Nazwa miasta Kryłów pochodzi nie od kryjówki, a od skrzydeł – krylia. Można sądzić, że nawiązuje do rozległych rozlewisk znajdujących się w tym miejscu, otaczających wyspę na Bugu, na której znajdowała się pierwsza jednostka osadnicza. Rozlewiska mogło pokonać swobodnie tylko ptactwo. Stąd skojarzenie, że można było dostać się jedynie za pomocą skrzydeł.[1]
Zarys historii miasta
Najstarsze wzmianki w dokumentach o wioskach, które weszły później w skład włości kryłowskiej dotyczą: Kosmowa 1376 rok, Cichoborza 1392 rok, Szychowi 1392 rok, Konarowa 1392 rok. Ówczesny właściciel, syn Lubarta, książę Fedor Lubartowicz złożył w 1386 roku hołd królowi Władysławowi Jagielle. W 1388 roku król Władysław oddał Ziemię Bełską w lenno księcia mazowieckiego Siemowita IV wraz z ręką swojej siostry Aleksandry, w tym włość kryłowską.
Po ojcu Fedorze dziedziczył Roman Fedorowicz, przypuszczalnie zmarły po 1417 roku. W 1430 roku książę Siemowit V przejmuje włość kryłowską, w 1458 roku na pewno właścicielem jest Jan Tęczyński.
W 1462 roku księstwo bełskie włączone zostało do Królestwa Polskiego jako województwo Bełskie. Na początku XVI wieku, po oderwaniu od Województwa Bełskiego, włość kryłowską włączono do Ziemi Chełmskiej.
Około 1512 roku do włości zostały przyłączone wsie: Pomorów, Michale i Leżnica, przynależące do zamku włodzimierskiego. W 1546 roku do włości przynależał zamek i miasto Kryłów, wioski Prehoryłe, Małków, Szychowice, Cichobórz oraz na prawym brzegu Pomorów, Michale, Młyniska, Leżnica, Wołczek, Krzeczów, Mrozowice, Białopole i Uliczko (Wolica).
Pierwotnym zawiązkiem osady Kryłów był zamek drewniano-ziemny na wyspie oblanej wodami Bugu, który służył za schronienie okolicznej ludności w czasie najazdów tatarskich.
Miasto Kryłów zostało lokowane na szlaku drogowym prowadzącym z Hrubieszowa do Sokala. Wzdłuż traktu sokalskiego została lokowana wieś Prehoryła, notowana w 1473 roku. W późniejszym czasie stała się przedmieściem Kryłowa.
Na lewo od traktu ulokowano kwadratowy rynek, pośrodku znajdował ratusz z przylegającymi do jego boków kramami i jatkami. Trzy pierzeje rynku zabudowane były domami usytuowanymi szczytowo do frontu. Kościół znajdował się na południowy-wschód od rynku tuż nad rzeką, naprzeciw zamku. Zabudowa pozarynkowa rozwijała się wąskim pasem pomiędzy drogą a rzeką.
W XVIII wieku wykształcił się drugi mniejszy rynek, centrum dzielnicy żydowskiej, w jego południowym narożu ulokowano synagogę.
Opis Kryłowa z 1786 roku: To miasto z siebie nędzne, tym było osobliwe, że zamek oblany rzeką Bugiem należał do województwa wołyńskiego, miasto samo do województwa ruskiego w ziemi chełmskiej, przedmieście Prehoryłe zwane do województwa bełskiego. [2]
W 1520 roku umocnienia na wyspie nazywano zamkiem, od 1523 roku występuje określenie zamek i miasto Kryłów, z 1585 roku pochodzi wiadomość o murowanej fortecy.
W 1710 roku Kryłów łącznie z zamkiem został obrabowany i spalony przez Szwedów, od tego czasu zamek pozostaje w ruinie. W tamtym czasie był ułatwiony dostęp do zamku od strony miasta, ponieważ koryto Bugu przekształciło się w płytkie bagniste starorzecze (bużysko).
19 lutego 1787 roku Jakub Jantoszewicz kupił winnicę razem z placem znajdującą się nad Bugiem, od Arona Krasnego.
W I połowie XIX wieku uległ likwidacji rynek główny, a w ratuszu był szynk – ratusz zwany szynkiem. Ponieważ ludność chrześcijańska trudniła się uprawą roli, musieli też pracować w folwarku, odżynali po 3 kopy zbożna od dymu i 3 kopy dodatkowo za prawo wyrębu drzewa w lesie. Od 1804 roku Chrzanowski wprowadził monopol pański na łowienie ryb w Bugu.
Jego funkcje gospodarczą przejął dotychczasowy mały rynek, leżący na północny-wschód od kościoła, otoczony domami żydowskimi. Za czasów austriackich właściciele miasta pod bronią i kijami pozbawili mieszczan ich praw oraz dochodów.
W 1819 roku byla jedna publiczna studnia, ze względu na złą wodę traktowana jako zbiornik przeciwpożarowy. Mieszkańcy pobierali wodę bezpośrednio z rzeki, dlatego pito napoje wyskokowe.
Opis miasta w 1819 roku – Przemysł, handel, rzemiosła: można było w tym mieście przed rokiem 1812 mieć przemysł mieszczanom w furmankach, Żydom w handlu, zaś rzemieślnikom w przedaniu ich rękodzieł, lubo kiedy trakt w 1812 roku handlowy obrócony został na Dołhobyczów, wszystkie ustały widoki jakie to miasto posiadało.
W połowie XIX wieku miasto posiadało narzędzia ogniowe w dobrym stanie:
– sikawka wężowa małego kalibru 1 szt.
– beczki na kołach 2 szt,
– bosaków żelaznych 16 szt,
– węborków skórzanych [3] 16 szt.
W latach 1915-16 wybudowano przy osadzie Kryłów 3 tymczasowe mosty przez Bug. Most został zniszczony w 1920 roku, zorganizowano przeprawę promową.
Pod koniec XIX wieku przylegającą do Kryłowa wieś Nowosady nazywano Szwaby, od zamieszkałych osadników niemieckich.[4]
Z 16 maja 1988 roku protokół z przekazania w Zamościu obiektu w eksploatację „Skierowanie rzeki Bug w stare koryto, którym przebiega granica państwowa między PRL i ZSRR w miejscowości Kryłów”. Wyspa z ruinami zamku stała się dostępna dla mieszkańców.
