Frampol jest jednym z najmłodszych miasteczek Lubelszczyzny, gdyż założony został dopiero w 1705 roku, najpierw jako wieś przez Franciszka Butlera. Na pieczęci z 1778 roku jest napis „Patron Franpola” oraz z 1792 roku „Wisłocki dziedzic miasta Franpola”. A zatem od Franciszka zwał się Franpolem, potem przez upodobnienie spółgłoski n do wargowego p stał się – Frampolem. Dostawka -pol z greckiego polis=miasto jest charakterystyczna dla nowych osad, głównie z terenów Lubelszczyzny, Podlasia i w ogóle do wschodnich połaci Rzplitej. [1]
Dobra ziemskie
Jan Gorayski żonaty z Anną z Bończy Osmolską miał trzech synów Jana, Piotra i Adama, dziedziców Radzięcina, którzy w 1579 roku kwitowali z pretensji swojego stryja Adama Gorayskiego. Najmłodszy syn Adam został właścicielem Radzięcina i Osmolic, z Katarzyny Słupeckiej pozostawił syna Zbigniewa wymienionego w 1621 roku jako właściciela Żukowa i Radzięcina. Zbigniew Gorayski żonaty z Teodorą Leszczyńską na stale zamieszkiwał w Radzięcinie. Zmarł w kwietniu 1655 roku. Miasto Biłgoraj i okoliczne rodowe włości przejął jego syn Rafał, po jego śmierci w 1662 roku, jego brat Teodor Gorayski, który zmarł w 1664 roku. [2]
16 marca 1665 roku na skutek podziału dóbr należących do Teodora Gorayskiego, Klucz Radzięciński otrzymała jego siostra Bogumiła Barbara z Goraja Potocka (żona Krzysztofa Potockiego), w 1698 roku jest wiadomość o Janie Butlerze i jego małżonce Bogumile z Goraja. Bogumiła wniosła Klucz Radzięcin w wianie drugiemu swojemu małżonkowi Janowi hrabi Butlerowi płk królewskiemu. W 1700 roku zmarła Bogumiła, a w 1710 roku Jan Butler; zmarli bezpotomnie.
W składzie klucza wsie: Karolówka, Kąty, Radzięcin, Rzeczyce, Sokołówka, Stara Wieś, Teodorówka, Wola Kątecka, Wola Radzięcka. [3]
W wyniku wygrania długotrwałego sporu sądowego z Suchodolskimi o dobra radzięcińskie, w 1717 roku przejął Klucz Radzięciński bratanek Jana, Marek Antoni hrabia Butler z żoną Franciszką Szczuką Butler. Marek zmarł w 1740 roku.
Następnym dziedzicem Radzięcina został Józef hrabia Butler syn Marka, który w 1749 zmarł w Kątach. Od 1740 roku stale rezydował w Kątach. Pozostawił małe dzieci pod opieką swojej małżonki Teresy z Urbańskich Butlerowej i swojego brata Michała. Teresa w 1753 roku wyszła za Józefa Fredro i przeniosła się z córkami do Hoczwi.
Plan Frampola, (źródło: www.tnn.pl)
Od 30 sierpnia 1773 roku właścicielem części dóbr Radzięcin dzięki ślubowi z Anną Butler córką Józefa Butlera został Jan Wisłocki. W 1773 roku nastąpił podział dóbr radzięcińskich, Jan i Anna otrzymują miasto Frampol i wioski Kąty, Rzeczyce, Stara Wieś, Sokołówka, Wola Kątecka, część Woli Radzięckiej i niwę Kopyczyzna. Jan zamieszkiwał w dworze, w Kątach. Kazimierz Ossoliński został właścicielem Uchań i Radzięcina, wniosła je Antonina Butler, córka Józefa i Teresy.
Jan Wisłocki i Anna Butler mieli dwóch synów Ignacego i Antoniego, Jan zmarł w 1775 roku, a Anna zmarła w 1789 roku, włości odziedziczyli ich synowie Antoni i Ignacy. Na mocy porozumienia z 3 czerwca 1798 roku z bratem Ignacym, Antoni został jedynym właścicielem Frampola z przyległościami, około 1800 roku w Kątach urodził się syn Karol. W 1803 roku zamieszkali w Kątach Antoni i Angela Kiełczewska Wisłoccy, byli tytułowani dziedzicami i właścicielami Frampola; urodziła się im córka Elżbieta Pulcheria Marianna. W latach 1810-12 Antoni wzniósł w Kątach nową rezydencję, murowany pałac otoczony parkiem. W 1823 roku zmarł w Kątach Antoni Wisłocki dziedzic Frampola z przyległościami, Marszałek Powiatu Tarnogrodzkiego.
Ślub Karola Wisłockiego odbył się 9 października 1827 roku z Leokadią Drohojewską w Radziechowie.
W 1828 roku odbył się ślub w Rzeczycach Tomasza Puchały (matka Antonina Kasztelan) z Wisłocką Elżbietą Pulcherią Marianną Krystyną dziedziczką dóbr Kąty i Frampola.
