3 czerwca 2024 by Ewa

Organizacje społeczno-polityczne, kulturalno-oświatowe, sportowe i religijne na terenie Zamojszczyzny (1906 – 1960)

Działalność organizacji społeczno-politycznych, oświatowo-kulturalnych na terenie Zamojszczyzny datuje się od pocz. XX wieku, a w przypadku organizacji religijnych znacznie wcześniej (1598 Bractwo Świętej Anny w Tarnogrodzie,[1] 1648 Bractwo Szkaplerzne Najświętszej Maryi Panny w Tomaszowie)[2]. Przebieg tej działalności nie zawsze miał pokojowy charakter, 2 stycznia 1906 roku w Radecznicy aresztowano 32 chłopów za wywołanie patriotycznych zaburzeń na zebraniu gminnym. Kilkunastu z nich skazano na karę więzienia w procesie, który miał miejsce w 23 września 1907 roku w Zamościu. Przebieg procesu oraz nazwiska zatrzymanych podał na łamach Teki Zamojskiej dr Zygmunt Klukowski.[3]

Pomimo aresztowań i wyroków sądowych mieszkańcy Zamojszczyzny zawsze byli zaangażowani w działalność polityczną, a szczególne jej nasilenie miało miejsce w okresie międzywojennym. Oprócz organizacji politycznych istniały także organizacje młodzieżowe, oświatowe, sportowe, społeczne, jak Kółka Rolnicze, Ochotnicze Straże Pożarne, organizacje o charakterze religijnym. Posiadamy także informacje o działalności organizacji mniejszości narodowych: żydowskich i ukraińskich, i to zarówno o charakterze politycznym, jak i kulturalno-oświatowym. Na szczególną uwagę zasługują funkcjonujące w okresie międzywojennym na Zamojszczyźnie organizacje kobiece (Szczebrzeszyn, Zwierzyniec, Biłgoraj), czy obecność kobiet w organizacjach politycznych, jak np. w biłgorajskim oddziale Organizacji Syjonistycznej w Polsce, do którego należała Anna Potokar.[4] Poniższy tekst przybliża w ogólnych zarysach historię tychże organizacji i ich czołowych działaczy.

Koła Młodzieży Wiejskiej „Wici” –

Latyczyn, gmina Radecznica – istnienie organizacji potwierdza zachowany protokół z zebrania, jakie miało miejsce 31 stycznia 1937 roku w domu Szczerbówny (nie podano jej imienia) w Latyczynie pod przewodnictwem Wojciecha Buczka. Protokół sporządzony został przez Jana Chwiejdę, mieszkańca Latyczyna.[5]

Jan Chwiejda urodził się 12 kwietnia 1904 r. w Latyczynie, w okresie międzywojennym dał się poznać jako niestrudzony działacz ludowy. W pamięci rodziny i znajomych, zapisał się jako osoba o niezłomnym charakterze, zawsze wiedział czego chce, a problemy rodzinnej wsi, przyszłość Ojczyzny były dla niego sprawą nadrzędną. Aresztowany w czerwcu 1940 roku znalazł się na Zamku w Lublinie, a następnie w Auschwitz, skąd nie powrócił. W okresie międzywojennym wstąpił w związek małżeński z Marianną, siostrą Jana Krukowskiego z Zaburza, który upamiętnił jego osobę w swoich wspomnieniach. Wśród pamiątek po nim zachowała się fotografia oraz wspomniany powyżej Protokół z zebrania Koła Młodzieży Wiejskiej „Wici”

Zbiory Zdzisława Kiepki

Jan Chwiejda został aresztowany 1 września 1940 r. w Radecznicy na posterunku policji, gdzie zgłosił się na wezwanie. Przewieziony został do Zamościa, a w miesiącu październiku na Zamek w Lublinie skąd trafił do niemieckiego obozu koncentracyjnego w KL Auschwitz w dniu 09.01.1941 r. transportem z Lublina. W obozie oznaczony jako więzień polityczny Polak numerem 8842. Dalsze losy nie są znane. Muzeum KL Auschwitz informuje, że w archiwum nie zachowały się dokumenty mogące potwierdzić, czy Jan Chwiejda zginął w obozie KL Auschitz. Wiadomość o śmierci Rodzina otrzymała telegraficznie w czerwcu 1941 r. Dokument ten z KL Auschwitz nie zachował się. Wspomniany we wstępie Jan Krukowski, szwagier J. Chwiejdy tak pisał o nim w swoich wspomnieniach:

W tym czasie został aresztowany mój szwagier – Chwiejda Jan z Latyczyna; był to działacz ludowy w okresie międzywojennym, który organizował na terenie naszej gminy uroczyste święta ludowe, jak też i wyjeżdżał na te święta do Szczebrzeszyna, czy też do Zamościa. W czasie takich wyjazdów zawsze jechałem na czele i wiozłem naszą orkiestrę zaburską. Pamiętam w roku 1934 jadąc na święto ludowe do Zamościa przez Szczebrzeszyn zastąpił nam drogę komendant posterunku w Szczebrzeszynie – Cymberski, który chciał zatrzymać furmanki które za nami jechały. Chwiejda wyciął konie, nie chciał się zatrzymać i pojechaliśmy dalej w stronę Zamościa. Cymberski jednak nie chciał dać za wygraną, siadł na rower, wyminął nas i pojechał w stronę cukrowni w Klemensowie. Stanął na moście i znów chciał zatrzymać cały konwój. Chwiejda również nie chciał się zatrzymać, wtedy Cymberski złapał konie za wędzidło, a Chwiejda wstał z siedzenia i zaczął batem okładać Cymberskiego po rękach. Cymberski wtedy puścił konie i my ruszyliśmy w stronę Zamościa, a za nami cały konwój, około 100 furmanek, bo po drodze furmanki z okolic Szczebrzeszyna dołączyły do nas.

Protokół z zebrania Koła Młodzieży, zbiory Zdzisława Kiepka

Po tym incydencie Chwiejda został aresztowany i dostał trzy miesiące aresztu, jak też był cały okres do samej wojny prześladowany przez policję granatową. To jego aresztowanie miało coś wspólnego z tym, że był lewicowych poglądów, i był oskarżony do Niemców jako komunista – tak mi oświadczył adwokat Ukrainiec – Sewer Krasnopera, który miał wpływy w Gestapo i urzędował przy Sądzie Okręgowym w Lublinie, a ja robiąc starania o Chwiejdę, gdyż był moim szwagrem byłem kilka razy u tego adwokata. Po ostatnim pobycie u niego wprost mi oświadczył, że tacy ludzie jak Chwiejda światła dziennego nie zobaczą, gdyż jest to przedwojenny komunista. Tak też się stało, z więzienia na Zamku w Lublinie został wywieziony do Oświęcimia [Auschwitz], skąd nie powrócił. Po tych aresztowaniach Chwiejdy, i w Radecznicy miałem się na baczności i w domu już nie nocowałem; przychodziłem do domu tylko na dzień, obawiałem się, że ktoś może nie wytrzymać przesłuchań jakie Gestapo stosowało wobec Polaków i może sypnąć, bo miałem z tymi ludźmi powiązanie.

Najbardziej obawiałem się szwagra Chwiejdy, gdyż on rzeczywiście przed wojną był bardzo skrajnych poglądów; utrzymywał z nimi kontakty i dostawał od nich bibułę komunistyczną razem z Rydzem Pawłem. Rydz Paweł po rozparcelowaniu majątku w Latyczynie zamieszkiwał czasowo, przez okres budowy [swojego domu?] u mojego szwagra Chwiejdy, toteż oni byli propagatorami idei komunistycznej. Chwiejda niejednokrotnie dawał mi tę bibułę komunistyczną do przeczytania, a później w roku 1940, ja jemu dawałem wiadomości i prasę podziemną naszego Ruchu Oporu. Obawiałem się, dlatego, że Chwiejda mógł być najbardziej przez Gestapo torturowany, skoro ten adwokat tak oświadczył, że był przedwojennym komunistą… Jednak przeżył tortury nie zdradzając niczego i nikogo – zginął jako szlachetny patriota i Polak.[6]

1 lutego 1941 roku Jan wysłał z KL Auschwitz list do swojej żony:

Kochana Pani! Piszę do Ciebie już drugi list [zachował się tylko ten jeden], ale nie dostałem żadnej odpowiedzi. Jestem zdrowy i życzę tego samego. Napisz mi czy wszyscy żyją i są zdrowi. Opisz mi co dzieje się we wsi. Prosiłem ostatnio o 15 Marek. Wyślij mi. Proszę o odpowiedź szybko. Czy masz mężczyznę do pomocy. Pozdrawiam Ciebie dziecko i całą rodzinę.[7]

Teren gminy Stary Zamość, o czym pisze Stanisław Szwal – w gminie dość silną i liczną była organizacja młodzieżowa „Wici”. W tej organizacji wyrosło wielu działaczy ludowych jak: Józef Tront, Adolf Skowyra z Chomęcisk Dużych.[8]

Deszkowice, okres międzywojenny.[9]

Koła Młodzieży Wiejskiej „Siew” –

Działalność Koła odnotowano w Zaburzu, o czym pisze w swoich wspomnieniach Jan Krukowski:

Gdzieś w listopadzie 1939 roku będąc w Szczebrzeszynie spotkałem się z Edwardem Cichońskim, intendentem szpitala w Szczebrzeszynie; znałem się z nim bardzo dobrze, gdyż był prezesem Koła Młodzieży Wiejskiej „Siew” [na powiat zamojski], mój kolega Michał Rudnicki z Zaburza pełnił funkcję sekretarza (był on naprawdę ceniony i politycznie wyrobiony w naszej wiosce), a ja byłem skarbnikiem. Jeździłem z Cichońskim do Lublina w 1938 roku na Zjazd Wojewódzki. Spotykaliśmy się w Zamościu w świetlicy młodzieżowej, która była przy kinie Stylowym na piętrze, gdzie również mieściły się biura Zarządu Powiatowego Koła Młodzieży wiejskiej „Siew”, ale najczęściej widywaliśmy się w świetlicy Koła „Siewu” w Szczebrzeszynie, gdzie obecnie znajduje się aparat rentgenowski przy szpitalu. Cichoński będąc intendentem tegoż szpitala również tam urzędował, w tej świetlicy, a my młodzież zorganizowana w Kołach „Siewu” tam zjeżdżaliśmy się przed wojną do tej świetlicy z okolic Szczebrzeszyna jak: Żurawnicy, Brodów, Kawęczyna, Deszkowic, Podlesia, Zaburza i Sułowca.[10]

Koło Młodzieży Wiejskiej „Siew” utworzono także w Sitańcu w 1928 roku. W roku 1936 członkowie Koła uczestniczyli w obchodach pierwszomajowych w Zamościu. [11]

Związek Młodzieży Wiejskiej Rzeczpospolitej Polskiej „Wici” –

Istnienie Koła Młodzieży Wiejskiej Rzeczpospolitej Polskiej „Wici” na terenie gminy Radecznica potwierdza przynależność do niej Jana Grygiela z Gorajca. Jan Grygiel dodatkowo zaangażowany był w działalność Stronnictwa Ludowego. Od początku okupacji organizował na terenie powiatu zamojskiego a później biłgorajskiego komórki Stronnictwa Ludowego „Roch”, oraz jednostki Batalionów Chłopskich. Pełnił funkcję komendanta Obwodu BCh Biłgoraj a także członka Powiatowego Kierownictwa Ruchu Ludowego. Zadenuncjowany do Gestapo podczas likwidacji grasującej na terenie powiatu nieznanej bandy został aresztowany wraz z żoną Anną (zmarła w szpitalu więziennym w Zamościu), uciekł z więzienia. Zginął zamordowany przez bandę (nie wiadomo przez jaką) we własnym mieszkaniu w Gorajcu wraz z rodzicami Anną i Antonim, oraz Janem Mazurkiem. Żył w latach (2.02. 1908 – 18.05.1943).[12]

Koło Związku Młodzieży Wiejskiej Rzeczpospolitej Polskiej „Wici” funkcjonowało na terenie powiatu hrubieszowskiego w miejscowości Trzeszczany, od roku 1933 jego członkiem był Daruk Wacław, ps. „Znicz”. W 1941 roku wstąpił do Batalionów Chłopskich, gdzie pełnił funkcję łącznika i kolportera prasy Stronnictwa Ludowego „Roch” wydawanej przez Bataliony Chłopskie. Był również zastępcą dowódcy oddziału. Po wyzwoleniu zaangażował się w działalność Stronnictwa Ludowego, a następnie Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego. W latach 1948-1950 zorganizował Uniwersytet Ludowy/Szkołę Wieczorową dla dorosłych w rodzinnej wsi. Wacław Daruk jest autorem wspomnień: „Bez głaskania po głowie” (1973), „Dziennik jednego roku” (1973).[13]

Od 1931 roku członkiem Związku Młodzieży Wiejskiej Rzeczpospolitej Polskiej „Wici” w powiecie tomaszowskim, w miejscowości Zadnoga była Kołodziej Genowefa, pełniąca funkcję członka Zarządu Koła. Podczas okupacji żołnierz Batalionów Chłopskich, organizowała placówki Zielonego Krzyża.[14] Uczestniczyła w bitwie pod Zaborecznem i Różą, gdzie zginęła 2 lutego 1943 roku w obronie punktu sanitarnego.[15]

Kołodziejówna Genowefa, zbiory Towarzystwa Miłośników Historii – Komisja Historii Kobiet w walce o Niepodległość.

W Łabuńkach w latach 1930 – 1938 członkiem Związku Młodzieży Wiejskiej Rzeczpospolitej Polskiej „Wici” był Feliks Petryk. Podczas okupacji pełnił funkcję komendanta placówki Związku Walki Zbrojnej w Łabuńkach, od roku 1942 komendant placówki BCh w swojej wsi.[16]

Związek Polskiej Młodzieży Demokratycznej –

Istniał w okresie międzywojennym w Szczebrzeszynie, założony został w sierpniu 1931 roku, Związek liczył 36 członków, posiadał własną świetlicę.[17]

Stowarzyszenie Młodzieży Polskiej –

Założone zostało 17 lipca 1932 roku Szczebrzeszynie, przewodnicząca była Sawulska (nie podano jej imienia). Stowarzyszenie skupiało 39 osób.[18]

Komunistyczny Związek Młodzieży Polskiej –

Utworzony został w 1929 roku w Biłgoraju. Czołowi działacze to: Aleksander Bełżek, Bronisław Galant, Robert Knap, Zygmunt Knap, Stanisław Kozioł, Ferdynand Krawczykiewicz, Adolf Młynarczyk, Bolesław Pijak, Tadeusz Staroniewski, Władysław Szubartowicz Jan Wołowski, organizacja była nielegalna, działała w podziemiu.[19]

Zrzeszenia Żydowskich harcerzy im. Józefa Trumpeldora –

Istniało w Szczebrzeszynie, Zrzeszenie liczyło 60 członków.[20]

Organizacja He-Chaluc-Pionier –

Jej obecność odnotowano w okresie międzywojennym w Szczebrzeszynie, organizacja liczyła 60 członków.[21]

Bund „Zunkuft” –

Młodzieżowa sekcja „Bundu”, żydowskiej organizacji robotniczej, istniała w Szczebrzeszynie w okresie międzywojennym (od 1926 roku), jej członkiem był m. in. Dawid Fuchs, Mosze Tanenbaum, Moszele Zisbraner, Szmuel Zilberlicht. Pracami sekcji kierowali: Abraham Icchak Weinryb, Josel Szpringer, Jechiel Bronstein, Zanwel Aszenberg, Icchak Gall, Mosze Lejb Mittelpunkt.[22]

Chłopskie Stronnictwo Radykalne –

Funkcjonowało w latach 1921 – 1925 na terenie powiatu biłgorajskiego. Pracami Stronnictwa kierowali: ks. Eugeniusz Okoń, Tomasz Dabala oraz Jan Dzioch, poseł na Sejm Rzeczpospolitej.

Działacze Chłopskiego Stronnictwa Radykalnego w powiecie biłgorajskim[23]

Imię i nazwisko	Miejsce pochodzenia
Antoni Grabias Józef Małysa	Dąbrowica
Wojciech Pułapa Jan Saniak Wojciech Widowski	Sól k. Biłgoraja
Adam Kmieć	Krzeszów Górny
Józef Wróbel	Łazory
Waliłka	Jasiennik Stary

Polskie Stronnictwo Ludowe „Wyzwolenie” –

Funkcjonowało na terenie powiatu hrubieszowskiego, w latach 1919 – 1931 funkcję prezesa Powiatowego Zarządu PSL „Wyzwolenie” w Hrubieszowie pełnił Lucjan Ryszard Świdziński (1890–1963) z zawodu nauczyciel. W roku 1914 ukończył matematykę na Uniwersytecie w Kijowie, w roku 1918 rozpoczął pracę w Szkole Ludowej im. Jana Hetmana Zamoyskiego w Szczebrzeszynie,[24] gdzie uczył matematyki. Lucjan R. Świdziński był jednym ze współzałożycieli Banku Spółdzielczego Rolniczo-Handlowego w Hrubieszowie. We wrześniu 1939 roku założył na terenie powiatu hrubieszowskiego organizację ruchu oporu pod nazwą „Gwardia Chłopska”; w latach 1947 – 1954 trzykrotnie aresztowany i osadzany w aresztach śledczych.[25]

Obecność Stronnictwa Ludowego odnotowano także w mieście Biłgoraju i na terenie powiatu biłgorajskiego. Zarząd Powiatowy Stronnictwa, kierowany przez Zygmunta Marcinowskiego miał swoją siedzibę w Biłgoraju. W roku 1920 biłgorajski oddział Chłopskiego Stronnictwa Radykalnego liczył 100 osób.[26]

Stronnictwo Ludowe –

Chłopska partia polityczna utworzona 15 marca 1931 roku z połączenia Polskiego Stronnictwa Ludowego „Piast”, Polskiego Stronnictwa Ludowego „Wyzwolenie” i Stronnictwa Chłopskiego. Zjednoczenie stronnictw ludowych wiązało się ze wzmocnieniem opozycji przeciwko sanacji.[27] Wiemy, że Stronnictwo Ludowe funkcjonowało m. in. w Zaburzu w okresie międzywojennym, jego prezesem był wówczas Krukowski Tomasz, na jego podwórku, jak odnotował Jan Krukowski odbywały się zebrania, na które przyjeżdżali z powiatu posłowie jak: Szpryngerowa,[28] Syta, Machniej, Seroka i Czernicki.[29]