Baszta zamkowa w Kryłowie [5]
Miasto Kryłów leży nad samym Bugiem, o mil 2 od Hrubieszowa. Wedle miejscowych podań zbierała się tu szlachta podczas najazdów Tatarskich, i na wyspie odnogą Bugu oblanej, zbudowała sobie warowny zamek, gdzie się z majątkami swoimi ukrywała, zkąd zamek ten najprzód Kryjowem a następnie Kryłowem zwać poczęto.
Stał on na znacznem wzniesieniu; a lubo mała część z niego dziś pozostała, przecięż i z niej widać że był w stanie silnie nieprzyjaciół wytrzymywać napady. Jakoż oprócz wody która go do koła oblewała, broniły jeszcze przystępu do niego obszerne i nader bagniste łąki, dziś nawet do przebycia niełatwe.
Wał i przekop, zamek ten otaczające miały postać czworoboku po rogach od strony południa murowanymi bastyonami wzmocnionego. Główne zamkowe schronienie zbudowane było we wschodnio-północnym narożniku, a miało podstawę skośno czworokątną. Mury w tej części na łokieć grube, dowodzą, że tu właśnie najkosztowniejsze zachowywano rzeczy, do czego pewnie służyło obszerne sklepione podziemie rozciągające się pod całą tą częścią zamkowej budowli.
Właściciele Kryłowa
Pierwszym właścicielem był Jan Tęczyński, któremu w 1458 roku włość kryłowską za zasługi wojenne nadal król Kazimierz Jagiellończyk. Po jego śmierci w 1470 roku dobra kryłowskie: zamek i 20 wsi odziedziczył jego syn Mikołaj Tęczyński, który w 1497 roku postarał się o nadanie istniejącej miejscowości na prawie ruskim, prawa niemieckiego (miejskiego).
On zaczął wznosić na wyspie zamek drewniany. Zginął pod Koźminem 26 październik 1497 roku, podczas wyprawy bukowińskiej.
Opiekę nad nieletnimi dziećmi i majątkiem przejęła jego żona Olechna Sudymuntówna [Aleksandra z Chożowa] oraz brat Mikołaja Jędrzej Tęczyński.
W 1520 roku pretensje do włości i zamku zgłosiła córka Mikołaja Jadwiga zamężna w tym czasie z Piotrem Opalińskim. Przy własności włości kryłowskiej utrzymała się wdowa Olechna, która zmarła w 1523 roku.
Po śmierci matki Olechny, dobra kryłowskie przejął jej syn Jan Tęczyński, żonaty z Katarzyną Łaską. W 1523 roku bracia stryjeczni Andrzej z Tęczyna oraz Jan z Tęczyna łączą swe dobra w ordynację czyli niedział. Zapisują sobie nawzajem dobra i uznają je za wspólne oraz podlegające dziedziczeniu, gdy jeden z nich umrze bezpotomnie, dobra po nim dziedziczy potomstwo drugiego. Jan Tęczyński wniósł do niedziału zamek i miasto Kryłów z wsiami oraz z wsiami Putnowice, Terebin, Szychowice.
Jan dokończył budowy murowanego zamku w Kryłowie, był jednym z najbogatszych ludzi w Polsce, zmarł w 1541 roku, pozostawiając dwie córki, Zofię i Katarzynę.
Stanisław Ostroróg w 1544 roku porwał Zofię Tęczyńską córkę Jana Tęczyńskiego [6], o co był pozwany przez jej stryjów 4 listopada tego roku, sprawę odłożono do sejmu (sądu sejmowego).
Wdowa po Janie Katarzyna z Łaska wydała swoją córkę za Ostroroga, licząc na pomoc zięcia w sporach majątkowych z Tęczyńskimi. Już 27 marca 1545 roku Stanisław i Zofia byli małżeństwem. 26 stycznia 1546 roku Ostroróg zawarł ugodę z opiekunami i krewnymi żony, Zofia wniosła w wianie między innymi dobra kryłowskie: miasto i zamek Kryłów i 13 wsi; łącznie 2 zamki, 1 miasto i 32 wioski. [7] Spory pomiędzy matką a córkami ciągnęły się do 1551 roku, dopiero w czerwcu 1552 roku obie siostry podzieliły cały majątek po ojcu.
Stanisław Ostroróg 25 sierpnia 1551 roku dostał zgodę na wolny wyrąb w lasach bełskich i kamionackich na budowę i opał dla zamku w Kryłowie. Od 1560 roku Kryłów był stałą rezydencją Stanisława i Zofii. Po śmierci Stanisława w 1568 roku, dobra przejęła jego żona Zofia, która wysłała w 1578 roku swych synów Jana i Mikołaja na studia zagraniczne. Preceptorem [wychowawcą] był brat czeski Jan Jonas, a ochmistrzem Jakub Milejewski. [8] Bracia powrócili z wojaży do Kryłowa w 1587 roku.
Po śmierci Zofii w 1588 roku, dobra kryłowskie przejął najmłodszy syn Mikołaj Ostroróg kasztelan bełski, zmarł w 1612 roku, jego żona Katarzyna Pisińska już w 1612 roku wzięła ślub z Janem Farensbachem, który zmarł około 1627 roku. Jej syn Władysław przejął dobra kryłowskie z zamkiem, zmarł bezpotomnie przed 1633 rokiem.
Po śmierci Mikołaja rozgorzały spory rodzinne o spadek, w 1634 roku jeden z pretendentów Mikołaj Ostroróg, syn Jana Ostroroga brata Mikołaja przejął dobra kryłowskie, w Kryłowie zlikwidował zbór, fundując kościół rzymskokatolicki.
Po 1635 roku zadłużone dobra kryłowskie i zamek w mieście Kryłowie wykupiła Eufrozyna Eulalia Tarnowska. W 1638 roku Eufrozyna poślubiła Jerzego Wiśniowieckiego, wnosząc w wianie dobra kryłowskie. W 1641 roku zmarł Jerzy Wiśniowiecki, zarząd nad majątkiem przejęła wdowa.