W latach 1828-29 występują współwłaściciele: Tomasz Puchała dziedzic Kątów i Frampola żona Pulcheria Wisłocka (siedziba w Kątach) oraz Karol Wisłocki dziedzic Kątów i Frampola (siedziba w Kątach), żona Leokadia Drohojewska.
Dzieci Karola Wisłockiego urodzone w Dylach: w 1830 roku Pulcheria Angiela Róża oraz w 1832 roku Antoni Karol Marcin, w 1834 roku Amelia Róża Kalista, w 1836 roku Bolesław Leon Stanisław Józef Kalasanty.
W 1836 roku Karol Wisłocki występuje jako dziedzic dóbr miasta Frampola z przyległościami.
Dzieci Tomasza Puchały urodzone w Kątach: w 1832 roku Juliusz Marceli Jan, w 1833 roku Władysław Heliodor Walenty, w 1840 roku Zdzisław Hilary Antoni.
W 1830 roku nastąpił podział dóbr; w latach 1830-40 występuje: Karol Wisłocki dziedzic dóbr miasta Frampola z przyległościami (siedziba Dyle) oraz Tomasz Puchała dziedzic Kątów i wsi Ruskie [obecnie Ruskie Piaski] (siedziba Kąty).
Tomasz Puchała dziedzic dóbr Kąty zmarł w 1855 roku, w 1854 roku zmarła w Kątach dziedziczka dóbr Kąty Pulcheria Puchała.
Od 1855 roku dziedzicem dóbr Kąty z przyległościami, został Juliusz Marceli Jan Puchała, ślub w 1855 roku w Prostyniu z Albiną Władysławą de Rozenwerth. Dzieci: w 1857 roku Jadwiga, zmarła w Kątach 1861 roku, w 1859 roku Mieczysław Jan Józef, w 1866 roku urodziła się w Kątach Natalia Krystyna Antonina. Juliusz i Albina od 1861 roku mieszkają w Kątach, w 1866 roku występują jako dziedzice dóbr Kąty. Juliusz zmarł w Kątach 1866 roku, pozostała jego żona, która zmarła w Radomiu w 1894 roku. Po śmierci męża majątkiem zarządza Albina jako opiekunka nieletnich dzieci.
Mieczysław Puchała ożenił się z Kazimierą Kuleszyńską.
Dobra Kąty składające się z folwarków Kąty, Pulczynów i Ruda alias Karolówka; z wioskami Kąty, Rzeczyca, Wola Kątecka, Karolówka i Stara wieś; w 1870 roku dobra sprzedała Żydom Albina Puchała. W 1872 roku kupił je przybysz z Galicji Marcin Krotochwil [4], zamieszkały w Kątach. Z powodu trudności finansowych w latach 1876-77, sprzedał część ziemi mieszkańcom miasta i okolicznych wsi. W 1888 roku zmarł w Kątach, rok wcześniej jego żona Marianna z Sawickich. W 1890 roku zmarł w Kątach dzierżawca folwarku Franciszek Krotochwil. W 1880 roku powstała fabryka mebli giętych.[5] Dobra w 1883 roku kupuje Falk Fabrykant.
Niemirow część wsi Karolówka wzmiankowana w 1818 roku, samodzielną wioskę założył Leon Niemirowski dzierżawca włości, który wszedł w ich posiadanie w 1835 roku. [6]Karol Wisłocki 13 kwietnia 1835 roku sprzedaje Frampol Leonowi Niemirowskiemu, ale zatrzymując Dyle. Jeszcze w 1836 roku Karol występuje jako dziedzic dóbr miasta Frampola z przyległościami.
W 1841 roku właścicielem majątku Dyle jest Michał Sawicki, żonaty z Antoniną z Wielawskich Sawicką. Michał zmarł w Biłgoraju 1851 roku jako dziedzic dóbr Dyle i Sułowiec. Po śmierci ojca dobra Dyle przejął jego syn Feliks z żoną Anną. W 1861 roku w spisie ziemian występuje jako właściciel majątku Dyle.[7] W tym czasie w składzie: Dyle, Cyncynopol, Ignatówka, Kajetanówka.
Po sprzedaży dóbr Karol był dzierżawcą wsi Gruszka Mała, tam zmarła w 1848 roku jego żona Leokadia Wisłocka. Karol Wisłocki były dziedzic Frampola i Dylów, zmarł w Kątach w 1856 roku.
Leon Niemirowski zmarł w 1856 roku w Nowosiółkach (ich dziedzic). W 1851 roku nowy właściciel Frampola Tytus Tadeusz Niemirowski syn Leona (po sprzedaży w Lublinie), w 1860 roku występuje jako właściciel majątku Sokołówka, odsprzedaje dobra Frampol Aleksandrowi Brzezińskiemu z Bełżyc, który zmarł w 1883 roku w Strzeszkowicach. Był ostatnim właścicielem Frampola, 9 listopada 1866 zniesiono stosunki dominialne w miastach. Uwolniono miasta i mieszkańców od czynszów z placów i gruntów, powinności w naturze, robocizny, zniesiono monopole, opłaty na rzecz dziedziców: rogatkowe, jarmarczne, targowe. [8]
Rządcy dóbr frampolskich: w 1787 roku Józef Szablowski szlachcic, w 1793 roku Jasielski Tomasz szlachcic, w 1794 roku Łukasz Sowiński szlachcic, w 1816 roku Michał Krassuski zamieszkały w Kątach, w latach 1840-42 Jan Zelikowski zamieszkały w Sokołówce, do 1853 roku nieżyjący już dzierżawca Frampola Tomasz Kułakowski, w 1860 roku Andrzej Klimowicz.