Stronnictwo Ludowe istniało także w Soli k. Biłgoraja, od roku 1931 do Stronnictwa należał Dziduch Jan (ur. 23. XI. 1893 roku). Żołnierz armii rosyjskiej, ułan I Pułku Ułanów Krechowieckch. W 1918 roku wybrany został na wójta gminy Sól, w 1922 roku otrzymał mandat z listy Polskiego Stronnictwa Radykalnego. Od roku 1918 sprawował w swojej gminie funkcję wójta. W roku 1922 otrzymał mandat poselski z listy Chłopskiego Stronnictwa Radykalnego, w kwietniu 1925 roku został wiceprezesem Zarządu Naczelnego Chłopskiego Stronnictwa Radykalnego. Aresztowany podczas okupacji przez Niemców, zmarł w Oświęcimiu.[30]

Członkiem Stronnictwa Ludowego w powiecie tomaszowskim był Stanisław Łopuszyński (ur. 23. 01. 1913 w Krynicach, zm. 14. 01. 1943 w Rachaniach), w okresie międzywojennym przynależał również do Związku Młodzieży Wiejskiej Rzeczpospolitej Polskiej „Wici”. Podczas okupacji zaangażowany w działalność Stronnictwa Ludowego „Roch” i Batalionów Chłopskich na terenie powiatu tomaszowskiego. Współorganizator I Kadrowej Kompanii BCh, która brała udział w bitwie pod Wojdą.[31]

W roku 1934 Andrzej Fus przy współudziale Tomasza Bulicza zorganizował we wsi Bukowina (gm. Biszcza, pow. Biłgoraj) oddział Stronnictwa Ludowego. Tajną prasę bukowńskim politykom dostarczali Michał Fus (pochodzący z Różańca) i Dubiel (pochodzący z Majdanu Siennickiego).[32]

Oddział Stronnictwa Ludowego utworzony został również w Tarnogrodzie 15 marca 1931 roku z połączenia Polskiego Stronnictwa Ludowego „Wyzwolenie”, PSL „Piast” i Stronnictwa Chłopskiego, liczył 150 osób. Najaktywniejszymi członkami byli: prezes Jakub Larwa, Andrzej Gruca, Jana Fedor, Michał Magoch, Jan Mazur, Michał Mulawa, Antoni Lis, Franciszek Osuch i Jan Szymaniuk. Członkowie tarnogrodzkiego Stronnictwa Ludowego w 1937 roku uczestniczyli w strajku chłopskim zorganizowanym na terenie Majdanu Sieniawskiego.[33]

Stronnictwo Ludowe istniało także w Biłgoraju, jego działalność odnotowano w latach 1938-1939, obowiązki prezesa Zarządu Powiatowego SL w powiecie biłgorajskim pełnił Franciszek Mroczek; na terenie całego powiatu biłgorajskiego funkcjonowało 36 kół Stronnictwa Ludowego.[34]

Polska Partia Socjalistyczna –

Rozwinęła swoją działalność w Biłgoraju na przełomie XIX i XX wieku. Organizatorem był adwokat Wincenty Bubko, który został sekretarzem Powiatowego Komitetu Wykonawczego PPS w Biłgoraju. Skład osobowy Komitetu stanowili: Seweryn Rutański, Bolesław Zarzycki, Jan Głogowski. Czynni biłgorajscy działacze PPS to: Jan Jabłoński, Antoni Markiewicz, Stanisław Nahajski, Józef Stryjecki, Kazimierz Szul.[35]

Komunistyczna Partia Polski –

Istniała m. in. w Tarnogrodzie, komórka liczyła 25 członków, m. in. byli to: Michał Cap, Olgierd Chaskiel, Ostap Kozicki, Makuszyński, Rutkowski,13 Josef Grosfeld, Lejzor Wojchman, Zylberlicht Judel. [36]

Organizacje funkcjonujące w Biłgoraju w okresie międzywojennym –

Polskie Stronnictwo Ludowe „Piast”, pracami stronnictwa w skali ogólnopolskiej kierował Wincenty Witos,

Związek Ludowo-Narodowy (utworzony został w 1916 roku), czołowi działacze to: m. in. Józef Kiełczewski, Karol Klimkiewicz, Stanisław Kruszyński, Andrzej Wilkos, Franciszek Wolski, Stanisław Uzarski,

Stronnictwo Narodowe (kontynuacja Związku Ludowo-Narodowego, powstało 7 października 1928 roku),

Polskie Stronnictwo Chrześcijańsko – Demokratyczne, przewodniczącym był ks. Czesław Koziołkiewicz.[37]

Żydowskie organizacje społeczno-polityczne –

Od roku 1916 roku istniał w Szczebrzeszynie Związek Syjonistyczny, członkowie tej partii stanowili 40% żydowskiej ludności Szczebrzeszyna.[38] Inne żydowskie partie polityczne funkcjonujące w tym mieście to: Poalej Syjon,[39] i Agudas Isroel.[40] Podczas wyborów do Rady Miejskiej w 1931 roku syjoniści uzyskali trzy miejsca, Poalej Syjon (1 miejsce), Agudat Israel (1 miejse), Bund (5 miejsc).[41]

Towarzystwo Pomocy Przeciw Nędzy Wyjątkowej –

Funkcjonowało w Biłgoraju w okresie międzywojennym. Założone zostało przez miejscową ludność żydowską. Nazwa wskazuje jak bardzo dużo musiało być w żydowskiej społeczności tych, którzy egzystowali w wyjątkowo trudnych warunkach, przypomnijmy – w początkach XX wieku miasto zamieszkiwało ponad 3500 Żydów. Budynek Towarzystwa nie zachował się do dziś.[42]

Organizacja Syjonistyczna –

Organizowała m. in. biblioteki dla ludności żydowskiej, oddziały Organizacji Syjonistycznej istniały m. in. w Tyszowcach (1918), Krzeszowie (1928), Zwierzyńcu. [43]

Organizacje żydowskie funkcjonujące w Biłgoraju w okresie międzywojennym[44]

Nazwa	Charakter organizacji/program działania	Członkowie
Ogólno Żydowska Partia Pracy	Partia skrajnie lewicowa	Chaim Szlomo Stempel, Moszek Korenblit, Sucher Glanc
Aguda	Partia pracy reprezentująca ruch ortodoksyjny; w roku 1918 przemianowana na Szelume Emune Jisrael, czyli Pokój Wiernych Izraelitów, a w rok później na Agudas Jisroe	Zarząd miejski Agudy w Biłgoraju stanowili: Szloma Srul, (prezes), Szloma Ettenberg (wiceprezes), Icek Majer Warszawiak (?) sekretarz , Becion Rozen (skarbnik). Czołowi działacze: Hersz Cukierman, Berek Hirszman, Chaskiek Kandel, Judka Lajftman, Josef Rapaport, Uryn Zylberg
Histadrut ha Cyjnit be Polonijah (Organizacja Syjonistyczna w Polsce), funkcjonowała w latach 1938 – 1939	Organizacja o charakterze nacjonalistycznym. Celem jej działania było utworzenie zabezpieczonej prawem publicznym żydowskiej siedziby narodowej w Palestynie	Aron Berman, Jakub Braufman, Ichaskiel Erbesfeld, Berk Kaminer, Max Kaminer, Anna Potoker
Centrum Duchowe (Mizrach), funkcjonowało w latach 1818 – 1939	Partia o charakterze klerykalno nacjonalistycznym	Jojna Akerman, Jakub Kantor, Icek Oliwa, Szloma Rubinstein, Dawid Szlafrok, Josef Wajsman
Związek Syjonistów Rewizjonistów (od roku 1935 Nowa Organizacja Syjonistyczna)	Walka zbrojna o utworzenie w Palestynie państwa żydowskiego w historycznych granicach	Szymon Buchbinder, Ela Grossman, Estera Hudes, Szyja Huf, Torys Lang, Szmul Rofer, Wigdor Szejer, Moszek Tojman, Icek Wirener, Pynia Zylberwejg

Żydowska partia robotnicza „Bund” [45]

Jej obecność odnotowano w okresie międzywojennym w Szczebrzeszynie, członkami m. in. byli: Efraim Boim, Abraham Icchak Weinryb, Josel Szpringer, Lejb Szpringer, Dawid Weiss, Icchak Gall, Ester Tulkop.[46]

Ogniska Nauczycieli Szkół Powszechnych –

Organizowane były w latach 1917-1918 przy szkołach ludowych znajdujących się m. in. w administracyjnych granicach gminy Radecznica. Zrzeszeni w Ognisku nauczyciele organizowali: lekcje praktyczne, wygłaszali referaty, taką lekcję praktyczną zorganizowała w roku szkolnym 1917/1918 w szkole ludowej w Czarnymstoku Paulina Trytkówna.[47]

Polska Macierz Szkolna[48]

