Archiwum Główne Akt Dawnych, Kartografika z innych oddziałów AGAD, sygn. 81. lata 1855-1855. – Plan Miasta Tyszowce z Przedmieściami okazujący Sytuacyą 10 mostów od odbudowania podanych.
Tyszowce były dawniej miastem ziemi bełskiej, założonym w 1453 roku nad rzeką Huczwą, dopływem Bugu. W XIV wieku prowadziła tędy ważna droga łącząca: Lwów-Poznań-Wrocław. Silnie rozwinięte rzemiosło szewskie w mieście (wg legendy) nadało nazwę miejscowości Tu szewce. Ponoć sam król Władysław Jagiełło miał złożyć tutaj zamówienie na buty dla wojska. Od XVI wieku w dokumentach pojawiają się stale zapiski dotyczące miasta: 1531 rok Tyszowce, 1573 roku Tysowce oppidium, civitas Tisowce, Tyszoviensis. Od Tymoteusza wywodziło się imię zdrobniałe: Tysz (szczególnie popularne na Rusi). Była to zatem nazwa patronimiczna z przyrostkiem –owce charakterystycznym dla wschodniej Polski, także Rusi, Bułgarii, wschodniej Słowacczyzny i Serbii. [1]
W 2019 roku rocznicę 600-lecia powstania miasta Tyszowce, postawiono pomnik słynnych butów Tyszowiaków.
Po upadku po w 1289 roku grodu w Czerwieniu (obecnie nieużytek we wsi Czermno), powstał na pobliskiej wyspie (ostrowiu) w odnogach Huczwy, ruski ośrodek osadniczy w Tyszowcach, który przejął funkcję Czerwienia, stał się centrum włości. Książę bełski Siemowit IV nadając prawa miejskie (magdeburskie) utworzył swój powiatowy ośrodek władzy a jednocześnie powiatową parafię rzymskokatolicką. Być może nadanie praw miejskich nastąpiło około 1411 roku. [2]
Miasto Tyszowce lokowano na starym ruskim ośrodku przedmiejskim,[3] cała zabudowa była drewniana nie wiadomo czy posiadało jakieś umocnienia, co najwyżej parkan ze strzelnicami, jednak usytuowanie na Ostrowiu otoczonym rozlewiskami Huczwy i terenami bagiennymi poprawiało warunki obrony.
W 1419 roku miasto było już zagospodarowane, książę bełski Siemowit IV zaświadczył, że wójtostwo tyszowieckie sprzedał Jakub Słonka (Słąka) Mikołajowi z Bolęcina. Jakub jak można domniemywać był zasadźcą i jednocześnie pierwszym wójtem tyszowieckim. Jan z Wakijowa w 1438 roku zakupił wójtostwo w Tyszowcach od Mikołaja z Bolęcina, a w 1444 roku odsprzedał. [4] Od początku wójt dziedziczny w imieniu właściciela (króla) zarządzał miastem.
W 1446 roku wójtostwo tyszowieckie było w rękach księcia bełskiego Władysława I, w dokumencie jego sprzedaży z tego roku, Tyszowce zostały określone jako wioska. Można się domyśleć, że miasto zostało zniszczone przed tym rokiem przez Tatarów. Dlatego książę Władysława I wydal nowy dokument lokacyjny Miasta Tyszowce w 1453 roku. Wiązało się to nie tylko z odtworzeniem miasta, nadaniem mu nowych przywilejów umożliwiających jego rozwój, ale też z przemianami przestrzennymi.
Miasto zostało odtworzone na południe od starej lokacji na Ostrowiu, co uwidoczniono na austriackim planie Friedricha von Miega z końca XVIII wieku. Miasto Tyszowce z centralnie położonym kwadratowym rynkiem, na północ po drugiej stronie niewielkiego cieku wodnego znajduje się Ostrów Plebański z kościołem parafialnym – stare miasto. Na jego terenie powstała Jurydyka Kościelna [5], z małym rynkiem oraz folwarkiem proboszczowskim. Było to samodzielne miasteczko podległe proboszczowi, stanowiące zaplecze gospodarcze probostwa.
Jurydyka Kościelna została włączona do miasta w XVIII wieku, stając się częścią Miasta Tyszowce. Z 1827 roku pochodzi ostatnia informacja w dokumentach o Jurydyce Kościelnej. Jej pozostałością jest współczesna ul. Jurydyka.
Powstałe ponownie Miasto Tyszowce zostało otoczone wałem ziemnym z palisadą, w wale były bramy miejskie. Informacja o tym pochodzi z 1564 roku podobnie o bramach: sokalskiej, lubelskiej i lwowskiej. Miasta nie było stać na wzniesienie umocnień murowanych, nawet przy poparciu władz państwa.
Fortyfikacje zapewniały zabezpieczenie tylko przed niewielkimi czambułami, w czasie walnych wypraw tatarskich w początku XVI wieku, miasto było grabione i niszczone przez Tatarów. W 1648 roku zostało zniszczone przez Kozaków, a w następnym roku żołnierze polscy rtm Aleksandra Łysakowskiego obrabowali mieszkańców oraz spalili miasto, ocalało zaledwie 47 domów. W XVII wieku umocnienia były już anachronizmem, były zabudowywane przez mieszkańców w II połowie XVII i XVIII wieku.
Historia obszaru
Wsie skonfiskowane szlachcie bełskiej z powodu nie stawienia się na wyprawie pruskiej: Mikulin, Modryń i Mircze, król Kazimierz nadał w 1458 roku Janowi Tęczyńskiemu. Zostały przeniesione z książeckiej ziemi bełskiej do królewskiej ziemi chełmskiej. Jednak dotychczasowi właściciele utrzymali się przy swojej własności. Pretensje do Mikulina i Modrynia wysuwali Tęczyńscy jeszcze w XVI wieku.