W 1642 roku poślubiła podkanclerzego koronnego Hieronima Radziejowskiego wnosząc mu dobra kryłowskie. Zmarła w 1645 roku, przekazując w testamencie dobra kryłowskie mężowi. Radziejowski nie rezydował w Kryłowie, w 1651 roku dzierżawcą Kryłowa była Elżbieta Jelonicka.
Przed 21 czerwca 1658 roku zmarł dzierżawca Kryłowa Stanisław Korczmiński wójt dziedziczny Włodzimierza Wołyńskiego. schedę przejęła jego córka Zofia Agnieszka Korczmińska Zahorowska. [9] Władała włością do powrotu właściciela.
Hieronim Radziejowski 22 stycznia 1652 roku został skazany na karę śmierci, ponieważ zdołał zbiec za granicę, został skazany na infamię i banicję. Podczas jego nieobecności majątkiem kryłowskim zarządzał jego brat Mikołaj Kazimierz Radziejowski. W 1662 roku po ugodzie z królem Hieronim odzyskał dawną pozycję i majątek w Polsce.
Syn Hieronima i Eufrozyny Michał Stefan Radziejowski po śmierci ojca w 1667 roku odziedziczył dobra, pisał się hrabią na Kryłowie i Radziejowicach. Odnowił [10] i umocnił zamek w Kryłowie, na zamku w 1687 roku wysłannik papieski Agostino Cusani wręczył mu kapelusz kardynalski.
Pod koniec życia kardynał Radziejowski uległy wpływom swojej kuzynki Konstancji Towiańskiej przepisał jej część swoich dóbr, został protegowanym jej rodziny, a szczególnie jej syna Krzysztofa. Według współczesnych miał być jego synem. W 1694 roku kardynał przekazał Kryłów Krzysztofowi Towiańskiemu.
Po śmierci kardynała Michała Radziejowskiego w 1705 roku, dobra kryłowskie przejął jego siostrzeniec Hieronim Kazimierz Prażmowski, syn Wojciecha Remigiana i Anny z Prażmowskich. Zmarł w 1707 roku, po jego bezpotomnej śmierci majątek kryłowski przejął jego przyrodni brat Mikołaj Jakub na Prażmowie i Nieporęcie Prażmowski, hrabia na Kryłowie i Radziejowicach, brygadier wojsk polskich. Po jego bezpotomnej śmierci w 1714 roku dobra przejęła żona Krzysztofa Towiańskiego Marianna Towiańska z Lubomirskich, która zmarła w 1722 roku. Po jej śmierci Krzysztof Towiański dobra odsprzedał w 1723 roku szwagrowi, gen. kawalerii Aleksandrowi Jakubowi Lubomirskiemu.
Majątek został zdewastowany w II połowie XVII wieku przez przechodzące wojska różnych armii, podczas wojen toczonych przez Rzeczpospolitą. W tym czasie właściciele nie mieszkali w Kryłowie, dobra były nadzorowane przez komisarzy lub gubernatorów dóbr.
Od 1707 roku komisarzem dóbr został mianowany Franciszek Strzeczan, w 1736 roku majątkiem zarządzał gubernator dóbr Krzyżewski, w 1741 roku Marcin Radzimiński, następnie gubernatorem dóbr był Michał Grocholski. Został zaskarżony przed sądem grodzkim chełmskim w 1753 roku za niedbałość przez nowego właściciela dóbr Józefa Jeżewskiego.
W 1753 roku dobra zakupił od Aleksandra Lubomirskiego jego podkomendny Józef Jeżewski oberstleutnant [podpułkownik] regimentu konnego buławy polnej koronnej, zmarł w 1756 roku. Ponieważ zamek [11] był w ruinie, zamieszkał w drewnianym dworku krytym strzechą, ulokowanym naprzeciw zamku. Uprzednio w tym dworku zamieszkiwali gubernatorzy. Po nim w 1756 roku dobra odziedziczyła jego żona Katarzyna Jeżewska z Rościszewskich, zmarła przed 1762 rokiem w Kryłowie. Po niej dobra przejął ich syn Benedykt Józef Jeżewski, żona Józefa Zboińska, ślub w Woli Trutowo 1764 roku. W 1781 roku Benedykt sprzedał dobra kryłowskie i przeniósł się do majątku matki Rościszewo, tam zmarł w 1806 roku.
Benedykt Józef hrabia Leszczyński był syndykiem apostolskim [12] reformatów w Kryłowie oraz właścicielem Szychowic, nie był właścicielem ani zarządcą dóbr kryłowskich. Syndykiem była osoba świecka wyznaczona przez przełożonych zakonu w imieniu stolicy Apostolskiej. Do syndyka apostolskiego należała administracja dóbr używanych przez zakon, zawieranie kontraktów zakazanych zakonnikom, stawianie się na wezwanie sądu czego zabraniała zakonnikom reguła.
W 1781 roku miasto Kryłów oraz wsie Małków, Smoligłów, Prehoryłe i Nowosady od Benedykta Józefa Jeżewskiego odkupił Marcin Chrzanowski. Po śmieci męża dobra roku przejęła żona Józefa Chrzanowska z Szemplińskich, na pewno była dziedziczką w 1811 roku.
Muzeum Narodowe w Warszawie, Józefa Chrzanowska.
W 1815 roku majątek sprzedała swojemu synowi Józefowi Benedyktowi Chrzanowskiemu. Józef zmarł w 1837 roku, po jego śmierci majątek przejęła wdowa Aniela Marianna Chrzanowska z Rzewuskich (zmarła w 1858 roku), współwłasność (¼ wdowa, ¾ dzieci): Aleksander Tomasz i Józefa Angela Gabriela Chrzanowska. Aleksander wykupił w 1854 roku część majątku siostry a po śmierci matki został jedynym dziedzicem dóbr Kryłów, w składzie: miasto Kryłów, wioski Prehoryłe, Małków, Smoligłów, Nowosady. Ożenił się w 1869 roku w Oszczowie z Aleksandrą Marią Świeżawską (Świerzawską). Aleksander Chrzanowski zmarł bezpotomnie w 1873 roku.