Rządcy dóbr Kąty: w 1794 roku Kazimierz Badowski, w 1823 roku Józef Bojanowski, w 1832 roku Jakub Polakowski, w 1834 roku Jan Sawicki, w 1838 roku Feliks Rafalski, od polowy XIX wieku Michał Pomianowski, w 1865 roku Antoni Szydłowski, w 1864 roku Antoni Arent.
Dwór w Kątach
Od końca XVIII wieku
we dworze – Jakub Małyszek służba, Jan Stryjek lokaj, Kazimierz Kapiński służący, Kasper Wojcik, od 1810 roku służący Leon Berechowski, od 1810 roku lutnik Kazimierz Futymski[9], od 1810 roku guwerner Francuz Józef Razard (zmarł w 1814 roku), kucharz Adam Mazurkiewicz (od 1810 roku), ogrodnik dworski Franciszek Sokołowski, służąca Teresa Rapa (dziecko nieślubne przypuszczalnie dziedzica; urodzony w 1823 roku syn Jakub), lokaj Józef Czerwiński, lokaj Wincenty Zwirkowski, ogrodnik Józef Pańkowski, Teofil i Teresa Malinowscy guwernerzy (w 1839 roku nauczyciel Teofil Malinowski pobyt niewiadomy; po urodzeniu dziecka matka Józefa Mysłowska, guwerner Teofil Wierciński, panna Paulina Jakubowska w 1855 roku (urodziła dziecko), służący Wojciech Cempel, w 1850 roku Michał i Katarzyna Oleszek kucharze, w 1858 roku mamka Katarzyna Wiszniewska,
w folwarku – w latach 1814-51 owczarz dworski Wojciech Filipowicz, w latach 1826-55 Kazimierz Futymski leśniczy, w 1830 roku owczarz Walenty Olszta, w 1865 Benedykt Idziak owczarz,
dworscy handlarze żydowscy – w 1823 roku handlarz zbożowy Izrael Zaitman i faktor pański Hajm Józefowicz,
karczma dworska – w 1823 roku szynkarz Ankiel Bron.
Dwór we Frampolu
od pocz. XIX wieku
we dworze – Andrzej Krawczyk służący, Wincenty Brzuz służący, Jan Kudliński kucharz, Sebastian Rękasiński, Józef Karczmarzyk, Wawrzyniec Małyszek, Tomasz Szkołut, Tomasz Maciąg, guwernantka Pelagia Przybylska, Marcin Wąsek i Augustyn Trajnerowicz obaj w 1829 roku,
w folwarku – oficjalista lasów Franciszek Sztengiel, stelmach Jan Kozłowicz, kowal Michał Hajdaś,
handlarz żydowski – od pocz. XIX wieku arendarz Abuz (Habus) Rytner, od 1823 roku faktor pański Hajm Józefowicz, handlarz zbożowy Izrael Zaitman,
Miasto Frampol
Wyrokiem Trybunału Lubelskiego z 4 września 1715 roku został zniesiony zbór w Radzięcinie. Innowiercy, którzy nie chcieli konwertować na wyznanie rzymskokatolickie zostali wyrzuceni z miejscowości. Mieli przenieść się w inne miejsce, gdzie za rzeką na wzgórzu założyli nową kolonię. W 1716 roku ostatni minister radzięciński Samuel Nerlich przeniósł się na ministra do zboru w Piaskach.
Nowym osadom, powstającym w sąsiedztwie nie nadawano nowych nazw, posługiwano się terminem oznaczającym rodzaje osad, w tym przypadku kolonia.
W 1717 roku nowy właściciel Marek Butler postanowił w miejscu istniejącej kolonii, lokować miasto Franopole, nazwa przybrana od imienia jego żony Franciszki Butler ze Szczuków. Ponieważ nie zachował się dokument lokacyjny, nie jest znana data powstania Miasta Franopola [Frampola].
Miasto jest to historycznie ukształtowana jednostka osadnicza, charakteryzująca się zwartą zabudową, ludnością pracującą poza rolnictwem, prowadzącą miejski styl życia. W Polsce o miejskości stanowią kryteria prawno-administracyjne, nadanie przez władze państwowe praw miejskich. W Rzeczypospolitej tylko ludność miast mogła zajmować się handlem i rzemiosłem.
Lokując miasto w swoich dobrach właściciel wyznaczał mu funkcję centralną, handlu, usług, drobnej wytwórczości skierowanej do zaplecza, którym była jego włość.