Po wygaśnięciu książąt bełskich, Księstwo Bełskie w 1462 roku włączono do Królestwa Polskiego, gdzie utworzyły Województwo Bełskie. Powstała mała tenuta tyszowiecka, w rękach królewskich. Miasto Tyszowce z wioskami Klątwy i Mikulin stały się królewszczyzną. W tym czasie Tyszowce przynależały do grodowego starostwa bełskiego. Rejestr poborowy powiatu bełskiego z 1472 roku wykazuje przynależność do niego Tyszowiec.
Starosta niegrodowy był dzierżawcą zamków i królewszczyzn (starostwo niegrodowe) bez praw i obowiązków starostów grodowych. Nie musiał mieszkać na terenie swojej dzierżawy, starosta często oddawał starostwo w arendę. [6]
24 czerwca 1495 roku król Aleksander wydzierżawił za 1000 fl węgierskich Czuryle ze Stojanic miasto Tyszowce z wioskami Klątwa i Mikulnicze [obecnie Mikulin]. [7] Niegrodowe starostwo tyszowieckie powstało prawdopodobnie na początku XVI wieku, pierwszym znanym starostą tyszowieckim był od 1519 roku Andrzej Tęczyński (od 1502 roku dworzanin królewski). W latach 1525-39 dzierżawił starostwo od Tęczyńskich Łazarz Łaszcz.
Starostowie tyszowieccy byli jednocześnie wójtami tyszowieckimi. W ich imieniu zarządzał starostwem podstarości z jednym lub dwoma urzędnikami, wszyscy opłacani z zysku osiągniętego ze starostwa. W mieście w jego imieniu zarządzało 2 burmistrzów, sędzią był landwójt, byli opłacani z kasy miejskiej. Ich coroczne wybory nadzorował w imieniu starosty, podstarości.
Dokument z 9 czerwca 1532 roku [8]: Zygmunt król Polski [9] daje Andrzejowi Tęczyńskiemu wojewodzie krakowskiemu i Janowi Tęczyńskiemu wojewodzie bełskiemu w dożywotnią dzierżawę zamki i miasta: Chełm, Ratno, Hrubieszów, Krasnystaw, Bełz, Sokal, Tyszowce, Stojanów oraz wsie i folwarki Rzeczyca, Nowosielce, Łopiennik, Stężyca, Płonka, Stolno, Siedliszcze, Poturzyn, leżące w powiecie chełmskim, bełskim i krasnystawskim, a także cła: chełmskie, krasnystawskie, lwowskie, bełskie, buskie i lubaczowskie za sumę 4925 fl. [florenów] czynszu rocznego. Ponadto zabezpiecza im dożywocie na innych dobrach dzierżawnych jak Luboml, które mają w powiecie chełmskim i bełskim.
Bracia stryjeczni Andrzej i Jan Tęczyńscy pełnili urząd starosty tyszowieckiego wspólnie, po śmierci Andrzeja w 1536 roku, Jan trzymał starostwo do swojej śmierci w 1541 roku. W 1541 roku syn Łazarza Aleksander Łaszcz wszedł w posiadanie starostwa tyszowieckiego.
W skład starostwa wchodziło w połowie XVI wieku miasto Tyszowce z przedmieściami Dębina (Dubina) i Zamłynie oraz trzy wioski Klątwy, Perespa, Mikulin oraz folwark Przewała (Przewale) będący częścią Klątw. Folwark powstał na terenach po zmniejszeniu gospodarstw chłopskich (z półłanowych na ćwierćłanowe) oraz po odebraniu ziemi na skutek zamiany części gospodarzy w zagrodników, oraz przejęcia sołectwa. Wiązało się to z wprowadzeniem przymusowej pańszczyzny.
Perespa przypuszczalnie powstała dopiero na początku XVI wieku, z 1531 roku pochodzi pierwsza wzmianka, że jest opuszczona, w 1535 roku wypalona, zaludniona ponownie w 1544 roku, jeszcze w 1616 nie była w pełni zagospodarowana.
Przedmieścia powstały w XVI wieku na skutek akcji kolonizacyjnej starostów. Podmiejska wieś Dębina została lokowana w latach trzydziestych XVI wieku przez starostów Andrzeja i Jana Tęczyńskich, od 1548 roku stała się przedmieściem Tyszowiec, ponieważ król Kazimierz wyłączył ją z pod władzy starostów i przekazał miastu. W 1548 roku obywatelom Dembiny przyłączonym do jurysdykcji miejskiej, odtąd przedmieszczanie się nazywali nakazuje od pańszczyzny uwolnienia. Mieszczanie jako przedmieszczanie z Dembiny i Ostrowa płacili czynsz do zamku tyszowieckiego i szarwarki odbywali według starego zwyczaju
Łąki miejskie po usypaniu grobli starosta Jan Łaszcz bezprawnie zamienił na staw starościński i postawił młyn. W XVII wieku starostowie lokowali za młynem przedmieście Zamłynie.
XVII wieczne lustracje starostwa
1/1627 rok: oprócz miasta przynależą wsie Mikulin, Przyspa [Perespa], Przewala klątwy nazwana, folwarki znajdują się w wioskach Przewale i Przyspie,
– stawy dwa przy mieście i Klątwach których nigdy nie spuszczają, rybitwi [rybacy] najmowani na potrzeby zamku łowią,
– młyny dwa przy mieście i Klątwach, oba do arendy,
2/ z roku 1662: wioski do starostwa przynależące Mikulin, Przyspa (w wiosce była karczma i młynek z trzema kamieniami), Przewale alias Klątwy, folwark w Przyspie,
– stawy dwa, jeden przy mieście drugi w Klątwach; wcześniej wynajmowane przez rybitwy [rybaków], w 1662 roku tylko na potrzeby zamku.
Według lustracji z 1662 roku starostwo podlegało pod zamek w Grabowcu.