Dobra Kryłów składały się w tym czasie z folwarków Prehoryłe, Małków, Smoligów; attynencji Olesin [13]; osady Kryłów; wsi Prehoryłe, Małków, Smoligów i Nowosady.[14]
W 1855 roku Józefa Angela (Aniela) Chrzanowska (zmarła w 1901 roku) wyszła za Władysława Horodyskiego dziedzica dóbr Mołodiatycze (zmarł w 1900 roku). W 1878 roku dobra Kryłów przejął siostrzeniec Aleksandra Chrzanowskiego, Antoni Julian Tomasz Horodyski dziedzic Mołodiatycz. W tym czasie dobra Mołodiatycze składały się z folwarków: Kryłów, Romanów, Małków, Górki, Mołodiatycze, Zaborce i Gdeszyn. Antoni zmarł w Kryłowie w 1902 roku, nie zdążył wybudować przed śmiercią dla siebie leśnej daczy w Kryłowie, plan z 1900 roku.
Po śmierci Antoniego Horodyskiego majątkiem zarządzali jego sukcesorzy: żona (druga) Taida Maria Konstancja Eugenia hr Wodzicka z Granowa (zmarła w 1937 roku w Warszawie), była opiekunką nieletnich dzieci Władysława, Romana i Teresy. [15] Administratorem Kryłowa został dzierżawca Małkowa Zabłocki.
W pierwszej kolejności z dóbr Mołodiatyckich w 1920 roku rozparcelowano folwark Romanów, obecnie jest częścią Kryłowa. Małków Teresa Horodyska wniosła w wianie Aleksandrowi Szaszkiewiczowi w 1924 roku, został w tym roku rozparcelowany.
Zgodę na parcelację dóbr kryłowskich wydał Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie 20 czerwca 1928 roku. W 1929 roku w Kryłowie występują właściciele ziemscy: Władysław i Roman Horodyscy oraz Robert Białkowski. Mieczysław Ustaszewski w 1929 roku został plenipotentem majątku Kryłów, na zlecenie Horodyńskich przebywających w Warszawie zajmował się parcelacją majątku. Pozostałą część dóbr Horodyskich rozparcelowano w 1931 roku.
Ostatnim właścicielem resztówki po dobrach kryłowskich (parku z pałacem i części lasu) był
Mieczysław Ustaszewski.
Władze miasta Kryłowa
Ustrój miasta opierał się na prawie magdeburskim. Ponieważ było to miasto prywatne, właściciele posiadali decydujący głos w sprawach ustrojowo-prawnych. Rządzili przy pomocy władz miejskich, w Kryłowie właściciele wybierali wójta i burmistrza. Wewnętrznym porządkiem i bezpieczeństwem zajmowała się rada miejska. Na czele 4 osobowej rady stał burmistrz, rajców wybierali mieszkańcy na kadencję roczną. Każdy z rajców naprzemiennie przez kwartał pełnił funkcję burmistrza.
Funkcję sądowniczą sprawował wójt z ławnikami, którzy wybierani byli na roczną kadencję. Władze wybierano na podstawie prawa niemieckiego do 1811 roku.
1616 rok
wójt Stanisław; burmistrz Stasik; ławnicy Marek Kot, Ostap Poliszczuk, Panas krawiec, Philip Leluszko, Szymon krawiec,
1617 rok
wójt Stanisław; burmistrz Stanko; ławnicy Marek Kot, Ostap Polieszko,
1626 rok
wójt Matias; burmistrz Ilian sarctore (kat) [16]; ławnik Panas; rajcy Filip Leluszka, Marko Luts, Andrus Sum, Simon sawertore (piła),
1628 rok
wójt Matias; burmistrz Ilian saretore (kat); ławnik Jaros Copko, Joanne suphlita (dostojny), Hwektor Lojko,
1630 rok
wójt Matias; burmistrz Andreas Sum; ławnik Simon sawertore (piła),
1631 rok
wójt Matias; burmistrz Ilian sarctore (kat); ławnik Jarosz Copko, Simon sawertore (piła), Joanne suphlita (dostojny); radni Onusko piekarz, Hwektor Lojko, Lesko trębacz,
1632 rok
wójt Matias; burmistrz Ilian sarctore (kat); ławnicy Jaros Capko, Marko Kott, Onusko pistore (piekarz), Nikolao sature, Joanne suphlita,
1633 rok
wójt Matias; burmistrz Ilian sarctore (kat); ławnicy Świętosław Łączka, Joanne suphlita (dostojny), Onusko pistore (piekarz); rajcy Semen Piechowiec, Lesko trubac (trębacz), Hwektor Lojko,
1634 rok
wójt Matias; burmistrz Ilian sarctore (kat); ławnicy Filip Leluska, Marko Luts, Andreas Sum, Onusko pistore,
1635 rok
wójt Matias; burmistrz Ilian sarctore; ławnicy Juras Copko, Onusko pistore, Joanne suphlita (dostojny),
1636 rok
wójt Matias; Ilian sarctore (kat); ławnik Joannes suphlita (dostojny); rajca Lesko trubac,
1638 rok
wójt Matias; burmistrz Ilian sarctore; rajcy Jaros Copko, Hwektor Lojko, Onusko pistore , Lesko trabac,
1639 rok
wójt Macięsien; burmistrz Panas krawiec; ławnik Marek Kot, Philip Leluszko, Jarosz Copek; rajcy , Hwektor Lojko, Joanne suphlita (dostojny), Nikolao sature,
1640 rok