Na pewno Frampol otrzymał prawa miejskie, ponieważ został ich pozbawiony postanowieniem Komitetu Urzędującego w KP 29/31 grudnia 1869 roku. Od 1870 roku chociaż pozbawiony praw miejskich pełnił jako Osada Frampol rolę lokalnego ośrodka handlu i rzemiosła.
Frampol, dom tkacza z dużym 9 polowym oknem oświetlającym warsztat rzemieślniczy, zdjęcie Fotopolsa. eu.
Od kiedy Frampol był miastem mogły się tutaj odbywać jarmarki i targi – 31 grudnia 1738 roku od króla Augusta III Sasa otrzymał przywilej na odbywanie 5 jarmarków rocznie i codziennych targów, wydany Markowi Butlerowi. Może to świadczyć o tym, że miasto było w trakcie organizacji, zarządzał nim wójt osadźca Tomasz Jasielski jako przedstawiciel właściciela. Wpis dokonany podczas wizytacji parafii radzięcińskiej w 1748 roku: Intra limites huius parochiae ante annos circiter 12 surexit nova colonia oppidi Franopol nominati [W granicach tej parafii około 12 lat temu nowa kolonia otrzymała nazwę miasto Franopol].[10] Informacja o tym, że około 12 lat temu nowa założona kolonia została nazwana miastem Franopol. Nie ma informacji o lokowaniu miasta Franopol.
O zakończeniu organizacji miasta świadczy przywilej wydany przez Jana Wisłockiego z 20 listopada 1773 roku o nadaniu prawa mieszkańcom wyboru burmistrza i ławników.
Centralnie usytuowany rynek o pierzei długości 225 m był największym rynkiem w Polsce. Może to świadczyć o tym, że nastawiano się na handel zwierzętami. Bydło mięsne było przepędzane jeszcze w XVIII wieku przez Rzeczpospolitą ze stepów wschodnich na zachód Europy. Na jarmarkach we Frampolu jeszcze na początku XIX wieku sprzedawano głównie bydło, trzodę chlewną i płótno. W 1824 roku zmarł we Frampolu kupiec wieprzowy Filip Raturznik przybyły z Oleśnicy.
Po upadku handlu zwierzętami, nowy dziedzic w latach 50. XIX wieku postanowił zmniejszyć rynek, aby uzyskane czynsze z dodatkowych placów zwiększających jego dochód.
Burmistrzowie miasta
1/ od 1773 roku – w 1780 roku burmistrz Maciej Małyszek,
2/ w 1790 roku burmistrz Kacper Krauzowicz,
3/ w 1798 rok (do 1810 roku) burmistrz Tadeuszu Bartłomiej Filipowicz,
4/ w latach 1810-21 burmistrz i kontroler handlu (od 1817 roku) Jacenty Krawczykiewicz,
5/ w latach 1821-23 roku burmistrz i kontroler handlu Mateusz Happel,
6/ w latach 1823-26 burmistrz i kontroler handlu Grzegorz Zbylewski,
7/ w 1826 roku zastępca burmistrza i kontroler handlu Józef Łuczycki,
8/ w 1831 roku zastępował burmistrza Michał Górski,
9/ w 1832 roku burmistrz Paweł Przybyszewski,
10/ w 1832 roku zastępował burmistrza Michał Górski,
11/ w latach 1833-34 zastępca burmistrza i kontroler handlu Paweł Piacewicz,
12/ w latach 1834-36 burmistrz i kontroler handlu Dominik Łukasiewicz, za nadużycia skazany na karę aresztu,
13/ od 1836 roku burmistrz i kontroler urzędu skarbowego Grzegorz Adamowski – w 1850 roku zawierzony w czynnościach, w 1852 roku usunięty za uchybiania,
14/ w roku 1841 i 1842 zastępował burmistrza Adam Kamieński,
15/ w 1847-50 roku zastępował burmistrza sekwestrator powiatu zamojskiego Józef Rogalewicz,
16/ w latach 1851-53 pełnił obowiązki burmistrza Józef Szczepański,
17/w latach 1853-64 burmistrz Paweł Cynk,
18/ w latach 1864-69 karnie przeniesiony na burmistrza Aleksander Duchiński.[11] [12]
Wójtowie gminy Frampol
Gmina Frampol powstała 1/13 stycznia 1870 roku, składała się z osady Frampol oraz wiosek: Karolówka, Kąty, Komodziaka, Rzeczyce, Smoryń, Teodorówka, Wola Kątecka, Wola Radzięcka.
1/ od 1870 roku n/n
2/ w latach 1890-93 Franciszek Miazga,
3/ w latach 1894-1899 Piotr Białas,
4/ w latach 1900-1905 Jan Małek,
5/ w latach 1906-14 Jan Wąsek.
W1814 roku był we Frampolu geometra Jan Pankiewicz, a w 1832 roku geometra rządowy Mikołaj Śliwiński.
Urząd konsumpcyjny we Frampolu istniał od 28 września 1810 roku, eksaktor Ludwik Rudnicki (zmarł we Frampolu 1811 roku), od 1812 roku eksaktorem był Józef Wójcicki.
Szkoła Elementarna we Frampolu
W 1812 roku zmarł we Frampolu Józef Dmuszeski, profesor dzieci Frampola.