Ponieważ starostowie nie rezydowali na stałe w Tyszowcach, w przeglądzie starostwa w 1662 roku [10]: zamku tu żadnego nie masz jedno mieszkanie w którym izba szykowna nowo postawiona, dla Pana Podstarościego na wale, w koło jest komór Mieszczan Tyszowieckich kilkanaście. Jest zaznaczony na mapie Miega. Obecnie wzniesienie gdzie stała siedziba podstarościego nazywane jest zamczyskiem.
Od polowy XVII wieku dokumenty starostwa tyszowieckiego dla bezpieczeństwa przechowywano w Zamościu.
W XVIII wieku w starostwie oprócz miasta Tyszowce z przedmieściami były cztery wioski Klątwy, Perespa, Mikulin i Przewale. [11]
Lustracja z 1762 roku
1/ Miasto Tyszowce, burmistrz Matias Dulkiewicz (w 1764 Jakim Bojczuk) i Jan Kozakiewicz,
– place miejskie zajmowali 34 katolicy i 78 Żydzi, Szpital żydowski,
– Podzamcze nazywane Zamczysko 9 placów katolickich (czynsz do dworu),
– Jurydyka 26 placów katolickich (czynsz do probostwa),
– Przedmieście Zamłynie 66 placów katolickich, przy grobli przy moście młyn miejski
– przedmieście Dębina 72 place katolickie,
2/ wieś Mikulin, Semko Martyniec wójt, ćwiertnicy[12] 18, zagrodnicy 5 (w tym rybak uwolniony od powinności), komornicy 4 (stróża w kolejności),
3/ wieś Klątwy, ćwiertnicy 4, zagrodnicy 14, na arendarza robiący zagrodnicy 4, komornicy 3, sołtysi 8; w 1765 roku młyn na Klątwach,
– wieś Przewale, zagrodnicy 6 (w tym gajowych uwolniony od powinności), czynszownicy 4, folwark,
– wójtostwo tyszowieckie 6 (2 gajowych uwolnionych od powinności,
4/ wieś Perespa, ćwiertnicy 31, zagrodnicy 22, czynszownicy 13, komornicy 11; chałupnicy i komornicy po jednym dniu z listami chodzić piechotą (chyba że ma konia) do Tyszowiec i Zamościa, w wiosce była kuźnia i folwark,
– Folwark Perespa w 1764 roku wystawiono nowe budynki folwarczne, nową karczmę, nowy browar, młyn po spaleniu wystawiony młynarz Michałko Mielnik wolny zagrodnik, kowal czynszownik,
5/ folwark Tyszowiecki (starostwa) zarządzał ekonom Jan Brzozowski, pracownicy płatni i z ordynarią: gumienny, tywon, gospodarz z wójtostwa, świniarz, pastuch, cielęciarz, gospodyni, kucharka, stróż do arendy.
Lustracja z 1765 roku
1/ Miasto Tyszowce, Leonard Maliszewski landwójt, burmistrz Jan Kozakiewicz i Łukasz Bojczuk,
– ulice w okopie miasta na których katolicy: Sokalska, Podwalna, od gościńca sokalskiego, z Podzamcza, spod księdza, na wale (bez czynszu do hiberni [13]),
– ulice w okopie miasta na których Żydzi:
Rynek wcześniej na nim kramy, teraz zakazano budowy, pierzeje rynkowe:
pierzeja od fosy zamkowej ku młynowi,
place rynkowe do ulicy zamojskiej (dom pański arendny),
ulica zatylna,
grunta podwalne od zachodu,
grunta podwalne od północy,
2/ Przedmieście Sokalskie nazywające się Dembina
– ulica rubieszowska szeroka przy niej kuźnia (Michał kowal),
– uliczka mała od pola,
3/ Przedmieście od Zamościa nazywane Zamłynie,
– ulica zamojska,
– grunta na uroczysku końskim należące do miasta, w tym 3 wójtowskich i 3 Perezowcy[14] od mieszkania przez zastaw trzymają.
Lustracja z 1765 roku: na skutek kilkakrotnych pożarów w tym roku w Tyszowcach, prawie same puste place pozostały.[15]
Lustracja z 1767 roku
Starostwo tyszowieckie w województwie bełskim powiecie Grabowieckim leżące poszły w posesję Jana Miera i Marianny hrabiów Tarnowskich małżonków starostów wilkowskich za poprzedzającym konsensem od najjaśniejszego szczęśliwie nam panującego Stanisława Augusta Króla, Kazimierzowi księciu Poniatowskiemu podkomorzemu koronnemu i Apolonii, do ustąpienia prawa dożywotniego na Starostwie Tyszowieckim i wójtostwo w miasteczku Tyszowiec będące im że służącego, tegoż prawa na osoby wielmożnych Jana Miera i Marianny z Tarnowskich uczynienia 21 maja roku teraźniejszego 1767 w Warszawie.
To miasto przy rzecze Huczew nazwane osiadłe, taż rzeka przed miastem rozdwojona i za miastem złączona tudzież walami ponad błotami sypanymi i ciągnącymi się opasane. Z Jurysdykcji wojewodów, kasztelanów, starostów do sądzenia wójtowi przed sądem królewskim na ten czas zostającym.
1/ Tyszowce, prezydent Jan Kozakiewicz, burmistrz Łukasz Bojczuk, pisarz Bazyli Biecz.