Na terenie Zamojszczyzny Koła Polskiej Macierzy Szkolnej istniały m. in. w: Biłgoraju, Józefowie Ordynackim, Krzeszowie i Tarnogrodzie.[49] Po wydaniu ukazu tolerancyjnego w 1906 roku PSM utworzyła w Tarnogrodzie szkołę polską, nauczycielką była Zofia Rudzka.[50] Obowiązki przewodniczącego PSM w Tarnogrodzie pełnił ks. Bronisław Malinowski, który zarządzał parafią tarnogrodzką w latach 1899-1920).[51]

Koło PMS w Szczebrzeszynie powstało na zebraniu organizacyjnym dnia 12 sierpnia 1906 roku, zapisało się 27 osób, z tej liczby wybrano Zarząd Koła w składzie: prezes ks. Wacław Kosior, członkowie: ks. Bolesław Płodowski, Adolf Cort, Wacław Wietrzykowski, Marian Małuja, Jan Czechoński, Andrzej Kołodziejczyk, Stanisław Sawilski, Michał Bryłowski, Jadwiga Degurska. W skład Komisji Rewizyjnej weszli: ks. Grabowski, Aleksander Krzywdziński, Stanisław Mystkowski. Koło postawiło sobie za cel założenie w mieście biblioteki, ochronki dla dzieci i szkółki miejskiej. Koło PMS funkcjonowało także w Zwierzyńcu. W ramach działalności członkowie dokonywali zakupu książek, czasopism, pomocy naukowych dla funkcjonującej w Zwierzyńcu Ochronki Ordynacji Zamoyskiej.[52] W latach 1916 – 1930 obowiązki prezesa pełnił Władysław Prűffer naczelnik lasów Ordynacji Zamoyskiej, od roku 1930 funkcję tę sprawował zwierzyniecki proboszcz ks. Andrzej Borsukiewicz.[53]

O istnieniu Koła PSM w Radecznicy świadczy zachowany w zbiorach rodziny Zybała odcisk pieczęci tegoż Koła.

Wykaz bibliotek zorganizowanych przez Koła Polskiej Macierzy Szkolnej na Zamojszczyźnie[54]

Nazwa miejscowości /powiat	Ilość zorganizowanych bibliotek
Zwierzyniec	8
Klemensów	7
Biłgoraj	5
Powiat hrubieszowski	12 bibliotek, m. in. w Grabowcu, Strzyżowie, Uchaniach, Kryłowie, Białopolu

Stowarzyszenie Dzieci Polskich –

Zorganizowane zostało z inicjatywy Walentyny z Zawadzkich Żyliczowej w 1914 roku w szkole polskiej w Udryczach. Stowarzyszenie redagowało pisemko (od roku 1918) pod nazwą „Skrzat Udrycki”. Na treść pisma składały się teksty samej młodzieży, a także bieżące informacje o działalności społecznej Udryczan, artykuły poetki i działaczki ludowej Franciszki Bakuniak, m. in. „Pieśń Poranna”, czy wiersz uczennicy Kasi Mnichówny ” Nasza wioska”.[55] W numerze 4 z 1918 roku ukazał się tekst syna Walentyny z Zawadzkich Żyliczowej, Ignacego, który powrócił ze studiów w Kopenhadze.[56]

Kultur Liga –

Stowarzyszenie propagujące żydowską kulturę poprzez sztukę, muzykę, teatr, upowszechnianie oświaty (prowadzenie bibliotek, czytelni, organizowanie okolicznościowych odczytów). Oddział Kultur Ligi funkcjonował m. in. w Szczebrzeszynie, w roku 1929 liczył 80 członków.[57]

Żydowskie Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe Tarbut –

Jego działalność polegała na organizowaniu ochronek dla dzieci, szkół elementarnych i zawodowych, kursów wieczorowych dokształcających, uniwersytetów ludowych, oraz prowadzenie głównie wśród dorosłych Żydów pracy oświatowej o różnorodnym charakterze (kluby, biblioteki, koncerty, odczyty i wykłady). Zajęcia prowadzono w zależności od znajomości języka zainteresowanych (jidysz, język polski, język hebrajski). oddział Tarbutu powstał m. in. w Szczebrzeszynie w latach dwudziestych XX wieku. Istniał także we Frampolu (1925), Kryłowie (1924), Łaszczowie (1925),[58] Tarnogrodzie.

Haszomer Hacair (Młody Strażnik) –

Żydowska organizacja skautowa, prowadziła własne biblioteki. Oddziały Haszomer Hacair istniały w: Hrubieszowie (1922), Dubience (1928). Oddział Haszomer Hacair funkcjonował także w Szczebrzeszynie.[59]

Towarzystwo Kulturalno-Oświatowe im. Michała Kaczkowskiego –

Centrala Towarzystwa znajdowała się we Lwowie, oddziały istniały w: Biszczy, Chmielku, Tarnogrodzie – tutaj staraniem Włodzimierza Matwiejczuka utworzono czytelnię, działalność kulturalno-oświatowa prowadzona była w prawosławnej parafii. Oprócz książek w czytelni znajdowały się kalendarzyki kieszonkowe, stanowiące pewien rodzaj „podręczników literatury rosyjskiej”, zawierały bowiem: informacje biograficzne, krótkie utwory pisarzy i poetów, m. in. Dostojewskiego, Gogola, Puszkina.[60]

Towarzystwo Dobroczynności i Oświaty „Рїдна Хата” –

Ukraińskie towarzystwo kulturalno-oświatowe, działające na Chełmszczyźnie i Podlasiu przed II wojną światową, założone 14 października 1920 w Chełmie. Filie „Рїдной Хаты” istniały w powiatach: biłgorajskim, hrubieszowskim, tomaszowskim. W roku 1926 otwarto nowe w: Małodiatyczach, Moniatyczach, Ratyczowie; w połowie 1927 roku na terenie powiatu hrubieszowskiego funkcjonowało 17 filii, w powiecie tomaszowskim 14. [61]

Narodowa Organizacja Kobiet –

Naczelnym hasłem Narodowej Organizacji Kobiet było hasło „Bóg i Ojczyzna”, opowiadały się za utrzymaniem silnych wpływów Kościoła katolickiego i kształtowania polskiej polityki, oraz – szerzej – państwa polskiego zgodnie z doktryną katolicką. Członkinie NOK miały być bojowniczkami jasnej i czystej ideologii katolicko-narodowej, uzbrojonymi w różaniec, opancerzonymi szkaplerzami Królowej Korony Polskiej.[62]

Narodowa Organizacja Kobiet założona została w Zwierzyńcu w 1922 roku, z chwilą rozpoczęcia działalności liczyła 96 członkiń, obowiązki przewodniczącej pełniła Zofia Zdziechowska, jej zastępczynią była Laura Prȕfferowa, do zwierzynieckiego oddziału NOK należała także Maria Zamoyska. Kobiety zrzeszone w NOK prowadziły „chrześcijańską gospodę”, uzyskane w ten sposób środki przeznaczały na dożywianie uczniów szkoły w Zwierzyńcu oraz na potrzeby powstałego w 1928 roku przytułku dla starców.[63]

Narodowa Organizacja Kobiet istniała także w Biłgoraju. Biłgorajski oddział NOK liczył 80 kobiet, działalność trwała 6 lat. Skład Zarządu stanowiły: Urszula Jabłonowska (prezes), Stanisława Wolska (wiceprezes), Halina Markiewicz (sekretarz), Adolfina Kabat (sekretarz), Julia Matraś (członek).

Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet[64] –

Powstał w lutym 1930 roku w Szczebrzeszynie, przewodniczącą Związku była Jadwiga Syrkowa, kierowniczka Szkoły Powszechnej nr 2 (Żeńskiej), do Związku należało 20 kobiet. Siedzibą organizacji była Szkoła Powszechna nr 2.

Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet istniał w Janowie Lubelskim o czym informuje nas epitafium na nagrobku Klementyny Stanisławy z Idelfonsów Sotowskiej, żony rejenta, urodzonej w Kielcach 13. XI. 1870 roku, zmarłej w roku 1937 w Janowie.[65] Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet funkcjonował także w Tarnogrodzie, jego pracą kierowała nauczycielka szkoły powszechnej nr 2 Józefa Smutkowa.[66]

Kółka Rolnicze –

Postrzegane jako samorządne, gospodarcze i samopomocowe organizacje zaspokajały potrzeby rolników w zakresie prowadzenia gospodarstwa, produkcji rolnej, rynku zbytu, były zatem nieodzowną częścią składową życia społecznego mieszkańców zamojskich wiosek, ich organizatorami byli ludowcy. W kwietniu 1915 roku utworzono Kółko Rolnicze w Tarnogrodzie, działalnością swą objęło także Wolę Różaniecką, przewodniczącym Zarządu koła wybrano Eugeniusza Żółtawskiego, członkowie to m. in. Antoni Sermanowicz, Aleksander Łukianieci, Wasyl Koba.[67]

Kółka Rolnicze istniały także na terenie gminy Radecznica, co obrazuje poniższa tabelka.[68]

