazanych i inne oddzielne.
  3. Włościanie nie mieli żadnych praw do służebności w lasach dziedzica.
  4. Przydział drzewa na opał odbywał się w konkretnie wyznaczone dni; latem w środy, a zimą w środy i w piątki.
  5. Wójt Gminy i Rządca po wspólnym uzgodnieniu wyznaczali z jakiego drzewa i jakimi drogami włościanie mogą wywozić drzewo na opał.
  6. Do wjazdu do lasu za opałem włościanie powinni mieć asygnację lub kwity z pieczęcią z kancelarii dziedzica. Kwity wydawano na cały rok przez wójtów gmin.
  7. Włościanie byli zobowiązani okazywać pozwolenie przy wywózce opału z lasu gajowemu, który je odpowiednio kwitował.
  8. Do pilnowania porządku i przestrzegania zobowiązań wyznaczono wójta Gminy.
APZ, AOZ, pismo dołączone do Tabeli likwidacyjnej z 1864 r.
 Do wspomnianej wyżej tabeli likwidacyjnej z XIX w. dołączono odpis pisma tzw. Wpis dodatkowy – z dnia 12 kwietnia 1930 r. w sprawie zniesienia służebności i zrzeczenia się mieszkańców wsi Długi Kąt  służebności leśnych i pastwiskowych, przysługujących im dotychczas na mocy wpisów do Tabeli. W zamian za to z nieruchomości ziemskiej „Majętność ziemska Ordynacja Zamojska” otrzymali na wspólną własność: 38 – 3. 678 ha gruntów ornych; 2 – 0190 ha pastwisk; 124 – 9053 ha lasów; 0 –  4300 ha zarośli; 2 – 6011 ha dróg, ogółem 168 ha gruntów i 3232 metry kwadratowe. Grunty rozdzielono według pomiarów mierniczego Juliusza Sikorskiego z 1923 r.
Ewa Lisiecka
 O wsi Długi Kąt poczytamy także pod linkami:

Figura Lasowego | (przewodnicyzamosc.pl)

Arsenał Powstańców Styczniowych w Długim Kącie. | (przewodnicyzamosc.pl)

Questing w Długim Kącie | (przewodnicyzamosc.pl)

[1] Niedźwiedź Józef. Leksykon historyczny miejscowości dawnego województwa zamojskiego. Zamość 2003. s. 101.
[2] APL, AOZ, sygn. 872. Lata 1787-1789.
[3] APZ, AOZ, sygn. 1166, skany 4, 6, 8, 10, Plan Lasów rewiru józefowskiego oddziału I i II, w kwietniu 1853 r przekopiowane przez geometrę Jurkowskiego.
[4] APL, AOZ, sygna.2722, skany 3-50.
[5] APL, AOZ, sygn. 3099, skan 4, 14, 15 [Projekt tabeli likwidacyjnej wsi Długi Kąt, gmina Aleksandrów, okręg zamojski, powiat zamojski, gubernia lubelska].