Żydzi zajmowali cale centrum miasta
– Rynek:
pierzeja wschodnia zaczyna się przy figurze a kończy przy gościńcu sokalskim – trzy domy i dwa puste place, 2 zamkowe puste place,
pierzeja południowa ponad gościńcem sokalskim idąca – 5 domów i dom starościński,
pierzeja zachodniowa – 4 domy i 1 pusty,
pierzeja północna – 8 domów,
na tyle za pierzeją północną – 5 domków,
na tyle za zachodnią pierzeją – 3 domki, 6 pustych i szkoła żydowska (synagoga),
w tyle szkoły – 7 domów, dom rabina, dom rzeźnika Szai,
domy na wale – 2 domy, dom bakałarza Kielmana, dom szkolnika Lejby, dom Szlomy Muzyki (kantora) pusty, jatki do rżęcia (rzeźnia do uboju rytualnego),
przy gościńcu zamojskim – 7 domów
za tymże pierzeja południowa – 5 domów, placów pustych 2.
ulice zamieszkałe przez katolików
w tyle pierzei wschodniej zaczynającej się u figury idące na wsch. ku rzece – 5 domów,
na tejże ulicy powracając od rzeki ku figurze – 4 domy,
w tyle pierzei wschodniej idącej ku grobli i walowi przy ulicy sokalskiej – 6 domów, w tym 1 żydowski,
na wale przeciwko podzamcza zaczynając się od grobli ku Sokalowi idącej – 12 katolickie i 7 żydowskich w tym rzeźnik (ubój rytualny) i złotnik,
za pierzeją zachodnią przy wale – cerkiew pod wezwaniem Świętej Praksedy, rezydencja Diaka, szpital cerkiewny, 4 domy,
na zamczysku (miejsce po zamku starościńskim) – dom pana Zawistowskiego i 4 domy,
na podzamczu – 5 domów w tym kuźnia,
spichlerz i winnica na południe za walem – spichlerz pański z winnicą, wołownia z wozownią na kontrakcie arendy, łaźnia żydowska i 4 domy żydowskie,
za mostem na zachód – 2 domy żydowskie,
za wałem na północ – 1 dom żydowski, kościół farny pod wezwaniem Znalezienia Świętego Krzyża,
za wałem na Ostrowie – 20 domów,
znajdujące się między gruntami miejskimi – 5 domów,
2/ Przedmieście Zamłynie
pomiędzy gruntami miejskimi a groblą na rzece Huczwa rozdzielonej – 27 domów
powracając ku miastu na tejże ulicy – 36 domów i cerkiew pod wezwaniem Świętego Nikity do której duchowny prezentowany,
młyn pod miastem na Huczwie o 2 kołach,
3/ przedmieście Dembina
pominąwszy groble i most na Huczwie dwór z przybudówkami na gruntach od mieszczan kupionych postawiony,
dwór w prawej ręce za drogą do Sokala zaczynający się – 23 domy, w tym kuźnia Michała kowala, pana Wyszyńskiego dworek z ogrodem,
powracając tą ulicą ku miastu – pana Leśniowskiego dworek z ogrodem, 42 domy,
na gruncie miejskim przy cerkwi – cerkiew pod wezwaniem Narodzenia NMP, rezydencja księdza Dembińskiego, 2 domy, 2 chałupników mających ogrody,
Dawna cerkiew Narodzenia Matki Bożej w Tyszowcach, zdj. wp.plpolska-org.pl
4/ wieś Klątwy, 2 łany wybranieckie, cerkiew pod wezwaniem Świętego Kosmy i Damiana, pasieka na wygonie gromadzkim kędziurka zwanym,
ćwiertnicy 4, zagrodnicy 19 w tym Matwiej Szyika zwolniony od wszelkich powinności, Szymko gumienny i Marcin mielnik zwolnieni od powinności, komornicy 4,
młyn na Klątwach o 4 kamieniach,
5/ wieś Mikulin nad rzeką Huczwą – cerkiew pod wezwaniem Wniebowstąpienia Pańskiego, karczma,
ćwiertnicy 18, zagrodnicy 6 w tym Iwan Pawłuszyk rybak zwolniony z powinności, Marcin Tywon zwolniony z powinności, komornicy 3,
6/ wieś Przewale – folwark we wsi,
zagrodnicy 6 w tym Jakub Kwarciany gajowy zwolniony, Iwan krawiec, komornicy 4,
7/ wieś Perespa nad rzeką Sierota zwaną, folwark z dworem, karczma, browar, spichlerz przy browarze,
ćwiertnicy 31, zagrodnicy 25, czynszownicy 16, komornicy 22 w tym Iwan Tywon zwolniony z powinności, młyn,
8/ wójtostwo tyszowieckie – 6 domów.
Lustracje w latach 1762-67 sporządzał Marcin Zaręba komisarz starostwa tyszowieckiego.
Na planie z 1855 roku w skład Tyszowiec wchodziło: Miasto Tyszowce, Osada Ostrów, Przedmieście Zamłynie, Przedmieście Dębina.
Starostowie tyszowieccy
1/ Andrzej Tęczyński w latach 1519-32,
2/ Andrzej i Jan Tęczyńscy w latach 1532-41,
3/ Aleksander z Tuczap Łaszcz w latach 1541-54,
4/ Zygmunt Ligęza w latach 1555-58,
5/ Florian Zebrzydowski w latach 1562-66,
7/ Stanisław Sobek w latach 1566-69,
8/ burgrabia krakowski Piotr Strzała z Sosnowic w latach 1570-76,
8/ Jan z Tuczap Łaszcz w latach 1576-91,
9/ Stanisław Miński w latach 1591-94,
9/ Piotr z Mirowa Myszkowski w latach 1594-1606,
10/ Aleksander Myszkowski w latach 1607-1650,
11/ Władysław Leszczyński w latach1651-58,
12/ Jan Aleksander z Mirowa Myszkowski w latach 1658-85 (za zgodą króla Jana Kazimierza w 1658 roku),
13/ Adam Kazimierz z Mirowa Myszkowski w latach 1685-1698 (zmarł bezpotomnie),
14/ Jan Andrzej Sierakowski w latach 1697-99,
15/ Piotr Jan Potocki w latach 1714-1726,
16/ gen mjr Wilhelm Mier 1727-1742,[16]
17/Adam Rostkowski w latach 1743-58,
18/ Jan Rostkowski w latach 1756-67,
19/ Kazimierz Poniatowski za pozwoleniem króla w 1767 roku przekazał swoje prawa do starostwa Janowi Mierowi,
20/ Jan Mier ostatni starosta w latach 1767-68.
