Z inicjatywy Kol. Marii Puźniak i Roberta Kowalskiego w dniu 12 sierpnia 2024 r. odbyła się wycieczka szkoleniowa zorganizowana dla członków Koła Przewodników w Zamościu, zaprzyjaźnionych przewodników z innych miast oraz sympatyków turystyki. Głównym celem zwiedzania był Biłgoraj, miasteczko położone na Równinie Biłgorajskiej, starsze od Zamościa. Oprowadzała Maria Puźniak i Robert Kowalski. Już na skraju miasteczka wita gości na trakcie zamojskim Figura św. Jana Nepomucena na wysokim postumencie, wyrzeźbiona w 1821 r. przez Augusta Kuczyńskiego. To w tym miejscu żegnano („Żałosne”) i witano („Radosne”) sitarzy wyruszających i powracających do miasta.
Zwiedzanie miasta najlepiej rozpocząć od Kościoła pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, którego dwie wieże zobaczymy jako pierwsze z traktu dojeżdżając do Biłgoraja od strony Zamościa. Murowana świątynia z lat 1732-1755 stoi na miejscu wcześniejszej (zbór kalwiński) i powstała z fundacji ks. Mateusza Pawłowicza, a jej budowę dokończył generał artylerii Eustachy Potocki. Wcześniejsze wyposażenie kościoła spłonęło w czasie II wojny światowej podczas bombardowania miasta. Wieże, które dobudowane do kościoła w 1883 r., także ucierpiały w czasie nalotu, ale odbudowano je po wojnie. Najstarszym elementem jest w tym miejscu zabytkowa figura-kapliczka z płaskorzeźbą MB i krzyżem z datą 1699. Inicjały M.S. na kapliczce dotyczą przypuszczalnie Marcina Szczuki, właściciela miasta. W środku kościoła możemy zobaczyć obraz z płonącym miastem w 1939 r.
Z tego miejsca warto udać się przez skwerek, gdzie zobaczymy pomnik poświęcony Józefowi Piłsudskiemu na rynek biłgorajski ku nowo wybudowanej fontannie, wokół której dookoła wmontowano płyty informacyjne dotyczące historii miasta. Rynek tętni życiem, jest tu plac zabaw dla dzieci, dużo zadbanej zieleni, miejsc parkingowych i lokali gastronomicznych w okalających rynek kamieniczkach, i co najważniejsze dla gości odwiedzających miasto – toalety.
Kolejnym miejscem które odwiedziliśmy było Miasteczko na szlaku Kultur Kresowych https://miasteczkokresowe.pl/ na obrzeżu miasta, do którego trafimy kierując się z ulicy Nadstawnej w dół ku dawnym stawom i uliczce Singera. Pomysłodawcami tego ciągle rozbudowującego się zakątka Biłgoraja było dwóch ludzi: Tadeusz Kuźmiński i Rudolf Buchalik. Miłośnicy architektury drewnianej mają tam czym nacieszyć oko.
Z miasteczka skierowaliśmy w górę ku ul. Nadstawnej, gdzie obejrzeliśmy z zewnątrz Skansen „Zagroda Sitarska” (w poniedziałki nieczynne). Utworzony w 1976 r. grupuje zabudowania gospodarskie dawnych sitarzy biłgorajskich, w tym dom mieszkalny, kryty gontem z gankiem wspartym na czterech kolumnach. W ogrodzeniu zagrody są trzy różne bramy i furtka kryta daszkiem. Od strony zachodniej możemy zobaczyć płot dranicowy z łupanego drzewa.
Można przysiąść na chwilkę na ławeczce z Baszewisem Singerem lub sitarzem biłgorajskim. Warto także zajrzeć do dawnej cerkwi grekokatolickiej, obecnie jest to kościół p.w. św. Jerzego. Cerkiew wzniesiono w latach 1770-1793 z inicjatywy ks. Zieniewicza. Nieopodal można obejrzeć pomnik poświęcony poecie Ignacemu Krasickiemu (na skwerku na wprost kościoła), który odwiedził miasto w drodze z Warszawy do Dubiecka w 1782 r.