W latach 1845-59 Piotr i Tekla Tymiccy byli nauczycielami we Frampolu. Wzięli ślub w Szczebrzeszynie w 1846 roku Tekla zmarła we Frampolu 1859 roku. Szkoła mieściła się w podnajmowanej izbie.
Szkoła Gminy Frampol
Szkoła jednoklasowa, z jednym nauczycielem od 1882 roku:
1/ w latach 1882-92 Teofil Romanowski,
2/ w 1893-98 Emilian Kowalski,
3/ w latach 1899-1900 Antoni Wokietajtis,
4/ w latach 1900-01 Jan Debkiewicz,
5/ w roku 1902 Włodzimierz Wasilewicz,
6/ w latach 1903-06 Bazyli Kosiński,
7/ w latach 1907-08 Czesław Zawadzki,
8/ w latach 1909-14 Zygmunt Strzelecki,
Na początku XIX wieku we Frampolu pracowało: 88 tkaczy, 5 sukienników, 3 Płócienników. Wszystkie zakłady prowadzili chrześcijanie.
Inni rzemieślnicy:
– cieśli 4,
– garncarzy 3,
– piekarzy 3 (2 Żydów),
– szewców 6 (2 Żydów),
– stolarzy 1,
– murarzy 3,
– gońciarzy 4,
– krawców 3 (2 Żydów),
– garbarzy 6 Żydzi,
– rolników 5,
– rzeźników 2 Żydzi,
– bednarzy 2,
-świecznik 1 Żyd,
– stolarz 1,
– szklarz 1.
Leczeniem zajmowali się cyrulicy: Lipa Herszkowic, Aron Sztrajcher, Adam Przystański.
Były dwie rzeźnie, Herszka Wolfmana, Borucha Chochtrotta (Hochrota). Piekarnie Herszeka Scharowicza, Daniela Altbauma.
Młyn pański dzierżawiony był przez młynarza Kazimierza Rogożnę.
Zakład olejarski prowadził Jan Małyszek, od lat trzydziestych XIX wieku byli olejarze Szymon i Mateusz Małyszek; synowie Jana.
Kuźnia miejska z kowalem Janem Krawczykiem, Szymon Mydlak jedyny sitarz we Frampolu.
W celu podniesienia zdrowotności nakazano pobierać wodę tylko ze studni, we Frampolu był studniarz Wojciech Niemiec (zmarł w 1840 roku).
Karczmy pańskie, szynkarze: Icek Moszkowicz, Wolf Juchwowicz, Icek Nosymowicz, Zamwel Aszemberg, Icek Sztermbuch, Hernik Bergeman, Icek Hochrot, Bejnus Sztarkman,
Abracham Hochrott, Samion Kahan, Icek Hochtrott, Abracham Kahan. Na początku XIX wieku było 12 karczem, to one przynosiły właścicielowi największe zyski z miasta. Dozorcą propinacji we Frampolu był Antoni Podgórski, pisarz propinacji Onufry Prawecki.
Do dziedzica należał monopol propinacji. Od 1866 roku po zniesieniu stosunków dominialnych, dziedzicowi pozostawiono prawo propinacji, mieszczan uwolniono tylko od przymusu propinacyjnego.
Istniała gorzelnia pańska produkująca na potrzeby karczem, z gorzelnikiem Aleksandrem Łęczyckim, od połowy XIX wieku Aleksander Nowicki.
Browar pański produkujący piwo dla karczem pańskich, piwowarem na początku XIX wieku był Marcin Oleszek, od lat 30 XIX wieku Jędrzej Częstkowski.
Od końca XVIII wieku we Frampolu był winiarz Leyzer Herszkowicz, produkujący wino dla dworu i kościoła na potrzeby liturgii.
W latach 50 XIX wieku Stanisław Rękas szynkarz oraz dozorca propinacji we Frampolu oraz szynkarz Tomasz Iżycki; przybyło dwie karczmy.
24 stycznia 1916 roku został ustanowiony przez C.K. Komendę Obwodową w Zamościu tymczasowy porządek targowy dla obwodu zamojskiego: w poniedziałek we Frampolu.
Siły porządkowe
W 1834 roku stacjonowała komenda z Korpusu Weteranów pilnująca porządku w powiecie. Komendant Jakub Nagalski oficer komendy Korpusu Weteranów i Inwalidów, podoficerowie Korpusu Weteranów Józef Graczkowski i Józef Podgórski.
Policjant miejski w 1829 roku Jan Pyzik, od 1838 roku policjant Józef Szlachta.[13]
Od 1835 roku kominiarz policyjny Marcin Wójcik (zmarł w 1854 roku), kontrolujący piece i przewody kominowe czy nie stwarzają zagrożenia pożarem. Od 1854 roku kominiarz Aleksander Ostrowski.