Starostwo funkcjonowało do 1768 roku, kiedy ostatni starosta tyszowiecki płk Jan Zachariasz Mier [17] zamienił je za zgodą sejmu i przywileju króla Stanisława Augusta Poniatowskiego na swoje dobra dziedziczne Hermanówkę. Starostwo Tyszowieckie stało się prywatnymi dobrami dziedzicznymi. Po śmierci Jana Miera w 1790 roku dziedziczką była jego małżonka Marianna z Tarnowskich. W 1787 roku dobra zakupił Franciszek Głogowski; Rządcą Dóbr Tyszowieckich od 1810 roku był Józef Piesiewicz.
W 1813 roku dobra zakupił hrabia Józef Schwartz-Scpack, w 1815 roku zadłużone dobra zostały wystawione do licytacji.
W 1815 roku na przetargu zakupił dobra Tyszowce warszawski bankier Samuel Antoni Fraenkl, 29 września 1818 roku sprzedał nie hrabiemu Józefowi Schwartz-Scpack a Janowi Nepomucen Głogowskiemu (zmarł w Tyszowcach w 1835 roku). W 1835 roku jego syn Alojzy Gonzaga Głogowski w 1846 wydzierżawił dobra na 12 lat Józefowi Dobrzelewskiemu (zmarł w Tyszowcach 1849 roku).
Po śmierci Alojzego w 1857 roku jego małżonka Anastazja Głogowska z domu Nowoświatowska wraz z synami Józefem (urodzony w Zubowicach w 1839 roku, chrzest w Dubie 1854 roku), Janem (urodzony w Zubowicach w 1849 roku, chrzest w Dubie 1854 roku) i Antonim (urodzony w Zubowicach w 1852 roku, chrzest w Dubie w 1854 roku) przejmują dobra.
W latach 1866-67 sprawę założył Adolf Głogowski współwłaściciela dóbr Tyszowce i Zubowice przeciwko Anastazji Nowoświatowej wyznania unickiego o unieważnienie jej małżeństwa z Alojzym Glogowskim swoim bratem i unieważnienie testamentu przyznającego jej i dzieciom wymienione dobra. Dobra zostały podzielone: Adolf otrzymał Zubowice (zmarł w 1871 roku), Anastazja z synami dobra Tyszowce. Po śmierci Adolfa Anastazja przejęła Zubowice, gdzie zmarła w 1900 roku. W 1877 roku syn Alojzego i Anastazji Józef Głogowski przejmuje dobra Tyszowce: osada Tyszowce, folwark Klątwy, Mikulin i Przewale, zmarł w Tyszowcach w 1898 roku. Po jego śmierci dobra przejmuje jego syn Józef Florian Głogowski. W 1906 roku w Tyszowcach urodził się Tadeusz Głogowski syn Józefa Floriana.
Prawne zniesienie służebności osady Tyszowce nastąpiło dopiero w latach 1932-35.
Z roku 1820 pochodzi wzmianka o ratuszu w Tyszowcach: ściany szkieletowe; mur pruski. W 1821 roku ratusz pełnił rolę mieszkania burmistrza – Michał Kaszczak, burmistrz Municypalności Tyszowieckiej w Dębinie zamieszkały. Ratusz znajdował się na drodze łączącej miasto z przedmieściem sokalskim.
Na skrzyżowaniu traktów hrubieszowskiego z sokalskim znajdowała się figura zniszczona po 1863 roku, w jej miejscu wystawiono pomnik za cudowne ocalenie cara Aleksandra II w 1867 roku, zniszczony w końcu 1918 roku.
Gmina Tyszowce w 1866 roku: Miasto Tyszowce, wioski Mikulin, Klątwy, Wakijów, Czartowczyk, Soból, Czermno, Podbór, Przewale, Zubowice, Czartowiec Wielki. Miasto Tyszowce z przedmieściami: Dębina, Zamłynie, Majdan.
Parafia rzymskokatolicka w Tyszowcach
Parafia była najniższą jednostką administracji kościelnej i państwowej I Rzeczypospolitej, której centrum stanowił kościół parafialny. Żeby powstało beneficjum parafialne musiał być urząd, z przywiązaną do niego fundacją, zatwierdzony przez władzę kościelną.[18]
Parafia w Tyszowcach przypuszczalnie została erygowana z chwilą otrzymania przez miasto prawa niemieckiego około roku 1411. Pierwsza wzmianka o kościele i proboszczu pochodzi z 1424 roku. Kościół parafialny pod wezwaniem Świętego Krzyża i Świętego Leonarda znajdował się na terenie miasta, w 1445 roku został spalony wraz z miastem przez Tatarów. Przypuszczalnie był drewniany, wzniesiony przez miejscowych cieśli, jednonawowy, bez wyodrębnionego prezbiterium, na rzucie prostokąta, z wieżyczką sygnaturką na dachu.
Następny również drewniany został wzniesiony po 1453 roku, wzmiankowany w 1603 roku na Ostrowiu Plebańskim, które było jurydyką plebańską. Spalony w 1629 roku, wraz kościołem spłonęły akta erekcyjne świątyni, według zaleceń biskupa powinny być wywieszone na ścianie zakrystii.
W 1569 roku po raz pierwszy wymieniany jest w Tyszowcach szpital (przytułek). W końcu XVIII wieku już nie istniał; 4 kwietnia 1788 roku znaleziono na drodze nieznanego mężczyznę zmarłego z głodu, 25 kwietnia tego roku młodzieńca Jana liczącego 15 lat również zmarłego z głodu, w 1793 roku zmarł biedak przybysz o imieniu Stanisław.[19] Oprócz nich dość znaczna liczba przybyłych pauperów zmarła w Tyszowcach.