Przy ul. Tarnogrodzkiej, na terenie dawnej wsi Puszcza Solska, znajduje się jedyne na naszych terenach Sanktuarium Diecezjalne p.w. św. Marii Magdaleny. Do Biłgoraja wieś włączono stosunkowo niedawno, w 1954 r. Fakt objawienia w 1603 roku św. Marii Magdaleny wydarzył się na spornej ziemi, tj. granicy dóbr biłgorajskich, należących do protestanta Adama Gorajskiego „Młodszego” i ziemi ordynackiej należącej do katolika Jana Sariusza Zamoyskiego. Kościół pełniący obecnie funkcję sanktuarium wybudowano w latach 1921-28.
O wiele starszy rodowód ma klasztor Franciszkanów zlokalizowany na tym samym wzgórzu. Fasada budynku klasztornego Franciszkanów sprowadzonych tu z Zamościa, który przez ponad 130 lat pełnił funkcję kościoła, ozdobiona jest herbem fundatorów Zamoyskich „Jelita”.
Obok kościoła jest pomnik poświęcony Powstańcom Styczniowym i pochowanym tu zakonnikom franciszkańskim.
Murowana Kaplica św. Marii Magdaleny pochodzi z 1856 r., kryje źródło z cudowną wodą. Na obrazach wotywnych opisano uzdrowienia dokonane za wstawiennictwem św. Marii Magdaleny. W ołtarzu głównym kaplicy znajduje się obraz św. Marii Magdaleny z 1792 r.
Parafię prawosławną pw. św. Jerzego erygowano w Biłgoraju w 2006 r. Obecna cerkiew jest pomnikiem upamiętniającym akcję burzenia cerkwi prawosławnych na Chełmszczyźnie i Podlasiu południowym. Wewnątrz ściany pokryte są polichromią w stylu bizantyjskim. Zwiedzaliśmy także Muzeum Regionalne. Zabrakło jednak czasu na wiele innych zabytków Biłgoraja, jak chociażby kirkut i inne miejsca pamięci po biłgorajskich Żydach, cmentarz rzymskokatolicki na dawnym grodzisku tzw. Lapidarium, budynek starej elektrowni z lat 1928-30, pomników na skwerkach poświęconych żołnierzom AK i innym bohaterom walk o wolność w latach 1939-1944 i wielu innych.
Poniżej brama wjazdowa do parku na Rożnówce, dawnego założenia pałacowego-parkowego Stanisława Nowakowskiego, który organizował w swoim dworze „obiady czwartkowe” na wzór słynnych organizowanych przez króla Stanisława Poniatowskiego. Park w czasach swojej świetności był urządzony w stylu francuskim, nosił cechy podobieństwa do warszawskich łazienek. Do dzisiaj widoczna jest sieć kanałów wodnych i alei obsadzonych starym drzewostanem. Budynek pałacu nie dotrwał do naszych czasów. Spłonął w 1914 r. w czasie I wojny światowej. Z dawnej zabudowy pozostał jedynie budynek folwarczny. Miejsce przez biłgorajan nazywane obecnie „Małpim gajem” pozostawia wiele do życzenia, ale podobno są plany dotyczące jego rewitalizacji.
Na zakończenie naszej wyprawy, w złotej godzinie dnia, obejrzeliśmy Rezerwat Przyrody „Obary”. Polodowcowe „oczko” wodne na powierzchni ponad 82 ha w śródleśnej kotlinie. Ochroną objęte są torfowiska przejściowe i wysokie oraz roślinność typu borealnego. Przyroda komentuje się sama, a my odpoczęliśmy od zgiełku miasteczka w cudownych okolicznościach zieloności, brodząc kładkami wśród bagnistej fauny i flory, mierząc długością badyla głębokość bagna i odległość horyzontu z wieży widokowej.
opracowanie i zdjęcia: Ewa Lisiecka
Uzupełnienie:
O Rożnówce rozmawiają: p. Dorota Skakuj z Muzeum Ziemi Biłgorajskiej i p. Roman Sokal: https://www.youtube.com/watch?v=_pUs_ed_L48
________________________________________________________________________________________________________________________________
Archiwum Państwowe w Lublinie. Akta stanu Cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej w Biłgoraju. Księga zgonów za lata 1810-1825. sygn. 35/1646/0/1/3 skan 241.