Miejscowość	Data powstania	Opiekun	Czołowi działacze
Dzielce	1921	Stanisław Koch (od roku 1922 kierownik Sejmikowego Gospodarstwa Rolnego w Sitnie)
Zaburze	1917		Tomasz Krukowski, Michał Krukowski, Jan Walczak, Franciszek Kurek, Stanisław Zybała, Marcin Krukowski, Marcin Furmanek, Stanisław Olech, Stanisław Rudnicki, Franciszek Ferenc, Jan Olech, Jan Chadam, Stanisław Dziura
Mokrelipie	Jego działalność trwała bardzo krótko
Radecznica	1926		Jan Piotrowski, Jan Maciąg, Michał Kulik, Jan Kłodnicki, Stanisław Liga
Podborcze	1932 (jako luźne skupienie rolników ukształtowało się jeszcze w 1915 roku	Stanisław Syta, działacz społeczny z Zamościa	założycielami Koła byli: Kazimierz Ferenc, Walenty Piwowarek, Stanisław Olech, Jan Wypych s. Jana, Jan Piwowarek, Maciej Ferenc, Marcin Bartnik, Stanisław Kwoczyński, Wojciech Rekiel, Michał Olech, Janina Kamińska, Jan Wypych s. Kazimierza
Podlesie	1936	Jan Gąsior, Guzowski, Stanisław Syta	Józef Czajka, M. Dzioch, Michał Batorski, Stanisław Zawiślak, Michał Jóźwina, Jan Związek, Marcin Związek, Paweł Kosik, Jan Fiedorek, Adam Czuba, Marcin Cichocki, Sebastian Chudy, Michał Rudnicki, Jan Augustynek, Władysław Kondrat.

Członkowie Kółka Rolniczego w Zaburzu prowadzili wszechstronną działalność: występowali w miejscowym teatrze amatorskim, grali w założonej w 1926 roku Orkiestrze Dętej „Zaburze”, uczestniczyli w konkursach i szkoleniach, prowadzili punkty skupu i obsługi sprzętu rolniczego jaki posiadało Kółko.[69]

Pieczątki Kółka Rolniczego w Czarnymstoku i Zaburzu, w zbiorach Autorki

Podobnie rzecz się miała z członkami Kołka Rolniczego w Podborczu: prowadzili działalność oświatowo-rozrywkową, organizowali wystawy roślin uprawnych, dorobku sadowniczego i hodowli zwierząt, jak wspominał Jan Krukowski z Zaburza, hodowana przez jego mamę Krasula zdobyła na jednej z wystaw czołową lokatę za piękny wygląd, nagrodą było 9 zł! Członkowie Kółka Rolniczego w Dzielcach w okresie międzywojennym organizowali przedstawienia teatrzyku amatorskiego, wprowadzali do uprawy mało znane warzywa, meliorowali łąki, rozwijali hodowlę zwierząt. W roku 1935 ich staraniem założono we wsi sklep pod nazwa „Niespodzianka”, który był filią istniejącej w Gorajcu Zagrobli „Zgody”.[70]

Kółka Rolnicze istniało również w Starym Zamościu, o czym wspominał Stanisław Szwal.[71]

Ochotnicze Straże Pożarne –

Oddział Ochotniczej Straży Pożarnej powstał w 1908 roku w Szczebrzeszynie. W roku 1929 stan liczebny wynosił 24 członków stałych i 25 wspierających. W okresie okupacji motopompa szczebrzeskich strażaków przechowywana była w zabudowaniach klasztornych w Radecznicy, gdzie spłonęła podczas pożaru w lipcu 1944 roku.[72] Po wyzwoleniu siedziba Straży znajdowała się na terenie Szkoły Zawodowej, co miało duży wpływ na komplikacje i utrudnienia w pracy, szczególnie, gdy była potrzeba niesienia pomocy. Miało to również swoje dobre strony. Starsi uczniowie (pełnoletni) byli strażakami, którzy w każdej chwili stanowili obsadę wozu bojowego Straży.[73]

Oddział Ochotniczej Straży Pożarnej zorganizowany został w 1910 roku w Biłgoraju, skład Zarządu stanowili: Borys Pawłow – prezes, Adam Wnuk, Seweryn Sawicki – członkowie, Wincenty Buliński, Antoni Kukiełka, Aleksander Kuśmiński – zastępcy członków.[74]

Oddział Ochotniczej Straży Pożarnej zorganizowano w roku 1916 w Tarnogrodzie, naczelnikiem został Wincenty Dołomisiewicz, do Straży należało ok. 40 mężczyzn. Oddział Straży Pożarnej funkcjonował w Tarnogrodzie do roku 1917. W roku 1918 wszyscy członkowie wstąpili do Legionów walcząc o wyzwolenie Polski. Po odzyskaniu niepodległości Straż została reaktywowana w 1925 roku, funkcję naczelnika pełnił Jerzy Wysocki. Najbardziej zasłużeni działacze z Tarnogrodu to: Jerzy Wysocki, Aleksander Bartosik, Franciszek Mulawa, Jan Rumko z Różańca.[75]

Czarnostocki oddział straży pożarnej powstał w 1923 roku – naczelnikiem został podoficer Wojska Polskiego Michał Bzdziuch (urodzony 2 lutego 1899 roku), powierzone mu obowiązki pełnił do roku 1930. Prezesem Zarządu wybrano ks. Józefa Gładysza. Inni czarnostoccy strażacy znani z ofiarnej pracy to: Józef Furlepa, Michał Furlepa, Michał Małysz, Władysław Olech, Józef Małysz, Marcin Mrozek, Jan Kijek, Kazimierz Siemczyk, Marcin Małysz brat Michała, Jan Byk, Antoni Mazur, Józef Kruszyński, Stanisław Łosiewicz, Józef Jaskóła, Leon Rapa.

Feliks Smoter, naczelnik OSP w Czarnymstoku

Straż po przyjęciu przepisów Statutu i zarejestrowaniu się w Urzędzie Spraw Wewnętrznych w Zamościu przystąpiła do pracy. Rozpoczęto starania o przydział sprzętu gaśniczego w postaci sikawki, oraz węży ssawnych i tłoczonych. By zdobyć fundusze na zakup niezbędnego sprzętu organizowano zabawy taneczne, zbiórkę pieniędzy u mieszkańców wsi, nawet kolędowano. Kolędowania nie ograniczano tylko do terenu Czarnegostoku, strażacy dzielili się na oddziały/grupy śpiewacze i wyznaczali sobie rejon kolędowania w okolicy wsi. Pierwszy oddział kolędował w rejonie wsi: Lipowiec, Panasówka, Tereszpol, Dyle, Hedwiżyn, Kajetanówka. Drugi w: Trzęsinach, Smoryniu, Gorajcu. Trzeci w: Zaburzu, Dzielcach, Podborczu, Wólce Czarnostockiej. Dawano również przedstawienia amatorskie, sprzedawano kalendarze strażackie.

Srebrny medal „Za Zasługi dla Pożarnictwa” Feliksa Smotera

Za uzyskane w ten sposób pieniądze umundurowano strażaków, zakupiono: hełmy, toporki, bosaki, beczkowóz i inny niezbędny sprzęt, a także sporo materiałów budowlanych na przyszłą remizę. W roku 1927 pobudowano w czynie społecznym remizę, pokrycie dachu (blachą ocynkowaną) ufundował urząd Gminy w Radecznicy. Czarnostocka remiza pełniła przez 50 lat (1928-1978) funkcję zaplecza kulturalno-socjalnego, budowniczym obiektu był Michał Łyp. [76]

Organizacje religijne –

Obecność organizacji religijnych na terenie Zamojszczyzny datowana jest od 1598 roku, utworzone zostało wówczas (8 maja 1598 roku) przy kościele tarnogrodzkim z inicjatywy arcybiskupa lwowskiego Dymitra Solikowskiego, za pozwoleniem biskupa przemyskiego, Bractwo św. Anny. Celem działalności Bractwa było umacnianie wiary członków oraz dbałość o ich morale. Działalność Bractwa św. Anny widoczna jest jeszcze w okresie międzywojennym, wtedy na jego potrzeby, a także na potrzeby istniejących tzw. Kółek Żywego Różańca wydawano czasopisma: „Kółko Różańcowe” oraz „Róża Duchowna”, obydwa ukazywały się do 1948 roku. [77]

W marcu 1907 roku z inicjatywy ks. Bronisława Milanowskiego i wikarego Feliksa Franka utworzono w Tarnogrodzie Koło Związku Katolickiego. Poza Tarnogrodem Koła Związku Katolickiego funkcjonowały w: Łukowej (zorganizował je miejscowy proboszcz Włodziński), Biłgoraju oraz na terenie gmin Babice, Biszcza, Wólka Różaniecka, Księżpol, Górny Potok, Krzeszów, Huta Krzeszowska, Majdan Sopocki, Sól i Puszcza Solska – ich działalność trwała do roku 1908.[78]

Posiadamy także informacje o istnieniu w Nieliszu Bractwa Krwi Pana Jezusa[79] i III Zakonu św. Franciszka,[80] nieznany jest okres ich działalności.[81]

Około 1948 roku na terenie parafii Trzęsiny powstał Związek Maryi Niepokalanej. Opiekę duszpasterską sprawował nad nim ks. Kazimierz Gąsiorowski, proboszcz (od kwietnia 1945 roku do 7 lutego 1953 roku). Członkinią Związku była Marianna Smoter z Czarnegostoku.[82]

Zdjęcie z kolekcji Autorki – Związek Maryi z Trzęsin.