Kolejny kościół został pobudowany w miejscu poprzedniego przez proboszcza Bartłomieja Szołomowskiego, w 1637 roku, jeszcze nie ukończony, w 1648 roku został częściowo zniszczony. Ponownie odbudowany, wzmiankowany w 1717 roku (spłonął w tym roku), drewniany jednonawowy, na rzucie prostokąta z dwoma bocznymi kaplicami i wieżą-dzwonnicą od frontu.
Uposażenie parafii tyszowieckiej w XVII wieku: Jurydyka na Ostrowiu, cło solne oraz dziesięciny z wiosek parafialnych. W skład parafii wchodziło miasto Tyszowce oraz wioski Rzeczyca, Potarzyn [Poturzyn], Turkowice, Wronowice, Czermno, Sahryń, Perespa i Dobużek (jeszcze w 1717 roku). [20] Dochód parafii rzymskokatolickiej w XVII wieku wynosił 200 florenów.[21]
W 1722 roku został wzniesiony nowy kościół z fundacji Piotra Potockiego starosty tyszowieckiego i jego małżonki Katarzyny z Chodorowskich; pod wezwaniem Świętego Leonarda i Świętej Katarzyny. Konsekrowany w 1726 roku przez biskupa chełmskiego Jana Feliksa Szaniawskiego. Widoczny na planie Miega: orientowany, drewniany obity tarcicami, jednonawowy, na rzucie prostokąta, wyodrębnione prezbiterium tej samej wysokości co nawa. Od frontu fasada dwuwieżowa, wieże złączone gankiem, w jednej z nich dwa dzwony. Pośrodku nawy sygnaturka, wewnątrz podłoga z desek. Podczas pożaru 19 października 1803 roku kościół został całkowicie zniszczony.
W latach 1803-64 nie było kościoła rzymskokatolickiego w Tyszowcach, parafia istniała nadal z pełną obsadą: organista w 1850-58 roku Stanisław Jagieło.
Proboszcz zamieszkiwał na swoim folwarku, zachowała się drewniana oszalowana XIX wieczna plebania. W 1817 roku Józef Horodyński dzierżawił probostwo tyszowieckie, od 1851 roku Michał Lenkiewicz był dzierżawcą probostwa tyszowieckiego.
W okolicznych wioskach mieszkali w większości unici, którzy posiadali cerkwie na miejscu. W zaborze austriackim na pokrycie kosztów wojny z Francją, stosowano bezwzględny drenaż finansowy ludności. W Księstwie Warszawskim za wyzwolenie przyszło zapłacić, nakładano nowe podatki oraz wybierano je na kilka lat wstecz. Następnie utrzymywano okupacyjne wojska rosyjskie, które w 1813 roku ograbiły miasto. Brak funduszy decydował, że nie można było wybudować nowej świątyni. W 1827 roku parafia tyszowiecka obejmowała miasto oraz filie Dębina i Zamłynie.
Dlatego korzystano z wypożyczonej filialnej cerkwi unickiej pod wezwaniem Narodzenia NMP, znajdującej się na Przedmieściu Dębina, przy której nie było kapłana unickiego. Oprócz niej w Tyszowcach była parafialna cerkiew miejska pod wezwaniem św. Praksedy Męczennicy, na Przedmieściu Zamłynie cerkiew filialna pod wezwaniem Świętego Nicetasa (Nikodema).
Proboszczowie parafii unickiej w Tyszowcach
1/ ksiądz Grzegorz Lewicki chory, w 1805 roku zmarł,
2/w l. 1805-1810 brak proboszcza, dokumentację prowadził proboszcz par. rzymsko-kat. ks. Kazimierz Horodyński
3/ ksiądz Mikołaj Lisowski proboszcz 1810-19,
4/ ksiądz Jan Borysiewicz administrator w Tyszowcach 1819-20,
5/ ksiądz Michał Panasiński administrator maj-październik 1820 rok,
6/ ksiądz Jan Kickowski proboszcz w latach 1821-1852,
7/ ksiądz Bazyli Waszkiewicz administrator od kwietnia 1853 roku do września 1855 roku,
8/ ksiądz Józef Sajkiewicz administrator od października 1855, proboszcz od końca 1858 roku, do końca 1875 roku,
Proboszczowie prawosławnej parafii w Tyszowcach
1/ pop Josip Sajkiewicz w latach 1875-88 (wcześniejszy proboszcz unicki) ,
2/ pop Ignatij Krinickij w latach 1889-1907,
3/ pop Joann Lewczuk w latach 1909-14.
Legenda budowy nowego kościoła
Chociaż mieszkańcy miasta tak łacinnicy jak unici występowali z prośbą o jego budowę, władze carskie odmawiały. Wówczas mieszkańcy zwrócili się o pozwolenie na budowę gorzelni na placu podarowanym przez dziedzica dóbr tyszowieckich. Po wzniesieniu murów, które przykryto dachem, sprowadzono księdza który odprawił nabożeństwo. Miejscowe władze nakazały rozbiórkę tej niby gorzelni. Mieszkańcy zwrócili się do cara Mikołaja, który gdy dowiedział się, że w budynku odprawiono mszę, nakazał pozostawić wybudowany kościół.
W tym czasie była w Tyszowcach gorzelnia z Tomaszem Gublejewiczem gorzelnianym.
W Królestwie Polskim jedynie dozór kościelny zajmował się budową i remontem kościołów. Na czele dozoru kościelnego w parafii prywatnej stał kolator lub nabywca majątku. Koszty budowy kościoła i plebanii dzieliły się na kupno materiałów budowlanych i pracę fizyczną przy budowie.