wójt Szymon Łabędź; burmistrz Kusiak goszko; ławnicy Misko sature (nasycony), Piotr Wasiurko,
1642 rok
wójt Matiasz; burmistrz Konrad pelifue (włochaty); ławnik Petro Wasiurko, Hwektor Lojko,
1643 rok
wójt Matias; burmistrz Konrad pelifue (włochaty); ławnicy Jaros Czopko, Hwektor Lojko, Nikolas sature, Petro Wasiurko, Semen Łomaka,
1645 rok
wójt Ilia; burmistrz Kondrat pelifue; ławnicy Piotr Wasiurko, Szymon Kwoczka, Konrad Miraszewicz,
1646 rok
wójt Ilia; burmistrz Kondrat pelifue; ławnicy Piotr Wasiurko, Szymon Łuwoczka, Tomasz Wereszczata,
1649 rok
wójt i burmistrz Andrei Szum; ławnicy Jarosz Czopek, Joan suflita (dostojny), Onuszko pistore,
1658 rok
wójt Jan Thorzowski; burmistrz Petro Dudko; ławnicy Paulo Berdyka, Piotr Wasiurko, Gregorz Gruszka, Andrej Mukosiej,
1681 rok
wójt Szymon Łabędź; burmistrz Ferens krawiec; ławnicy Andrzej Mukosiej, Aleksander Kumoszaski,
1682 rok
wójt Szymon Łabędź; wójt Ferenc krawiec; ławnicy Paul Berdyka, Aleksander krawiec, Fedor Bukowski, Aleksander krawiec (było dwóch),
1683 rok
wójt Szymon Łabędź; burmistrz Jan Michalczuk; ławnicy Paweł Berdyko, Konon Wasiurko, Andrzej Mukosiej,
1684 rok
wójt Szymon Łabędź; burmistrz Jan Michalczuk; ławnicy Paul Berdyko, Andrzej Mukosiej, Fedor Bukowski, Wasiurko Hryhory, Gaij Grzyb, Jan Thorzowski,
1685 rok
wójt Jan Thorzowski; burmistrz Jan Michałko; rajca Andrzej Mukosiej,
1686 rok
wójt Jan Thorzowski; burmistrz Jura Michalczuk; rajcy Paweł Berdyka, Konon Wasiurko; ławnicy Gruszka, Teodor Pokrowecki,
1688 rok
wójt Joanni Thorzowski; burmistrz Paulo Berdyko; ławnicy Grzegorz Gruszka, Konon Wasiurko, Andrej Mukosiej, Adalbert Badowski, Bazyli Łutczeniec, Joannes Łabędź,
1691 rok
wójt Mikołaj Łącki; burmistrz Paweł Berdyko; lawnicy Jan Łabędź, Marcin Szepelowski, Bazyli Łuczyniec,
1692 rok
wójt Jan Michałko; burmistrz Paul Berdyka; ławnicy Jędrzej Mukosiej, Piotr Ferdyk,
1694 rok
wójt Piotr Ferdyk; burmistrz Paul Berdyko; ławnicy Jędrzej Mukosiej, Jan Łabędź, Konon Wasiurko, Jan Thorzowki,
1698 rok
wójt Mikołaj Łonski; burmistrz Paweł Żerdka,
1699 rok
wójt Mikołaj Łonski; burmistrz Paweł Żerdka,
1700 rok
wójt Mikołaj Łonski; burmistrz Paweł Żerdka; ławnik Jan Łabędź; rajcy Konon Wasiurko, Marcin Szepelowski,
1702 rok
wójt Prokopi Gruszka; burmistrz Mikołaj Konował; ławnicy Eustafi Lis, Maciej Połubczyński,
1703 rok
wójt Mikołaj Łanowski; burmistrz Adalbert Wilczuk; ławnicy Jan Łabędź, Stefan Szemeta, Honorat Wasiurko, Iwanko Juszko,
1704 rok
wójt Manin Storskononiewski; burmistrz Janosz Batiur; ławnicy Mikołaj Łanowski, Honorat Wasiurko, Jan Łabędź, Stefan Szemeta,
1706 rok
wójt Adalbert Wilczuk; burmistrz Honorat Wasiurko; ławnicy Jan Łabędź, Stefan Szemeta, Gabrielko Hajdukiewicz, Iwanko Juszko, Jan Kuchlaniewicz,
1711 rok
wójt Fedor Błaszejowicz; burmistrz Hrehory Kudaszewicz; ławnicy Jan Łabędź, Jan Bakalarczuk,
1713 rok
wójt Jan Juszkowski; burmistrz Gabriel Hajdukiewicz; ławnicy Jan Łabędź, Jan Bakalarczuk, Teodor Horłokoński, Marcin Oczeredko,
1720 rok
wójt Mariasz Sufleta; burmistrz Marcin Oczeredko; ławnicy Wasyl Połubejnik, Hregor Bonyszuk, Ostafi Lis, Lukasz Łaszek, Jan Łabędź,
1721 rok
wójt Mariasz Sufleta; burmistrz Jan Saj; ławnicy Marcin Oczeretko, Ostafi Lis, Hrehory Bonyszuk,
1742 rok
wójt Aleksander Suprun; burmistrz Jan Bukowski; ławnicy Andrzej Pujwoda, Gabriel Suflita, Hryhory Omelko, Jan Korecki, Mikołaj Kołtun, Ignacy Oczeredko, Jan Saj, Jan Bratkiewicz,
1743 rok
wójt Mikołaj Kołtun; burmistrz Jan Oczeretko; ławnicy Andrzej Pujwoda, Jan Bratkiewicz, Gabriel Suflita,
1750 rok
wójt Hryhory Połubiejnik; burmistrz Ostafi Pujwodo; lawnicy Jan Saj, Hryhory Omelko, Matiasz Wojtanowski, Antoni Gurski,
1751 rok
wójt Tymosz Chmara; burmistrz Jan Saj; ławnik Hryhory Myczko,
1755 rok
wójt Mikołaj Kołtun; burmistrz Jan Saj; lawnik Hryhory Omelko,
1756 rok
wójt Tomasz Chmara; burmistrz Jan Saj; ławnik Piotr Pujwodo,
1758 rok
wójt Matiasz Wojtanowski; burmistrz Tomasz Chmara; ławnicy Jan Saj, Bazyli Stelmaszczuk, Hryhory Omelko, Antoni Gurski,
1759 rok
wójt Tomasz Chmara; burmistrz Jan Saj; ławnik Hrygory Myczło,
1766 rok
wójt Bazyli Pietruszyński; burmistrz Daniel Oczeretko; ławnicy Jan Saj, Antoni Gurski,