Członkinie Związku Maryi Niepokalanej z terenu parafii Trzęsiny[83]

Imię i nazwisko	Miejscowość z której pochodziła członkini Związku
Helena Wrona	Czarnystok
Dwie kobiety, nazwisk których nie dało się ustalić	Wólka Czarnostocka
Franciszka Bzdziuch	Czarnystok
Marianna Smoter	Czarnystok
Siostry Natalia,Genowefa, Janina Krzysztoń	Czarnystok
Helena Furlepa	Czarnystok
Leokadia Pacyk	Czarnystok
Leokadia Furlepa	Czarnystok
Antonina Pięciórek (kierowała pracą Związku)	Czarnystok
(…) Harkot	Wólka Czarnostocka
Feliksa Malinowska	Wólka Czarnostocka
Janina Ryba	Wólka Czarnostocka
Helena Furlepa	Czarnystok
Paulina Furlepa	Czarnystok
Janina Wrona	Czarnystok
Janina Łosiewicz	Czarnystok
Genowefa Smoter	Czarnystok
Janina Sobczak	Czarnystok

4 października 1931 roku założono w Szczebrzeszynie Towarzystwo Miłosierdzia Chrześcijańskiego św. Wincentego a’ Paulo. Towarzystwo skupiało 98 osób, funkcję prezesa pełnił ks. Cieśliński.[84]

W rok później, 4 listopada 1932 roku powstało Katolickie Stowarzyszenie Polek. Stowarzyszenie funkcjonowało pod przewodnictwem Sylewińskiej (jej imienia nie podano), liczba zrzeszonych kobiet wynosiła 36, miejscem spotkań była sala parafialna przy kościele pod wezwaniem św. Mikołaja w Szczebrzeszynie.[85]

W okresie międzywojennym funkcjonowały w Goraju i Szczebrzeszynie oddziały żydowskiej partii o charakterze religijnym pod nazwą Mizrachi. W Goraju oddział Mizrachi powstał w marcu 1933 roku z inicjatywy Szyi Hajtlera, liczył 15 członków. Skład Zarządu stanowili: prezes – Jankiel Rozenzon (z zawodu handlarz, ortodoksa), sekretarz – Szyja Hajtler (handlarz, ortodoksa), skarbnik – Moszek Lejba (z zawodu był piekarzem, bezpartyjny). Gorajski oddział Mizrahi istniał zaledwie rok z racji małego zainteresowania tego rodzaju działalnością wśród społeczności żydowskiej. Mizrachi reaktywowano w 1935 roku.[86]

W latach 1925-1939 istniało w Biłgoraju Stowarzyszenie Młodzieży Katolickiej. Czołowi działacze to: Aniela Bulinska, Janina Jabłońska, Franciszek Jagiełło, Stanisław Koszarny, Władysław Kurys, Albin Matraś, Bolesław Suski.[87]

Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” –

Założone zostało 8 czerwca 1925 roku w Szczebrzeszynie, obowiązki prezesa pełnił Grabkowski (imię nieznane). Towarzystwo skupiało 76 członków. Sokolnicy posiadali własną świetlicę, wybudowaną staraniem inż. Andrzeja Waligóry (dyrektora Fabryki Kalafonii i Terpentyny w pobliskich Brodach), kamień na budowę zebrano drogą ofiar publicznych.[88] Patronat nad organizacją sprawowała rodzina Zamoyskich, a honorowym prezesem był Adam Zamoyski, właściciel Kozłówki k. Lubartowa. Podstawą działalności „Sokoła” był napisany przez dr Mariana Wolańczyka Katechizm Sokoli (Lwów 1927). Członkami Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” m. in. byli: Kazimiera Kapeć, Janina Zajdlic, Jan Gwiazdowski.[89]

Szczebrzeszyński „Sokół” posiadał sztandar, koloru czerwonego, z jednej strony przedstawiał on wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej, z drugiej białego sokoła trzymającego w szponach sztangę, w okresie okupacji sztandar przechowywało małżeństwo Prokopów z Klemensowa. Członkowie byli także odpowiednio umundurowani: dziewczęta nosiły granatowe spódniczki, białe bluzki z czerwoną krawatką, oraz nieodłączny kapelusz z sokolim piórem, chłopcy bluzy koloru khaki, czamarkę z czerwoną rozetką, na której widniał sokół, także na guzikach bluzy znajdowała się podobizna sokoła. Zajęcia sportowe, które dominowały w działalności organizacji to głównie mecze piłki nożnej, wyścigi na długich dystansach, biegi, piesze wędrówki. Za punkt honoru uważali członkowie Towarzystwa swój udział we wszelkiego rodzaju uroczystościach religijnych i państwowych, np. obchodach rocznicy uchwalenia Konstytucji 3-go Maja. „Sokół” posiadał własną bibliotekę. [90]

Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” istniało także (przed rokiem 1926) w Zwierzyńcu. Jego staraniem zorganizowano kinoteatr „Oaza”. Obowiązki naczelników zwierzynieckiego „Sokoła” pełnili kolejno: Michał Okoński, Tomasz Jakubowski (1932 – 1936), Stanisław Przeciechowski (od 1936). Istniały oddziały żeński i męski, „Sokolicami” opiekowała się Emilia Słoniewska-Zalewska, od roku 1932 instruktorką była Wanda Krasulanka.[91]

Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” było organizacją o zasięgu ogólnopolskim, informacje o jego działalności odnajdujemy także w Janowie Lubelskim, gdzie zostało założone przez inspektora szkolnego Stanisława Jankowskiego.[92]

Obecność Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” odnotowano również w Biłgoraju (założone zostało w 1926 roku), obowiązki prezesa pełnił Franciszek Wolski, naczelnikiem oddziału był ppor. rezerwy Stanisław Krupa.[93]

Towarzystwo Sportowe –

Powstało 2 stycznia 1930 roku w Biłgoraju, głównym celem działalności była budowa obiektów sportowych.[94] Do roku 1938 Towarzystwo wybudowało stadion sportowy n. Biała Łada, prezesem Towarzystwa był Edward Barcz.

Charakter sportowy posiadał także Związek Strzelecki założony 26 marca 1933 roku w Szczebrzeszynie staraniem Stanisława Węgierskiego. Związek skupiał 24 czynnych członków i 31 wspierających, siedzibą była świetlica w bursie Szkoły Powszechnej nr 1 (Męskiej) w Szczebrzeszynie.[95]

Związek Strzelecki istniał również w Tarnogrodzie, w jego pracach udzielał się kierownik szkoły powszechnej w Tarnogrodzie J. Sucharuk. Wg. zachowanych źródeł wiadomo, że w Tarnogrodzie funkcjonował także oddział żeński Związku Strzeleckiego, obowiązki komendantki pełniła Stanisława Zającówna.[96]

Stowarzyszenie Spożywcze –

Stowarzyszenie Spożywcze funkcjonowało w Tarnogrodzie. W 1908 roku powołano grupę pracowników zadaniem których było powołanie władz Stowarzyszenia i uruchomienie sklepu. Utworzono trzy oddziały: szewski, kuśnierski i kowalski. Wykonywane usługi oraz sprzedaż wyrobów gotowych, a także składki członkowskie przyczyniły się do pomyślnego rozwoju tarnogrodzkiego Stowarzyszenia. Do roku 1910 obowiązki przewodniczącego pełnił ks. Frank, po jego wyjeździe na inną parafie, przewodniczącym Stowarzyszenia został dr Józef Lebel, a na kolejnego wybrano Antoniego Bogdanowicza.[97]

Związek Rezerwistów –

Organizacja o charakterze społeczno-kulturalnym, założona w Goraju przez byłych żołnierzy Legionów. W 1934 roku członkowie Związku zorganizowali przedstawienie amatorskie oraz zabawę taneczną.[98]

Polska Organizacja Wojskowa –

Utworzona została w roku 1916 w Starym Zamościu i Wierzbie w konspiracji przed władzami austriackimi. Organizatorami byli: Tadeusz Paszkowski, Jan Jachorek, Jan Maziarczyk jako dowódca. Prezesem tej organizacji został Jan Jachorek. Zadaniem POW była rekrutacja młodych ludzi oraz utrzymywanie kontaktu z Legionami Polskimi, celem walki o niepodległą Polskę w najbliższej przyszłości. W roku 1927 z inicjatywy starozamojskiej POW rozpoczęto nauczanie dzieci z zakresu szkoły powszechnej, oczywiście już w języku polskim. Początkowo szkoła mieściła się w domu Karola Namysłowskiego w Chomęciskach a nauczanie dzieci rozpoczęła żona Karola Namysłowskiego, Stanisława.[99]

Polska Organizacja Wojskowa funkcjonowała także w Tarnogrodzie, jej członkami byli m. in.: Adam Gruca, Bolesław Glinianowicz, Ksawery Glinianowicz, Józef Szponar, Ignacy Kucharski, Kazimierz Róg.[100]

Regina Smoter – Grzeszkiewicz

[1] Z. Klukowski, Proces włościan gminy Radecznica, „Teka Zamojska” 1935 nr 1, s. 25 – 30.