Kościoły powinny być okazale, ale w kosztorysach należy zachować umiar inaczej prace przeciągną się w czasie. Należy opracować kosztorysy stosownie do zamożności mieszkańców. Do budowy należy wykorzystać fundusze kościelne. Z braku funduszy dozór ma zwrócić się do parafian o dobrowolną składkę, a resztę kosztów rozdzielić pomiędzy parafian. Pieniądze ze składek można przeznaczyć tylko na kościół, dzwonnicę i kostnicę.
Proboszcz ma zapłacić w zależności od dochodu, z pozostałej sumy kolator 10%, jeżeli ma majątek na terenie parafii to dodatkowo ustaloną składkę. Proboszcz i kolator uczestniczą w zakupie materiałów i opłatach za pracę fizyczną. Do kupna materiałów są zobowiązani właściciele ziemscy z ludnością katolicką, właściciele gruntów w miastach, dzierżawcy dziedziczni i dożywotni bez względu na wyznanie.
Gdy parafię tworzy miasto i wieś, koszty materiałów należy podzielić na dwie części i rozłożyć proporcjonalnie do ilości rodzin katolickich. Dozór kościelny z burmistrzem rozłoży sumę na mieszczan od wysokości podatku podymnego, na wsi dozór z wójtem stosownie od posiadanej ziemi.
Prace ręczne mają wykonywać tylko katolicy: właściciele nieruchomości, rzemieślnicy i handlarze, dadzą pieniądze, włościanie pańszczyźniani, czynszownicy i wyrobnicy siłę fizyczną. [22]
Tak długie oczekiwanie na budowę kościoła wywoływało interwencję Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Duchowych. Kiedy przystąpiono do planów jego budowy, przeceniono swoje możliwości finansowe. Wybrano znanego drogiego projektanta, który wykonał projekt kościoła murowanego z kamiennymi elementami zdobiącymi. Do jego wykonania byli potrzebni fachowcy z zewnątrz. Projektował kościół pod wezwaniem Świętego Leonarda architekt Henryk Marconi [23], plan był gotowy 20 września 1850 roku. [24] Rada Ogólna Budownicza zaakceptowała w 1857 roku plany i kosztorys na budowę kościoła w Tyszowcach. Ale wynikł spór co do lokalizacji, w nowym miejscu czy na starym. Po 7 latach w 1860 roku zadecydowano o lokalizacji kościoła na nowym Przedmieściu Majdan, w odległości 2 wiorst [25] na południe od rynku. Ponieważ od 1850 roku był zakaz stawiania cegielni w mieście, na potrzeby budowy postawiono dwie nad stawem naprzeciwko wioski Klątwy. [26] W 1865 roku rozpoczęto budowę, z braku funduszy rozdzieloną na dwa etapy; 1865-67 nawa, 1869-70 prezbiterium.
AGAD, projekt Kościoła rzymsko-katolickiego do miasta Tyszowce z 20.09.1850 r.
AGAD, Plan architektoniczny na wzniesienie kościoła wyznania rzymsko-katolickiego[w Tyszowcach]
AGAD, Projekt na kościół rzymsko-katolicki do miasta Tyszowce. Widok frontu.
Murowany oraz otynkowany, na planie prostokąta, trójnawowy, czteroprzęsłowy korpus przechodzący w prostokątne prezbiterium o szerokości nawy głównej, ujęte dwoma zakrystiami na planie kwadratu. Fasada kościoła dwuwieżowa ujęta w części środkowej ze zdwojonymi pilastrami, pomiędzy nimi wnęka zamknięta półkoliście. Całość wieńczy trójkątny szczyt, wieże na planie czworoboku, dwukondygnacyjne, przykryte dachami namiotowymi. Nawa przykryta dachem dwuspadowym z wieżyczką na sygnaturkę. W północno-wschodnim narożu ogrodzenia kościoła kapliczka murowana na planie sześcioboku, z I polowy XIX wieku.
Uposażenie parafii: ukaz carski z 1865 roku pozostawił w każdej parafii 6 morgów ziemi, pojazd (bryczka), wóz z uprzężą, parę koni, 2 krowy i do 10 owiec.
Proboszczowie parafii Świętego Leonarda w Tyszowcach
1/ ksiądz Piotr rektor parafialnego kościoła w Tyszowcach w 1424 roku, [27]
2/ ksiądz Albert Białobrzeski proboszcz w 1601 i 1603 roku,
2/ ksiądz Stanisław Styc proboszcz w 1603 i 1605 roku,
3/ ksiądz Grzegorz Stańczyk komendarz [28]w 1605 roku,
4/ ksiądz kanonik kapituły chełmskiej Mikołaj Drabinowski w 1608 roku,
4/ ksiądz Jakub Lubowiecki proboszcz w latach 1608-20,
5/ ksiądz Bartłomiej Sołomoński proboszcz 1620-37 roku,
6/ ksiądz Stanisław Homol proboszcz w 1637 roku,
7/ ksiądz Ludwik Figarski proboszcz w 1645 roku,
8/ ksiądz Czarnostawski proboszcz w 1648 roku,
9/ ksiądz Roman Rostowski proboszcz 1651 roku,
10/ ksiądz Stanisław Bedlewski proboszcz w 1662 roku,
11/ ksiądz K. D. Romanowski proboszcz w 1669-74 roku,
12/ ksiądz Franciszek Sawicki komendarz w 1674 roku,
13/ ksiądz Kazimierz Oczalski proboszcz w 1692 roku
14/ ksiądz Mikołaj Zakrzewski proboszcz w latach 1701-26
15/ ksiądz Andrzej Wasilkowski proboszcz w 1728-63,
16/ ksiądz Piotr Gwiazdomorski proboszcz w 1795 rok (zmarł w 1796 roku),
17/ ksiądz Kazimierz Horodyński proboszcz w latach 1796-1828 (zmarł w 1828 roku),
18/ ksiądz Stanisław Pogonowski proboszcz (dziekan Tyszowiecki) w latach 1828-29,
19/ ksiądz Adam Słowikowski proboszcz od października 1829 roku do lutego 1863 roku (zmarł 1 marca 1863 roku),
20/ ksiądz Franciszek Gorawski marzec-kwiecień 1863 roku administrator parafii,
21/ ksiądz Feliks Kozarzewski kwiecień-sierpień 1863 roku administrator parafii,
22/ ksiądz Jan Gajewski od września 1863 roku do stycznia 1869 roku administrator parafii,
23/ ksiądz Wikienin Bornaski od września 1869 do do XI. 1877 roku administrator parafii,
24/ ksiądz Seweryn Waszkiewicz proboszcz w latach od XI 1877 – 1887 (zmarł w 1887 roku)
24/ ksiądz Ignacy Kwiatkowski w latach 1888-1891 administratorem parafii,
25/ 1892 vacat
26/ ksiądz Jósafat Grzybowski administrator w latach 1893-95,
27/ ksiądz Kalikst Zbić w latach 1896-1906 administrator,
28/ ksiądz Ewgieni Szyprowski w latach 1907-1910 administrator
29/ ksiądz Stanisław Micheliś administrator w latach 1911-12,
25/ ksiądz Adolf Netczyński proboszcz w latach 1913-26,
30/ ksiądz Jan Szymanek proboszcz w latach 1926-35,
31/ ksiądz Edwart Kołszut proboszcz w latach 1935-45,
32/ ksiądz Franciszek Osuch proboszcz w latach 1946-53.