1767 rok
wójt Tomasz Chmora; burmistrz Daniel Oczeretko; ławnicy Jan Saj, Jan Wisznicki, Semen Lis, Jan Wisznicki,
1770 rok
wójt Prokop Gruszko; burmistrz Jan Oczeretko; ławnicy Fiodor Hacyk, Hrehory Kisil, Andrzej Kormasz, Kondrat Tuszewicz,
1774 rok
wójt Tomasz Chmaro; burmistrz Daniel Oczeretko; lawnik Ilko Soprun, Fedko Soprun,
1779 rok
wójt Tomasz Chmara; burmistrz Eliasz Sopron; ławnicy Jan Saj, Grzegorz Wiszniuk,
1781 rok
wójt Jan Staliszewski; Mikołaj Konował; ławnicy Michał Bartoszuk, Roman Sajkiewicz, Grzegorz Wiszniuk, Teodor Hacyk, Tomasz Chmara, Eliasz Supron,
1784 rok
wójt Prokop Gruszko; burmistrz Mikołaj Konował; ławnicy Iwan Oczeretko, Maciej Połubimik, Zinko Iwanowalczuk, Ostap Lis,
1785 rok
wójt Jan Staliszewski; burmistrz Mikołaj Tuszewicz; przysięgli Teodor Hacyk, Michał Bartoszuk,
1786 rok
wójt Jan Staliszewski; burmistrz Mikołaj Tuszewicz; przysięgli Grzegorz Wiszniuk, Chwedory Hacyk, Michał Bartoszuk, Roman Sajkiewicz, Mikołaj Konował,
1787 rok
wójt Daniel Tuszewicz; burmistrz Eustafi Lis; ławnik Grzegorz Wiszniuk; przysiężni Chwedory Hacyk, Michał Bartoszczuk,
1788 rok
wójt Daniel Tuszewicz; burmistrz Eustafi Lis; ławnicy Michał Bartosz, Grzegorz Wiszniuk, Teodor Hacyk,
1789 rok
wójt Daniel Tuszewicz; burmistrz Eustafi Lis; ławnicy przysięgli Michał Bartosz, Grzegorz Wiszniuk, Teodor Hacyk, Roman Saj,
1790 rok
wójt Daniel Tuszewicz; burmistrz Roman Saj; ławnicy Michał Bartosz, Stefan Hacyk, Aleksander Tuszewicz, Teodor Oczeretko,
1791 rok
wójt Sobastian Kołtun; burmistrz Michał Bartosz; ławnicy przysięgli Grzegorz Wiszniuk, Józef Gruszka, Gabriel Franczak, Jan Suprun,
1792 rok
wójt Sobastian Kołtun; burmistrz Michał Bartosz; ławnicy Gabrych Łenczycki, Józef Gruszka,
1793-94 lata
wójt Daniel Tuszewicz; burmistrz Jan Oczeretko; ławnicy Teodor Oczeretko, Roman Łaczkiewicz, Michał Weremko, Jan Wisznik,
1795 trok
wójt Stefan Hacyk; burmistrz Michał Bartosz; ławnicy Roman Łaczkiewicz, Michał Weremko, Józef Oczeretko, Wojciech Bartosz,
1796 rok
wójt Stefan Hacyk; burmistrz Michał Bartosz; ławnicy przysięgli Michał Weremko, Roman Łaczkiewicz, Józef Oczeretko, Wojciech Bartosz,
1797 rok
wójt Zinko Konowalczuk; burmistrz Jan Saj; radni Teodor Oczeretko, Roman Łaczkiewicz; ławnicy Bazyli Bazylewicz, Dymytry Gruszka,
1798 rok
wójt Zinko Konowalczuk; burmistrz Jan Saj; radni Roman Łaczkiewicz, Teodor Oczeretko; ławnicy Dmyter Gruszka, Bazyli Bazylewicz,
1799 rok
wójt Zinko Tuszewicz vel Konowalczuk (nie miał jeszcze ustalonego nazwiska); burmistrz Jan Saj; radni Teodor Oczeretko, Roman Łaczkiewicz; ławnik Bazyli Bazylewicz, Dymitry Gruszka,
1800 rok
wójt Zenon Tuszewicz; burmistrz Jan Saj; ławnik Dymytry Gruszka; radny Teodor Oczeredko; przysięgły Bazyli Bazylewicz,
1801 rok
wójt Zenon Kowalczuk; burmistrz Jan Saj; ławnik Bazyli Bazylewicz; rajcy Roman Łaczkiewicz, Teodor Oczeretko, Dymiter Gruszka,
1802 rok
wójt Sebastian Kołtun; burmistrz Jan Saj; ławnicy Roman Łaczkiewicz (1 asesor), Jan Łaczkiewicz, Stepan Rymarz (2 asesor),
1805 rok
wójt Paweł Kowalski; burmistrz Roman Łaczkiewicz; ławnicy Mikita Czerniak, Semen Mynto,
Wszyscy byli analfabetami, jedynie Staliński potrafił się podpisać, wszyscy inni stawiali zamiast podpisu święty znak krzyża. Dlatego dla tej samej osoby są różne formy imienia, polskie i chachłackie oraz nazwiska.
1811 roku
burmistrza miasta Kryłowa Józefa Kalickiego 15 marca 1811 roku mianował książę warszawski Fryderyk August (był urzędnikiem państwowym), na jego utrzymanie właściciele obciążyli składką mieszkańców. Miasto nie posiadało żadnych dochodów, zyski z jarmarków przejęli właściciele miasta. Wójtem dziedzicznym był właściciel dóbr.
Radni w 1819 roku: Jędrzej Gruszka, Antoni Dobrowolski, Paweł Kowalski, Tomasz Chruściewicz.
Zarys historii kościoła
Mikołaj Tęczyński wznosząc w Kryłowie zamek, przypuszczalnie ufundował na zamku prywatną kaplicę z kapelanem, pod wezwaniem swojego patrona Świętego Mikołaja.
Ponieważ Kryłów był stolicą włości Tęczyńskich, przypuszczalnie w 1523 roku Jan Tęczyński ufundował w mieście kościół parafialny pod wezwaniem Maryi dziewicy. Po raz pierwszy parafia wymieniana jest w 1531 roku.