[2] M. Nowak, Historyczny opis kościoła i cudownego Obrazu Matki Bożej w Tomaszowie Lubelskim, t. II, Tomaszów Lubelski, 2008, s. 65–66.

[3] https://diecezja.zamojskolubaczowska.pl/parafie/parafia-przemienienia-panskiego-tarnogrod [dostęp VIII. 2019 r.]

[4] J. Marszałek, R. Szczygieł, W. Śladkowski, Dzieje Biłgoraja, Lublin 1985, s. 203.

[5] Protokół z zebrania Koła Młodzieży Wiejskiej „Wici” w Latycznie dnia 31 I. 1937, pkt. 6 zebrania, b. p., Zbiory Prywatne Zdzisława Kiepka (kopia w posiadaniu autorki).

[6] Biblioteka Publiczna Gminy Radecznica J. Krukowski, Moje wspomnienia z lat okupacji niemieckiej, wrzesień 1939 – lipiec 1944 rok, s. 19 – 20 (maszynopis).

[7] Kopia listu Jana Chwiejdy do żony Marianny (oryginał znajduje się w posiadaniu ich córki Stanisławy Cichockiej ur. 1938 r. w Latyczynie.

[8] S. Szwal, Krótka historia Gminy Stary Zamość, rękopis, b/p chronologiczny zapis wydarzeń. Tekst zawierający informacje do roku 1992 w posiadaniu Autorki.

[9] Istnienie organizacji potwierdza pismo z dnia 15 stycznia 1934 roku wystosowane przez członków Zarządu do Inspektora Szkolnego w Zamościu z zapytaniem czy mogą korzystać z lokalu miejscowej szkoły powszechnej na organizowanie zebrań członków koła. Archiwum Państwowe w Zamościu, Inspektorat Szkolny w Zamościu, Szkoła powszechna w Deszkowicach 1921 – 1943, sygn. 335, a także zachowany na wspomnianym piśmie odcisk pieczęci Koła.

[10] J. Krukowski, Moje wspomnienia z lat okupacji niemieckiej. Wrzesień 1939 – lipiec 1944 rok, Zaburze 1984, maszynopis, s. 47 – 48.

[11] Sitaniec – https://pl.m. wikipedia. org [dostęp 2019 r.]

[12] Słownik Biograficzny Działaczy Ruchu Ludowego, Warszawa 1989 s. 133 – 134.

[13] Tamże, s. 82

[14] Zielony Krzyż – wydział sanitarny Ludowego Związku Kobiet, utworzony 1942.

[15] K. Banach, Z dziejów Batalionów Chłopskich, Warszawa 1968, s. 213-214.

[16] Słownik Biograficzny…, dz. cyt, s. 315 – 316.

[17] Początki Szkoły Nr 2 w Szczebrzeszynie, Kronika Szkoły Podstawowej nr 2 prowadzona przez Jadwigę Syrkową. Notatki z tejże Kroniki (maszynopis, s. 8 – 9 ) znajdowały się w latach ubiegłych w Kronice Szkoły Podstawowej im. H. Sienkiewicza w Szczebrzeszynie, według udzielonych mi przez dyrektor szkoły informacji (kwiecień 2013 rok), w posiadaniu szkoły tego dokumentu obecnie nie ma.

[18] Tamże, s. 8 – 9.

[19] J. Marszałek, R. Szczygieł, W. Śladkowski, Dzieje Biłgoraja, Lublin 1985, s. 205.

[20] Początki Szkoły nr 2 w Szczebrzeszynie, dz. cyt, s. 8 – 9.

[21] Tamże, s. 8 – 9.

[22] M. Mesingera Pęd do wiedzy [w:] M. Piłat. K. Pintal, Żydzi szczebrzescy – okres międzywojenny. Przekłady fragmentów Księgi Pamięci Gminy Żydowskiej w Szczebrzeszynie, Szczebrzeszyn 2012, s. 19

[23] J. Markiewicz, R. Szczygieł, W. Śladkowski, Dzieje Biłgoraja…, dz. cyt. s. 200.

[24] Wyższa Szkoła Ludowa im. Jana hetmana Zamoyskiego została otwarta 1 września 1917 roku. Ponieważ Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego nie opracowało programu nauczania dla tego typu placówek, szkoła w Szczebrzeszynie posługiwała się programem własnym dostosowanym do potrzeb młodzieży. Wprowadzono więc wszystkie przedmioty wchodzące do programu czterech klas początkowych gimnazjum z wyjątkiem łaciny, która była przedmiotem nadobowiązkowym. Wg. F. Przyrowski, Szkolnictwo w Szczebrzeszynie, Kronika Powiatu Zamojskiego 1918, Nr 12, s. 77 – 80.

[25] Słownik Biograficzny…, dz. cyt, s. 399.

[26] J. Markiewicz, R. Szczygieł, W. Śladkowski, Dzieje Biłgoraja…, dz. cyt. s. 201.

[27] Słownik historii Polski, red. T. Łepkowski, Warszawa 1969, s. 399.

[28] Małgorzata Szpringer, działaczka ruchu ludowego, b. posłanka na Sejm RP, zmarła 18 października 1972 roku w wieku 85 lat, pochowana jest na cmentarzu w Sitańcu.

[29] J. Krukowski, Moje wspomnienia z lat okupacji niemieckiej…, dz. cyt., s. 50. Jan Krukowski nie podaje w swoich wspomnieniach imion wymienionych osób.

[30] Słownik Biograficzny…, dz. cyt, s. 105

[31] Tamże, s. 240.

[32] S. Mirek, Bukowińskie refleksje, fragmenty wspomnień przechowywanych w Bibliotece Miejskiej w Tarnogrodzie, b/p zapis w zeszycie. Autor wspomnień nie podał imion wymienionych działaczy ludowych.

[33] Tamże.

[34] J. Markiewicz, R. Szczygieł, W. Śladkowski, Dzieje Biłgoraja…, dz. cyt., s. 200- 201.

[35] Tamże, s. 200 – 201.

[36] Archiwum Państwowe w Lublin, Urząd Wojewódzki Lubelski, Wydział Spraw Politycznych, Sprawozdanie sytuacyjne starosty biłgorajskiego nr 16 za okres od 24 do 31 sierpnia 1927 roku, sygn. 2, k – 5.

[37] J. Markiewicz, R. Szczygieł, W. Śladkowski, . Dzieje Biłgoraja…, dz. cyt., s. 200- 201.

[38] Book of Memory to the Jewisch Community of Shebreshin, Published by the association of former inhabitants of Shebreshin in Israel and the Diaspora, Kiriat Yam 1984, s. VIII

[39] Tamże, s. VIII

[40] Główne założenia tej partii to: obrona praw religijnych, krzewienie zasad religijnych, wspieranie i popieranie szkolnictwa wyznaniowego, zrównanie w prawach obywatelskich Żydów z innymi narodowościami, aczkolwiek najważniejsze były dogmaty religijne, walka o interesy ekonomiczne społeczności żydowskiej, wspieranie tych idei syjonizmu, które nie stały w sprzeczności z zasadami religii żydowskiej, popieranie żydowskiego osadnictwa w Palestynie, organizowanie osiedli dla Żydów ortodoksyjnych na terenie Palestyny. Organem prasowym Agudas Isroel na terenie Zamojszczyzny było „Słowo Zamościa” („Zamoszczer Wort”), ukazywało się w nakładzie 700 egzemplarzy, obowiązki dyrektora naczelnego pełnił Berko Firsztman. Egemplarze „Zamoszczer Wort” oraz innej prasy żydowskiej wydawanej w Zamościu w okresie międzywojennym prezentowane były w okresie XI – XII 1983 roku w Zamościu na wystawie zatytułowanej „180 lat prasy na Zamojszczyźnie”. Katalog dostępny w zbiorach Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej im. H. Łopacińskiego w Lublinie.

[41] Początki Szkoły nr 2 w Szczebrzeszynie, dz. cyt, s. 8 – 9.

[42] R. Smoter Grzeszkiewicz, Alfabet biłgorajski, „Cebulanka, czyli Lokalne Nowiny Gorajskiej Gminy”, Grudzień 2011, s. 26.

[43] Archiwum Państwowe w Lublinie (APL), sygn. 77, k. 143, Starostwo powiatowe zamojskie,

[44] APL, Urząd Wojewódzki Lublin, Wydział Społeczno-Polityczny, Żydowski Ruch Społeczny, sygn. 164, s. 65, 449; APL, Urząd Wojewódzki Lubelski Wydział Społeczno-Polityczny , Wybory do rady Miejskiej w Biłgoraju w 1927 roku, sygn. 337, s. 23 – 24; APL, Urząd Wojewódzki Lubelski Wydział Społeczno-Polityczny, Żydowski Ruch Społeczny, sygn. 173, s. 272.

[45] Założona w 1897 roku w Wilnie. Bund wysuwał program autonomii kultury narodowościowej dla ludności żydowskiej. W okresie międzywojennym lewy odłam Bundu połączył się z Komunistyczną Partią Polski, prawicowy odłam występujący przeciwko ruchowi komunistycznemu i jednolitemu frontowi współpracował ściśle z Polską Partią Socjalistyczną. Działalność Bundu w Polsce trwała do 1948 roku, wg. Encyklopedia Popularna A – Z, Warszawa 1966, s. 139.