Cacanów – magazyn
Magazyn składowy położony był na południe od Frampola, leżał przy drodze Goraj – Folwark Rudaś. Składał się z magazynu, koszar i domu komendanta. Pokazany jest na mapach Królestwa Polskiego z roku 1843 i 1864. Na mapie z 1877 roku nie ma już magazynu tylko w Cacanowie są dwa gospodarstwa położone po przeciwnych stronach drogi, na północ od nich dwa budynki dawnego magazynu. Początkowo nie był osobną miejscowością, znajdował się w składzie miasta Frampola.
Od 1834 roku: kapitan komisarz magazynu we Frampolu Ignacy Brzezicki, Grzegorz Szatkiewicz magazynier frampolski, komenda żołnierzy przy magazynie.
Okręgowy poddystrybutor soli we Frampolu Abram Hohrott. Sól z magazynu nabywali szynkarze soli, którzy mogli ją sprzedawać w miejscowościach z kościołem parafialnym, we Frampolu od 1824 roku kupiec solny Judka Szrager.
Ciekawostka: 16 kwietnia 1813 roku we Frampolu zmarł Kazimierz Tatrowski 90 lat mający, pustelnik przybyły Czech, od 40 lat mieszkający w lasach. Zjawił się we Frampolu około 1773 roku, leczył chorych, odwracał złe uroki i przepowiadał przyszłość.
Żydzi we Frampolu w II połowie XIX wieku opanowali cały handel i rzemiosło
Cmentarz żydowski we Frampolu, zdjęcie: Fotopolska.eu.
handlarzy[14] (geszefciarzy) było 89,
- spekulantów (paskarzy) 19,
- rzemieślników:
– garbarzy 22,
– szewców 37,
– krawców 14,
– rzeźników 7,
– piekarzy 5,
– sitarzy 2,
– szklarz 1,
– malarz-murarz 1.
Zachariarz Kasten fabrykant zorganizował w latach 60 XIX wieku system pracy nakładczej wśród nielicznych żydowskich tkaczy chałupników – pracowało już tylko 13 zakładów.
W mieście były cztery żydowskie szynki przy każdej ulicy wylotowej aby nie było konkurencji: Bryka Zelika, Lejby Chochrada, Szmula Mallera, Josefa Kantora. Propinator Moszek Lichter, który dzierżawił prawo do produkcji i sprzedaży alkoholu w mieście.
W 1828 roku kwestionowano potrzebę ustanowienia oddzielnego rabina w żydowskiej gminie Frampolskiej. Murowana synagoga została wzniesiona w 1872 roku: rabin Szyja Hersz Heller (Cheller), urzędnik gminy Majer Krukszer, od 1902 roku rabin Abram Bronsztajn.
Było dwóch felczerów Abraham Bendler i Herszek Alberg.
W 1910 roku we Frampolu funkcjonowały prawnie uznane organizacje:
1/ Frampolskie pożyczkowo-oszczędnościowe towarzystwo – przedstawiciel Jan Miazga.
2/ Frampolska pożarna drużyna – przedstawiciel Jan Wernawski.
Kościół pod wezwaniem Świętego Jana Nepomucena i MB Szkaplerznej
Patronem Miasta Frampola był i jest Święty Jan Nepomucen. Pierwszy drewniany kościół wzniósł w latach 1740-49 dziedzic Frampola Józef Butler. Pod wezwaniem Świętego Jana Nepomucena i MB Szkaplerznej, był kościołem filialnym parafii w Radzięcinie, obsługiwany przez dojeżdżającego proboszcza z Radzięcina.
Kościół postawiony został przez miejscowych specjalistów, majstrów i cieśli. Wzniesiony z grubych bali posadowionych na kamiennym fundamencie z miejscowego kamienia. Trójczłonowy, składający się z małej kruchty, prostokątnej dużej nawy i węższego prezbiterium, z boku prezbiterium znajdowała się zakrystia ze skarbczykiem. Bezwieżowy, w połowie dachu nawy znajdowała się wieżyczka sygnaturka. [15]
Wyposażenie bardzo skromne, można domniemywać na zachowanych elementach, stanowiących wyposażenie obecnej świątyni. Był jeden ołtarz główny, na drewnianym stole znajdowała się mensa, na podstawie stały dwa obrazy, obecnie znajdujące się w nawach bocznych: Świętego Jana Nepomucena i MB Szkaplerznej, stanowiące nadstawę. Na mensie był drewniany krucyfiks i tabernakulum, zachowane. Znajdujący się obecnie w ołtarzu krucyfiks z Jezusem naturalnej wielkości pochodzi z belki tęczowej poprzedniej świątyni. Przy bocznej ścianie w prezbiterium była ławka dla kolatorów, naprzeciw krzesło dla kapłana. Przy wejściu pod chórem była drewniana chrzcielnica (zachowana). Musiał być chór muzyczny z niewielkimi organami, ponieważ był organista. Przypuszczalnie orientowany, znajdował się na niewielkim cmentarzu otoczonym okopiskiem. Obok znajdowały się domy: dla proboszcza z Radzięcina obsługującego kościół oraz organisty.