Okręg parafialny w XVI wieku: Kryłów, Cichobórz, Małków, Ślepcze, Terebin, Czernięciec, Pogorzałe, Szychowice. [17]
Stanisław Ostroróg w Kryłowie w 1570 roku przekształcił kościół rzymskokatolicki w zbór kalwiński, który przejął uposażenie parafii, od początku ministrem [18] był Mateusz Raków, od 1582 roku Piotr Artomiusz (Krzesichleb), od 1586 roku Iwan Wandlowius, od 1595 roku Wojciech Myslowicius (Wojciech Mysłowski), od 1600 roku Krzysztof Serpentyn, w 1601 roku Grzegorz Jankowski, w 1602 roku Jan Bochnicius, od 1603 roku dr Baltazar Krośniewski. [19] Starszym zboru był Stanisław a następnie Mikołaj Ostroróg.
Jego syn Mikołaj Ostroróg ufundował w 1593 roku w Kryłowie 5 klasowe gimnazjum kalwińskie, istniało do jego śmierci w 1612 roku. Rektorzy (w kolejności): Mateusz Białobłocki, dr Baltazar Krośniewski, Jan Mosonius, Baltazar Pankhratius. W szkole 8-12 października 1599 roku odbył się synod prowincjonalny. Trzej ostatni od początku byli wykładowcami, wykładowcami byli również ministrowie zboru kryłowskiego.
W 1634 roku Mikołaj Ostroróg syn Jana brata Mikołaja odebrał kościół kalwinom i ponownie uposażył, erygowany w 1635 roku, pod wezwaniem Najświętszego Ciała Pana Jezusa. Drewniany kościół był w 1672 roku w ruinie, Michał Radziejowski wznosi nowy kościół w 1684 roku pod wezwaniem MB Loretańskiej. Drewniany jednonawowy, od frontu dzwonnica z głównym wejściem, za prezbiterium była zakrystia. W ołtarzu znajdował się cudowny obraz MB Loretańskiej, Radziejowski ufundował do obrazu srebrną sukienkę.
W 1754-56 roku nowy drewniany kościół wznosi Józef Jeżewski pod wezwaniem Narodzenia NMP. Przed wzniesieniem klasztoru i kościoła reformatów musiał wystawić kościół parafialny. Jest w tymże mieście kościół drewniany farny, w którym cudami słynie obraz Najświętszej Panny loretańskiej. [20] Kościół pokazany jest na mapie z 1843 roku.
W 1763 roku wznosi murowaną świątynię pod wezwaniem Niepokalanego poczęcia NMP wraz z klasztorem reformatów. Konwent został skasowany przez Austriaków w 1808 roku. Wyposażenie zostało sprzedane na licytacji, budynki przekazano pod nadzór dominium kryłowskiego.
Obecnie w zakrystii kościoła reformatów Św Antoniego w Przemyślu znajdują się dwie monstrancje oraz kielich pochodzące z kościoła reformatów NMP w Kryłowie.[21]
W 1811 roku właścicielka Kryłowa chciała zakupić budynki poreformackie, aby do dawnego kościoła przenieść parafię, a do dawnego klasztoru probostwo oraz utworzyć szkółkę elementarną.[22] Na zebraniu powszechnym w 1819 roku wszyscy mieszkańcy zobowiązali się utrzymywać nauczyciela i szkołę. Budynki poreformackie sprzedano na licytacji i rozebrano na materiał budowlany.
Obecny murowany kościół ufundowała Aniela z Rzewuskich Chrzanowska w latach 1859-60 pod wezwaniem Narodzenia NMP. W stylu neogotyckim, trzynawowy, od frontu wieża z głównym wejściem.
Spis gruntów Kryłowa oraz ich właścicieli w 1789 roku
1/ Klasa pierwsza właścicieli gruntów posiadających pola, łąki i ogrody płacąca najwyższy czynsz za użytkowanie ziemi oraz czynsz za dziesięcinę, odrzynali po 4 kopy zboża, wszyscy byli rolnikami utrzymywali się z uprawy ziemi i ogrodów,
– Bazyli Stelmaszczuk,
– Sobestian Kostan,
– Kondrad Konował,
– Abraham Wojntrob (ogrody),
– Elkon Wasermann (ogrody),
– Lejba Brand (ogrody),
– Aron Mudry (ogrody),
– Mordko Berliner,
– Maciej Hunia,
– Jozef Kościński (ogrody),
– Józef Kościński (ogrody),
– Ilko Konowalczuk,
– Janowa Styrniczka,
– Lesko Sajkiewicz (ogrody),
– Stefan Myrkuza,
– Benedykt Stawiński,
– Stefan Polubieniuk,
– Jakub Janusz,
– Maciej Polubieniuk (ogrody),
– Ostap Lis,
– Semen Hacyk,
– Dacko Oczeredko,
– Grzegorz Wilczyński,
– Joan Batiura,
– Iwan Lis,
– Prokop Gruszka,
– Józef Gruszka,
– Daniel Puszkiewicz,
– Iwan Supron,
– Fetko Hacyk,
– Michał Bartosz,
– Oleksa Tuszewicz,
– Chwedko Tuszewicz,
– Gmiter Gaib,
– Tomasz Kowal,
– Wawryn Oczeredko,
– Tomasz Sajko,
– Anton Tuszewicz,
– Piotr Lis,
– Iwan Sajko (ogrody),
– Grzegorz Wiszniuk,
– Iwan Hacyk,
– Semen Oczeredko,
– Paweł Kowalski,
– Wojciech Bartosz,
– Iwan Batiura,
– Kość Hacyk,
– Fedko Supron,
– Fedko Kiryczuk,
– Andrzej Korman,
– Aleksander Kaszubski,
– Jan Staliszewski,
– Tomasz Chmara,
– Franciszek Wojtanowski,
– Ilko Supron,
– Jan Tuszewicz,
– Michał Drochwa (ogrody),
– Marysko Oczeredkowa (ogrody),
– Paweł Osiewicz (ogrody),
– Iwan Lacko,
– Piotr Wilczyński,
– Wojciech Wąsowicz,
– Gabriel Franczuk,
– Michał Weremko,
– Iwan Oczeredko,
– Semko Kowalczuk,
– Abraham Hajdaj,
– Jan Pawłowski,
– Tymko Boryszuk,
– Roman Łaszkiewicz.
