Kto około zatrzymania z państwy pogranicznemi spokojnemi sąsiedztwy[106] pilniej chodził, jeśli nie Jan Zamoyski? Żeśmy przez kilkanaście lat w tak głębokim pokoju żyli, żeśmy na tak złote czasy patrzali, iż na jednym polu pasały się owce nasze i cesarza tureckiego bierki[107], kto to sprawował, jeśli nie Jan Zamoyski?
Fragment mowy Jakuba Sobieskiego podczas ślubu Gryzeldy Zamoyskiej i Jeremiego Wiśniowieckiego w Zamościu w 1639 r. – Ślub – Gryzelda Konstancja Wiśniowiecka (wisniowiecka.pl)
W artykule zatytułowanym Busza, Zdzisław, Jampol (link: Busza, Zdzisław i Jampol. | (przewodnicyzamosc.pl) wspominaliśmy o założeniu przez Jana Zamoyskiego na Podolu w dobrach Busza szeregu miast, obronnych twierdz, których zadaniem było zabezpieczenie granicy przed najazdami Tatarów – ku odparciu tatarskiej srogości. Jednym z nich było miasto Zdzisław, którego akt lokacji, wydany przez Jana Zamoyskiego w Zamościu 12 marca 1596 r. przechowywany jest w AGAD w Warszawie. Jako świadków podpisania tego istotnego dokumentu Jan Zamoyski wskazał: Reinholda Heidensteina, Bartłomieja Kazanowskiego, Pawła Piaskowskiego, Andrzeja Snopkowskiego, Erazma Komorowskiego, Ambrożego Wydzierzewskiego, Andrzeja Chotowskiego i innych zaufanych (bez wskazania nazwiska). Nazwa miasta nie była przypadkowa, Zamoyski dokonał tego wyboru świadomie i z rozmysłem. Honorował nim ród Jelitczyków i Kozłorogów, na czele z protoplastą arcybiskupem gnieźnieńskim Zdzisławem. Miasto powstawało w miejscu wyludnionym przez najazdy tatarskie, ale w zamyśle Zamoyskiego, była to ziemia urodzajna, która zaludniona osadnikami uwolnionymi od podatków na okres 20 lat przysporzyć mogłaby wiele korzyści ojczyźnie i im samym. Nadał miastu prawo magdeburskie, a tym osadnikom którzy byli przeciwni temuż, zagwarantował prawo apelacji do Urzędu miasta mego Zamościa nad Wieprzec (Wieprzecem). Mieszczan uwolnił od wszelkich powinności, nadając im wolność od wszelakich czynszów, robót, podatków, do dwudziestu liat, poza obowiązkiem obrony miasta w chwili zagrożenia. Po 20 latach wolnizny osiedleńcy będą zobowiązani płacić podatki dziedzicom miasta: mie oni dziedzicom moim płacić i powinność oddawać powinni będą. Zamoyski zobowiązał mieszczan do opatrzenia swoich duchownych, katolicy mieli odliczać plebanowi tyle, ile inni mieszkańcy w dobrach Busza, a prawosławni popa swego powinni opatrzyć będą. Pozostałe przywileje dla mieszczan Zdzisławia zabezpieczył przywilejem barskim.
AGAD, AZ, sygn. 128, skan 131. Akt lokacyjny miasta Zdzisław przez Jana Zamoyskiego.