27 lutego 1778 roku Anna Wisłocka, uposażyła kościół w ziemię i ogrody z przeznaczeniem na utrzymanie stałego rezydenta przy istniejącej świątyni, którym był wikarym w kościele parafialnym w Radzięcinie. Formalnie parafia we Frampolu była filią radzięcińskiej, praktycznie od początku była odrębną jednostką. Początkowo do kościoła filialnego przynależały miejscowości: Frampol miasto oraz wioski Kąty, Rzeczyca, Stara Wieś, Sokołówka i Wola Kątecka.
Kolejny murowany kocioł został wzniesiony z inicjatywy proboszcza księdza Wiktora Krauzego, w latach 1873-78 w stylu neogotyckim, jednonawowy z wieżą od frontu według projektu powiatowego architekta inżyniera Władysława Siennickiego. Powstał z funduszy parafian i dziedzica dóbr Kąty Marcina Krotochwila.
Został, poświęcony 11 listopada 1878 roku przez dziekana-infułata kapituły zamojskiej Andrzeja Karnickiego. W latach 1906-09 dobudowano dwie nawy boczne z dwoma przedsionkami bocznymi. Pod wezwaniem jakie posiadał poprzedni kościół.
Kościół trzynawowy murowany z cegły i kamienia, otynkowany, po lewej stronie prezbiterium zakrystia przy której kruchta i skarbczyk, fasada główna z wieżą. Wewnątrz ołtarz główny w prezbiterium i dwa w nawach bocznych, chór muzyczny ma postać balkonu.[16]
Stara drewniana świątynia została rozebrana około 1880 roku, po wzniesieniu nowego murowanego kościoła.
Obok świątyni murowana dzwonnica wzniesiona w 1899 roku, w stylu neogotyckim, projekt zamojskiego powiatowego inżyniera budownictwa Juliusza Cieszkowskiego. Nadzór budowlany nad budową kościoła i dzwonnicy prowadził Stanisław Rudolph konduktor powiatowy.
Na dzwonnicy znajdują się trzy dzwony odlane 1977 roku w zakładzie Felczyńskich: Maria, Jan, Maksymilian.
Od początku XX wieku parafianie frampolscy czynili starania o odłączenie Frampola od Radzięcina. Konsekracja nastąpiła 16 maja 1930 roku przez bp lubelskiego Mariana Fulmana.
Radzięcin parafia
1/ w roku 1719 ksiądz Maciej Pawłowicz proboszcz
2/ w latach 1743-52 ksiądz Gaspar (Michael) Busiewicz proboszcz parafii, zmarł w 1752 roku [17]
3/ w latach 1762-1810 ksiądz Antoni Wojewódzki proboszcz [18] (zmarł w Radzięcinie w 1810 roku),
4/ w latach 1811-18 Józef Janowski proboszcz parafii (zmarł w Radzięcinie w 1818 roku),
1/ w latach 1818-19 roku ksiądz Józef Bąkalski administrator parafii,
2/ w latach 1821-36 ksiądz Michał Sienkiewicz proboszcz parafii,
3/ w latach 1836-37 ksiądz Maciej Kwiatkowski administrator parafii,
4/ w latach 1837-82 ksiądz Maciej Kwiatkowski proboszcz parafii (zmarł w Radzięcinie w 1882 roku),
5/ w roku 1883 vacat,
6/ w latach 1884-90 ksiądz Piotr Metelski proboszcz parafii,
7/ w latach 1892-95 ksiądz Stanisław Ułanowicz administrator parafii (zmarł w Radzięcinie 1895 roku),
8/ w latach 1896-1908 ksiądz Wojciech Hieronim Rogowski administrator parafii (zmarł jako emeryt w Janowie Lub. w 1922 roku),
9/ w latach 1909-10 ksiądz Józef Śmieciński administrator parafii,
10/ w latach 1911-14 ksiądz Bronisław Kucharski administrator parafii,
11/ 1915-19 Antoni Zieliński administrator parafii.
Frampol filialny
1/ w latach 1778-1811 Józef Janowski wikary frampolski,
2/ w latach 1811-20 ksiądz Michał Sienkiewicz wikary frampolski,
3/ w latach 1821-22 ksiądz Marcin Substylewicz wikary frampolski,
4/ w latach 1822-25 ksiądz Ignacy Czechowicz komendarz kościoła frampolskiego (zmarł we Frampolu w 1825 roku),
5/ w latach 1825-1827 ksiądz Andrzej Młodowski wikary frampolski,
6/ w latach 1828-30 ksiądz Walenty Tomasz Kulpiewski komendarz kościoła frampolskiego (zmarł we Frampolu w 1830 roku),
7/ w roku 1831 ksiądz Maciej Kwiatkowski wikariusz frampolski,
8/ 1832-39 vacat
9/ w latach 1840-41 ksiądz Wincenty Kostecki wikary frampolski (zmarł we Frampolu w 1841 roku),
10/ w roku 1842 ksiądz Franciszek Ksawery Borkowski wikary frampolski (zmarł we Frampolu w 1842 roku),
11/ w latach 1842-55 ksiądz Wawrzyniec Koszel wikary frampolski,
12/ w latach 1856-68 ksiądz Wawrzyniec Koszel komendarz kościoła frampolskiego (zmarł w Szczebrzeszynie w 1869 roku).