2/ Klasa druga właścicieli gruntów posiadając tylko ogrody (chałupnicy), opłata za użytkowanie ziemi, czynsz zamiast dziesięciny i odrzynanie po 4 kopy zboża, zajmowali się rękodzielnictwem oraz uprawą ogrodów,
– łaźnia kahału kryłowskiego,
– Jos Cukierman,
– Wolf Tron,
-Lejba Burtel,
– Herszko Hersz,
– Abraham Merk,
– Grzegorz Kisiel,
– Mykita Żywiwska,
– wdowa Czerniecka,
– Bazyli Sołtys,
– Iwan Karyluk,
– Katarzyna Wiszniowska,
– Ostap Wiszniuk,
– Stefan Kaczorowski,
– Tomasz Ciesielski,
– Jakub Sarzyński,
– Tymko Mydło,
– Konstanty Kiszczewski,
– Antoni Wereszczyński,
– Mateusz Ogrodnik,
– Dominik Kurkowski,
– Franko Bartosz,
– Mikita Lacko,
– Leon Malinoski,
– Chwedko Neczyper,
– Jan Sakiewicz.
3/ Klasa trzecia właścicieli, nie posiadali ziemi tylko place z domami (chałupami), rzemieślnicy, handlarze detaliczni, wyrobnicy, nie posiadający placów byli komornikami, zamieszkiwali kątem u kogoś, wszyscy płacili za protekcję od chałupników, czynsz zamiast dziesięciny i odżynali 4 kopy zboża,
– plac spalonego domu Szmita Szwarca,
– plac Pawła Szklarza,
– plac Jana Łuszczowskiego,
– plac Berka Terebiźnika,
– plac Kusia Perdyka,
– plac Majora Cybele,
– plac Lejby Engensberga,
– plac Szlomy Arona,
– plac Berka Tellera,
– plac Oszyca Sejtena,
– plac Eli Klabera,
– plac Moszka Apfera,
– Jakub Wozny,
– Winncio Abel,
– plac do fundowania pusty,
– plac po spalonym domu Arona Kurtja,
– Winncio Szaja,
– plac spalonego domu Icka Baleka,
– plac spalonego domu Icka Kudowickiego,
– plac Szlema Herszkowicza,
– plac Nawtakra,
– plac Berka Samsona,
– plac Uryna Liniera,
– pac Haima Krawca,
– plac Dawida Rubera,
– plac Moszka Zytza,
– plac Lejtmana,
– plac Habusia Złotnika,
– plac Lejby Szajnika,
– plac Szlomy Merdela,
– plac Lejby Patyka,
– plac Icka Cukermana,
– plac Lejzora Furiera,
– plac Lejby Nonsama,
– plac Mendla Aula,
– trzy domy i place pańskie,
– plac Lejmana Szlama,
– dwa place dworskie do zabudowania,
– plac spalonego domu Icka Kramera,
– plac Lejby Szlama,
– Abraham Engelsberg,
– Berko Rozpnyfeld,
– trzy place dworskie,
– Tiszko Enkierman,
– Wolf Susmann,
– Zelig Szpryngier,
– Abl Cukermann,
– Mortko Buterman,
– plac spalonego domu Dawida Gzautela,
– plac Ejzeka,
– plac Arona Gury,
– winnica Lejby Grabowieckiego,
– plac spalonego domu Ankiela Zyka,
– Wolf Tron,
– plac Mordka Morca,
– Icka Hantza,
– plac spalonego domu Michała,
– plac Mordka Kuśnierza,
– plac Lejby Szlachema,
– plac Szpinkera Pipka.
4/ Poddani we wsi Nowosady [23] osadzeni na gruntach pańskich odrabiający pańszczyznę
– Anton Malinowski,
– Maćko Ślipczuk,
– Mykita Martyniuk,
– Błażej Nowosad,
– Szymko Wałczko,
– Michał Baran,
– Iwan Perdun,
– Iwan Juszczak.
5/ Poddani parocha (proboszcz cerkwi) kryłowskiego odrabiający pańszczyznę, wszyscy chałupnicy posiadali ogrody
– Piotr Skibicki posiadał pole i ogrody,
– Wojciech Rączkowski,
– Michał Drochwa,
– Chwedko Kudanowicz,
– Antoni Kowalski,
– Bazyli Skibicki,
– chałupa nie obsadzona.
Stankiewicz Zbigniew
[1] Przypuszczenia autora
[2] Ewaryst Andrzej Kuropatnicki. Geographia albo dokładne opisanie królestw Galicyi i Lodomerii. Przemyśl 1786
[3] wiadro
[4] Obecnie część Kryłowa
[5] Adam Lerue. Album lubelskie. Podszyt I. Warszawa 1857
[6] Rapt, porwanie szlachcianki był zagrożony karą gardłową
[7] Zbigniew Anusik. Latyfundia panów na Tęczynie. Kilka refleksji w związku z książką Janusza Kurytki. Przegląd nauk historycznych. 2003 R. II nr 2(4)
[8] Zdzisław Pietrzyk. Przyczynek do studiów Zagranicznych Mikołaja Ostroroga i Jakuba Sobieskiego. Odrodzenie i reformacja w Polsce XLII 1998
[9] http//www.krylow.info>krylow_hieronima_radziejowskiego
[10] Spalony w 1655 roku przez Rosjan i Kozaków
[11] Nie został już nigdy odbudowany
[12] Występował tylko w zakonie franciszkanów
[13] Jednostka osadnicza niezwiązana funkcjonalnie z miastem, jednak podlegająca pod obszar jego jurysdykcji
[14] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom IV Warszawa 1883
[15] Księgi parafii rzymsko-katolickiej w Kryłowie
[16] Nie pełnił tej funkcji, ze względu na charakter tak był nazywany
[17] Włodzimierz Czarnecki. Rozwój sieci parafialnej kościoła łacińskiego w Ziemi Chełmskiej do początku XVII w. Roczniki Humanistyczne Tom XLVIII zeszyt 2 / 2000
[18] Określenie duchownych kościołów protestancich
[20] Kuropatnicki. Geographia……….
[21] Janina Dzik. Monstrancja i kielich z dawnego kościoła klasztornego reformatów w Kryłowie, obecnie w zakrystii klasztoru reformatów w Przemyślu. Hereditas Monasteriorum 5/2014
[22] Wszyscy mieszkańcy byli analfabetami
[23]Jeszcze nie była samodzielną wioską