_________________________________________________________________________________________________________________________________________
W imię Pana naszego IESU CHRISTA
Jan S.[Sariusz] Zamoyski z Zamościa Canclerz y Hetman nawyższy [najwyższy] Coronny [koronny] Bełski Malborski Dorpacki[1] Knyszyński Międzyrzecki Grodecki Jaworowski iż starosta oznajmił tym listem moim komu tego potrzeba wszystkim wobec teraz y napotym [i później] będącym co yż [iż] z tych spraw które naprzeciwko się oyczyźnie od rodziecznych ludzi sposobności naprzeciwko mei [mej] pochodzą y wiele razy chronily u wszytkich i osobnego pożytku ona iest która się około bronienia i utwierdzenia oyczyzny obiera dlatego iż i dobrodziejstwem swoim szyroko [szeroko] świeci y otworzysta[2] jest, siła spraw i rzeczy w sobie zamykając i nie tylie na kilka lat, alie, i na wielie wieków przynaliezy [przynależy] albo przystoi. Przeto gdyż w dobrach moich BUSZA[3] nazwanych y ynszych do nich przynależących wielkiem spustoszenie obaczył alie tes y puste, obfitość, ieśliby byli robione, i ku pożytku ludzkiemu sprawowane, i dlia [dla] podobności [podobieństwa] i potrzeby miejsca ku odparciu Tatarskiej srogości. Napierw yż iest i ma być przystojne. Umyśliłem na gruncie onych miasto zbudować któremu imię ZDZISŁAW nadałem: yz zwłaszcza tego mego starania i Naszego (?) Jelitom albo Kozłorogów i wniey Zdzisława niekiedy pod Miecsławem Arcybiskupem Gnieźnieńskim pamiątkę znaczy. Do tego tedy miasta Zdzisławia zbudowania ino insze przyczyny przywiodły, iżem obaczył dobrze być iż gdy ta pustynia często będzie orana a ku pożytku ludzkiemu sprawowana nie tylko obrona naprzeciwko Tatarskiego spustoszenia, i najazdów pohamowania, ale też i wolne mieszkanie naszym ludziom czasu barzo strzeże, ia też tąż wolią moię [z mojej woli] na tym instrumencie, albo liście moim ku oświadczeniu i oznaczeniu być godną rozumiałem. Napierwej daie [najpierw daję] temu miastu prawo Niemieckie Maideburskie [Magdeburskie] wiecznymi czasu tak iż nie inszym prawom wolno iako mieszczanie BUCZY niechaj się sądzą tako iż nicht z mieszczan moich inszego prawa nie ma być posłuszny a ktoby się obrażonym być rozumiał temu apelować do Urzędu miasta mego Zamościa nad Wieprzec [nad Wieprzecem] albo do mnie, dziedzicom, i potomkom moim będzie się godziło. Nadto daie tego miasta mieszczanom którzy się tam na obytlenie (osiedlenie?) zeszli i którzy się jeszcze …. wolność od wszelakich czynszów, robót, podatków, do dwudziestu liat tak iż nie mnie ani potomkom moim powinni będą czynić, oprócz tylko iż ku obronieniu sam….iako i miasta czasu niebezpiecznego gotowi i powinni być maią czynić, oprócz tylko tych liat, ani więcey ani mniey, iedno iako mieszczanie Buszy Je.[go] Kró: Mci. Tak mie oni dziedzicom moim płacić i powinność oddawać powinni będą. Tak też pospołu [razem] z Starostą Zamku i miasta tego ode mnie, i potomków moich z czasem postanowionego przeciwko nieprzyjaciela yść zwyczajem Barskim powinni będą. Catolickiei [katolickiej] wiary obrzędów ludzie plebanowi tilie [tyle]; ilie [ile] Buszey mieszczanie odliczać będą. Ruś zasię popa swego powinni opatrzyć będą. I co się kolwiek nazwy(?) w przywileju Barskim najdzie to i obywateliom abo mieszczanom Zdzisławskim pozwoliono odemnie ma się rozumieć nie inaczej jakoby y w tym liscie moim wyraźnie napisano było, tak iż zgoła tą wolnością, tym prawem maią się sądzić, w nim trwać i onego używać, a onych w tym ia i dziedzice mój, potomkowie moi zachować wiecznymi czasy maią i będą powinni. Co wszystkim komu należy zwłaszcza teraźniejszemu ….., i na potym będącemi oznaimuję, aby przerzeczonych mieszczan moich ZDZISŁAWSKICH, tym prawem iako wyższei [wyżej] napisano iest rządzili i sprawowali y onych w nim zupełnie i calie [w całości] zachowali. Na co dlia wiary tego listu Rękom własną podpisał i pieczęcią moią zawiesistą [pieczęć lakowana na sznureczku] zapieczętować rozkazałem. Dan w Zamościu w samy dzień Święta Świętego Grzegorza [12 marca], W Marcu Roku pańskiego tysiąc pięćset dziewięćdziesiąt szostego przy bytności Jaśnie urodzonych i szlachetnych Reinolta Heidensteina[4], Bartlomieia Kazanowskiego jego Król. Mść. .ecz..arzach (zapis nieczytelny) Pawła Piaskowskiego[5] Andrzeia Snopkowskiego*, Eraszma Komorowskiego, Wydzierzewskiego[6] Andrzeia Chotowskiego i inszych niemało ich będących wiary godnych [zaufanych]. Joan Zamoyski.
-
Andrzej Snopkowski, chorąży bełski, Grzegorz Rąkowski. Przewodnik po Ukrainie Zachodniej. cz. III. Ziemia Lwowska. Pruszków 2007. 175.