13/ w latach 1868-71 ksiądz Ignacy Mech wikary frampolski,
14/ w latach 1871-81 ksiądz Adam Wiktor Krauze wikary frampolski,
15/ w latach 1882-84 ksiądz Aureli Wilczyński wikary frampolski,
16/ w latach 1885-88 ksiądz Adam Wiktor Krauze wikary (zmarł we Frampolu w 1893 roku
17/ w latach 1889-92 vacat [19]
18/ w latach 1893-98 ksiądz Józef Żyszkiewicz wikary frampolski,
19/ w latach 1899-1920 ksiądz Antoni Sadłowski wikary frampolski (zmarł w Turobinie w 1937 roku),
1920-25 ksiądz Piotr Stodulski [20] [21]
Organiści w kościele frampolskim
w latach 1778-1813 organista Franciszek Butkowski (zmarł we Frampolu w 1813 roku),
w latach 1832-47 organista Kazimierz Romański (w 1848 roku w Krasnobrodzie),
w latach 1848-55 organista Walenty Brzóz (ślub we Frampolu w 1852 roku),
od roku 1855 organista Jan Rybkiewicz,
Organiści w kościele radięcińskim
w latach 1815-54 organista Jan Rybkiewicz,
Przy kościele frampolskim utworzono szpital dla ubogich, w 1801 roku był w trakcie organizacji.
Odpusty na patronów: Jana Nepomucena 16 maja, MB Szkaplerznej 16 lipca. Obecnie do parafii przynależą miejscowości: Cacanin, Frampol, Kąty, Kocudza Borki, Pulcynów, Rzeczyce, Sokołówka, Sokołówka Kolonia, Stara Wieś, Wola Kątecka.
Elektrownia we Frampolu
Plany projektu elektrowni we Frampolu – źródło: APL, sygn. 454.
Powstały we Frampolu Międzykomunalny Związek Elektryfikacyjny Lubelski postanowił (w celu rozwoju gospodarczego osady) wybudować elektrownię. Projekt został zatwierdzony w połowie 1938 roku, z powodu wybuchu wojny nie został zrealizowany. Była to jedyna gmina w Województwie Lubelskim, która swoimi środkami chciała doprowadzić do elektryfikacji na swoim terenie.
Elektrownia miała się mieścić w prowizorycznym budynku drewnianym, gdyż przewidywano, że po 3 latach zamiast elektrowni ustawiona zostanie podstacja transformatorowa zasilana linią wysokiego napięcia z sieci Lubelskiego Międzykomunalnego Związku Elektryfikacyjnego.
Silnik Diesel firmy Parowóz o mocy 110 KM miał napędzać przy pomocy przekładni pasowej trójfazową prądnicę prądu zmiennego o napięciu 380/220 V i mocy 62,5 KW, firmy Brown-Broveri. Prąd miał być dostarczany abonamentom i do oświetlenia osady.
Stankiewicz Zbigniew
[1] Stanisław Rospond. Słownik etymologiczny miast i gmin PRL. Ossolineum 1984
[2] Adam Boniecki. Herbarz polski: wiadomości historyczno-genealogiczne o rodach szlacheckich. Cz.1 t.6 Warszawa 1903
[3] Zenon Baranowski. Rys historyczny miejscowości z terenu gminy Frampol, butler.it2.pl/frampol_zarys_historii
[4] Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Tom III
[5] Zenon Baranowski Rys………………
[6] Zenon Baranowski Rys……………..
[7] Lista członków Towarzystwa Rolniczego w Królestwie Polskim w 1861 roku
[8] Maria Nietyksza. Rozwój miast i aglomeracji miejsko-przemysłowych w Królestwie Polskim 1865-1914. Warszawa 1986
[9] Być może nauczał gry
[10] Wojciech Trzciński. Działalność urbanistyczna magnatów i szlachty w Polsce w XVIII wieku. Warszawa 1962
[11] Tomasz Osiński. Obwód (powiat) zamojski 1815-866. Aspekty polityczne, społeczne, gospodarcze i militarne Królestwa Polskiego. Dęblin 2020
[12] Rocznik Urzędowy obejmujący spis naczelnych władz Cesarstwa oraz wszystkich władz i urzędów Królestwa Polskiego 1850-66
[13] W 1866 roku zlikwidowano policję komunalną wprowadzając Straż Ziemską
[14] W większości byli to kupcy detaliści
[15] Jan Górak. Kościoły drewniane Zamojszczyzny. Zamość 1986
[16] Opracował ks. Marek Zacharkiewicz. Diecezja Lubelska informator historyczny i informacyjny. Lublin 1985
[17] Ks. Jan Szczepaniak. Najstarsze spisy duchowieństwa Diecezji Krakowskiej. Folia Historica Cracoviensia Vol 11/2005
[18]Kulik Roman Kulik Henryk. Ogólny wykaz księży … Instytut Historii im. Wojtka Kulika https//rodzinakulik.eu/.v.21.02.2024
[19] Obsługiwali proboszczowie z Radzięcina
[20] Pamiatna kniżka Lublinskoj Guberni 1871-1912
[21] Księgi parafii Frampol.