Obecnie do parafii Tyszowce należą: Czermno Kolonia, Klątwy, Kolonia Klątwy, Lipowiec, Mikulin, Kolonia Mikulin, Podbor, Przewale, Tyszowce, Wojciechówka, Zielone.
Odpusty w parafii na św Leonarda Opiekuna 6 listopada i św Andrzeja Boboli 16 maja. 16 maja 1939 roku w dzień odpustu ku czci św Andrzeja Boboli jego relikwie przejęła parafia Tyszowce.
Największe świece na świecie [29]
Kiedyś było 12 świec, każdy cech posiadał po dwie, noszone w procesjach. Jedna została zawieziona przez parafian na Jasną Górę jako wotum, 28 sierpnia 1956 roku na rocznicę odnowienia ślubów króla Jana Kazimierza.
29 grudnia 1655 roku w kościele parafialnym na jurydyce zawiązano konfederację w obronie praw króla Jana Kazimierza przeciw Szwedom. Szwedzi dowiedziawszy się o konfederacji, postanowili się zemścić. Spod Zamościa oddział szwedzki przywiózł do Tyszowiec na znak porozumienia ogromną świecę wypełnioną prochem, prosząc o umieszczenie jej w kościele jako wotum. Miała być zapalona w czasie obrad konfederatów, liczyli, że pod ruinami kościoła zostanie pogrzebane całe kierownictwo konfederacji. Jednak przed zapaleniem tego votum, zaciekawiony ogromną świecą kościelny odkrył podstęp. Po wykryciu podstępu, ruszono w pogoń za delegacją pokojową. Delegacja została wycięta przez wojsko polskie, to miejsce we wsi Klątwy nosi nazwę Krwawe pole, w miejscu pochowku Szwedów usypano kopiec ziemny z krzyżem.
Powstanie 1863 rok
W 1863 roku 18 maja o godz. 8 po południu zostało zabitych przez wojsko cesarsko-rosyjskie dwóch mężczyzn przy mieście Tyszowce, nieznanych z nazwiska i zamieszkania oraz znaków szczególnych niemających żadnych. Po sprawdzeniu przez sąd w Tomaszowie zostali pochowani [30]. Mogiła powstańców z 1863 roku znajduje się na tak zwanej Dąbrowie.
18 maja 1863 roku rano zgrupowanie powstańcze mjr Jana Zapałowicza zajęły Tyszowce. Na wieść o zbliżaniu się nieprzyjaciela oddział wymaszerował na Turkowice. Marsz osłaniała straż tylna, starając się ogniem powstrzymać nieprzyjaciela. [31]
Rynek w Tyszowcach, zdjęcie z kolekcji: fotopolska eu.
Zabytki wpisane do rejestru w Tyszowcach
1/ Zespół kościelny;
– kościół murowany pod wezwaniem Świętego Leonarda i Świętej Trójcy z lat 1865-1870,
– dzwonnica murowana z 1907 roku,
– kapliczka murowana z I połowy XIX wieku,
– 2 kaplice drewniane z końca XIX wieku,
– cmentarz przykościelny z drzewostanem,
2/ Cmentarz rz-kat z początku XIX wieku.
Stankiewicz Zbigniew
Bibliografia
-
Teresa Szyszlak (Kozyra). Dzieje Tyszowiec do 1809 roku. Rzeszów 2012
-
Janusz Frykowski. Duchowieństwo unickiego dekanatu tyszowieckiego w latach 1810-1866. Charakterystyka grupy. Wschodni Rocznik Humanistyczny Tom X 2014
-
Janusz Frykowski. Przypadki i formy przestępstw okazjonalnych mieszczan tyszowieckich w latach 1608-1807. Historia i świat nr 2 (2013)
-
Janusz Adam Frykowski. Niegrodowe starostwo tyszowieckie w latach 1519-1768. Studium społeczno-gospodarcze. Tomaszów Lubelski 2009
-
Aleksander Wejnert. O starostwach w Polsce do końca XVIII wieku. Warszawa 1877
-
Jerzy Dunin-Borkowski. Almanach błękitny, genealogie żyjących rodów polskich. Lwów 1908
-
pod redakcją Antoniego Gąsiorowskiego: Urzędnicy Województwa Bełskiego i Ziemi Chełmskiej XIV-XVIII wieku. Kórnik 1992