W kościele pw. św. Jerzego w Biłgoraju zachowała się tablica epitafijna pierwszej żony Stanisława Nowakowskiego właściciela Biłgoraja i Rożnówki:
Eleonory z Kaminskich Nowakowskiej, pierwszych Szlubow J:O:Xcia Udalryka Radziwiłła Koniuszego W-go X. Litt:[ewskiego] a powtornych J:W: Stanisława Nowakowskiego Dziedzica na Biłgoraju y Radzcy Woiew: Lubell: Zona Zmarła dnia 6 Stcz. 1816 Roku prosi o Westchnienie do Boga.
Akt zgonu 3/1816
Roku Tysięcznego Ośmsetnego Szesnastego dnia osmego Miesiaca Sierpnia przed Nami Urzędnikiem Stanu Cywilnego Gminy Biłgorayskiey w Departamencie Lubelskim, powiecie Tarnogrodzkim. Stawili sie Ur: Jędrzey Czarnostawski Kommisarz JW Stanisława Nowakowskiego, y Ur: Antoni Zawadzki Exaktor Komory Konsumpcyiney Biłgoray, y oświadczyli nam iz dnia Szostego Miesiaca Stycznia roku bieżącego o godzinie trzeciey po południu JW: Eleonora z Kaminskich, Stanisława Nowakowskiego Dziedzica Biłgoraya Zona, Siedemdziesiat lat maiaca Umarła w Domu pod Numerem Pierwszym w Roznowce. Poczem oświadczaiący podpisali z nami Akt ninieyszy po przecztaniu onegoż. Ksiądz Sebastyan Szczorkowski, Urzędnik Cywilny Antoni Zawadzki Jędrzey Czarnostawski.
Eleonora Nowakowska zm. 1816 r – 70 lat
Stanisław Nowakowski zm. 1841 r. – 78 lat
_____________________________________________________________________________________________________
Folwark Rożnówka na mapie:
AP Lublin. Zbiór planów różnych urzędów. Lata 1849-1849. Mapa dóbr dziedzicznych Biłgoraja, sygnatura 35/636/0/-/73.
____________________________________________________________________________________________________
APL, Zbiór planów różnych urzędów 1809-1929. Mappa Dóbr Dziedzicznych Biłgoraja w Powiecie Zamojskim w Guberni Lubelskiej położonych. Folwark Rożnówka. sygn. 1415, skan 3.
Mapa wzorowana na powyższej (nie kolorowana) w legendzie zapisy:
Niwy dworskie z przyległymi pólkami 258 mórg i 68 prętów
Łaki czyste i zarośla 182,63
Placu pod Budowlami 16,103
Wygon w Niwie 3,70
Grunty (? tekst nieczytelny) między stawem a miastem 15,131
Lasu sośniny i świerczyny 4 618,126
Drzeziny 21,135
Olszyny 16,206
Drobnych zarośli 278,206
Piaski w części zarosłe 156, 124
Bagna w części Chojną zarosłe 1314,76
Rzeki, jeziora, stawy 70,66
Gościniec i Drogi uboczne 49,126
____________________
Mapa von Miega wyznaczana w latach 1779-1783 uchwyciła już świeżo ufundowany (1778 r.) przez Konstancję Zamoyską klasztor Franciszkanów k. Biłgoraja, obecnie na tzw. „Puszczy Solskiej”. Na wzgórzu oznaczonym wówczas „Święta Magdalena” zaznaczono również bliżej nie zidentyfikowaną figurę – kaplicę – kościółek. Powyżej na mapce z lewej strony zalążek przyszłego Folwarku Rożnówka. Po drugiej stronie drogi prowadzącej w kierunku Tarnogrodu widzimy słabe zarysy kaplicy św. Marii Magdaleny w pobliżu rozwidlenia Czarnej Łady.