[46] E. Chmielasz, Szabat w moim sztetlu [w] M. Piłat, K. Pintal, Żydzi szczebrzescy – okres międzywojenny…, dz. cyt. s. 10.

[47] Kronika Szkoły w Czarnymstoku, rękopis, b/p (chronologiczny zapis wydarzeń).

[48] Organizacja kulturalno-oświatowa założona na terenie Królestwa Polskiego w 1906 r. na mocy reskryptu carskiego z 14 października 1905 r. zezwalającego na zakładanie prywatnych szkół z polskim językiem wykładowym, jednak bez praw publicznych. Założycielami byli: Józef Świątkowski, Henryk Sienkiewicz, Antoni Osuchowski i Mieczysław Brzeziński. Celem organizacji było krzewienie i popieranie oświaty w duchu chrześcijańskim i narodowym poprzez zakładanie i prowadzenie instytucji wychowawczo-oświatowych; ochronek, szkół powszechnych, seminariów nauczycielskich, szkół średnich i szkół wyższych, organizowanie czytelni, bibliotek, uniwersytetów ludowych, urządzania odczytów, wykładów, pogadanek, przedstawień publicznych, wydawania i rozpowszechniania książek. Organizacja istniała do 1 sierpnia 1940 r., kiedy to zarządzeniem niemieckich władz okupacyjnych zlikwidowano wszystkie polskie fundacje i stowarzyszenia działające na terenie Generalnego Gubernatorstwa.

[49] APL, sygn. 108, Urząd Gubernialny Lubelski ds. Stowarzyszeń,

[50] W. Depczyński, Tarnogród 1567 – 1967. Monografia historyczno-gospodarcza, Tarnogród 1970, s. 55.

[51] R. Szczygieł, Dzieje Tarnogrodu, Tarnogród 2006, s. 211.

[52] Długoletnią kierowniczką placówki była Maria Zajączkowska (23. III. 1892 – 26. V. 1955), nauczycielka, przedszkolanka, w czasie II wojny członkini Polskiego Komitetu Opiekuńczego. 50 lat poświęciła pracy z dziećmi, pochowana jest na cmentarzu w Zwierzyńcu.

[53] H. Borowski, Sprawozdanie z działalności Polskiej Macierzy Szkolnej w Zwierzyńcu [w:] Kronika Powiatu Zamojskiego 1918, nr 3 – 4, s. 49 – 50.

[54] Sprawozdanie Zarządu Głównego P M S za rok 1918 rok [w:] Polska Macierz Szkolna R. 3: 1919 nr 11/12, s. 28 – 29; S. Rygiel, Działalność Polskiej Macierzy Szkolnej w zakresie bibliotekoznawstwa [w:] Polska Macierz Szkolna R. 3: 1919 nr 2/3, s. 23; Ziemia Lubelska 1919 nr 155, s. 2.

[55] J. Gaździcki, Monografia wsi Udrycz, Zamość 1929, s. 10.

[56] M. Sulej, Rodzina pozytywistów [w:] „Tygodnik Zamojski” 1995, nr 44, s. 5.

[57] APL, sygn. 77, k. 126, Starostwo powiatowe zamojskie

[58] APL, Starostwo powiatowe hrubieszowskie, sygn. 219, k. 13.

[59] Biblioteki oświatowe. Spis na dzień 1 stycznia 1930 roku, Warszawa 1932, s. 60.

[60] J. Markiewicz, R. Szczygieł, W. Śladkowski, Dzieje Biłgoraja…, dz. cyt., s. 239.

[61] J. Pils, Biblioteki oświatowe w Lubelskiem (1918 – 1939), Lublin 1993, s. 20.

[62] A. Szwarc: Działaczki społeczne, feministki, obywatelki. Samoorganizowanie się kobiet po 1918 roku (na tle porównawczym), Warszawa 2009, t. II, s. 275-286; W. Drużbacka, Przemówienie na obchodzie dziesięciolecia Narodowej Organizacji Kobiet w Przemyślu, 03.10.1929, „Ziemia Przemyska”, 23.11.1929, Przemyśl.

[63] Akta Parafii Rzymsko-Katolickiej w Zwierzyńcu, Kronika 1927 – 1955, s. 103.

[64] Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet założony został w 1928 roku w Warszawie jako organizacja feministyczna popierająca politykę Józefa Piłsudskiego. Głównymi celami Związku było równouprawnienie kobiet, zwiększenie ich aktywności w życiu publicznym oraz pogłębianie idei państwotwórczej Józefa Piłsudskiego. Prezeską organizacji była Zofia Moraczewska. Organem prasowym Związku był dwutygodnik „Praca Obywatelska” (1928-1939) i tygodnik „Prosta Droga” (1930-1939), wg. Organizacje kobiece w dwudziestoleciu międzywojennym [w:] K. Łozowska – Marcinkowska, Sprawy niewieście. Problematyka czasopism kobiecych Drugiej Rzeczypospolitej, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2010, s. 40.

[65] K. Wszelaki, Janów Lubelski w okresie międzywojennym [w:] Janów Lubelski 1640 – 2000, Muzeum Regionalne w Janowie Lubelskim, Janów Lubelski 2010, s. 178.

[66] APL, sygn. 2, k – 5, Urząd Wojewódzki Lubelski, Wydział Spraw Politycznych, Sprawozdanie sytuacyjne starosty biłgorajskiego nr 16 za okres od 24 do 31 sierpnia 1927 roku,

[67] APL, sygn. 25, Urząd Gubernialny Lubelski d. s. Stowarzyszeń,

[68] S. Zybała, O Kółkach Rolniczych Gminy Radecznica, Biblioteka Publiczna Gminy Radecznica, maszynopis, s. 15.; S. Krukowska, J. Krukowski, F. Chadam, Zespół Śpiewaczy „Zaburzanki”, Szczebrzeszyn 2012, s. 3.

[69] S. Zybała, O Kółkach Rolniczych…., dz. cyt. s. 15.

[70] Tamże

[71] S. Szwal, Krótka historia Gminy Stary Zamość (do roku 1992), rękopis, b/p.

[72] O tym incydencie napisał ks. Wacław Płonka, autor wspomnień z okresu okupacji (Wspomnienia z lat 1939-1946, maszynopis b/p), którą przeżył w radecznickim klasztorze. Kserokopia wspomnień dostępna w zbiorach Biblioteki Publicznej Gminy Radecznica w Radecznicy, oryginał w Archiwum OO. Bernardynów w Krakowie.

[73] Relacja Bogusława Garbacika, b. dyrektora Szkoły Zawodowej im. dr Z. Klukowskiego w Szczebrzeszynie z 2008 roku.

[74] J. Markiewicz, R. Szczygieł, W. Śladkowski, Dzieje Biłgoraja, dz. cyt, s. 133.

[75] W. Depczyński, Tarnogród 1567 – 1967. Monografia historyczno-gospodarcza Tarnogrodu, Tarnogród 1970, s. 60; APL, sygn. 25, Urząd Gubernialny Lubelski d. s Stowarzyszeń.

[76] Wspomnienia Feliksa Smotra, długoletniego naczelnika OSP w Czarnymstoku (gm. Radecznica), w zbiorach autorki.

[77] J. Markiewicz, R. Szczygieł, W. Śladkowski, Dzieje Biłgoraja, dz. cyt, s. 133.

[78] Tamże, s. 133.

[79] Powstało w 1808 roku, jego działalność na terenie Polski raczej jest mało znana, ks. Franciszek Grzywa dnia 08.12.2006 roku na Portalu Zgromadzenia Misjonarzy Krwi Chrystusa zamieścił taka informację: W dniu dzisiejszym obchodzimy 198 rocznicę, w której wracamy myślą do pamiętnego dnia 8 XII 1808 r. w którym rzymski kościół San Nicola in Carcere obchodził 100-tną rocznicę przekazania relikwii Krwi Chrystusa tej świątyni. Aby uczcić Cenę naszego Zbawienia ks. Franciszek Albertini z pomocą swojego duchowego Syna ks. Kaspra del Bufalo założyli Bractwo Krwi Chrystusa które otrzymało Różaniec do Krwi Chrystusa. Było ono nie tylko miejscem modlitwy ale odpowiedzią na krzyk Krwi Chrystusa w ludziach zaniedbanych duchowo tamtej epoki, którzy potrzebowali formacji chrześcijańskiej. Nasza Wspólnota i Zgromadzenie w tym wydarzeniu ma swoje początki.

[80] III Zakon Franciszkański, inaczej tercjarze św. Franciszka, to określenie grupy zakonów i zgromadzeń męskich i żeńskich, oraz Franciszkańskiego Zakonu Świeckiego, mimo nazwy zakonu posiada charakter międzynarodowego stowarzyszenia publicznego. Mają one wspólne pochodzenie od założonych pod wpływem św. Franciszka z Asyżu Braci i Sióstr od pokuty, grupy ludzi świeckich pragnących realizować ideały życia franciszkańskiego. Kryterium przynależności danego instytutu życia konsekrowanego do III Zakonu jest jego afiliacja. III Zakon jest częścią większej rodziny zakonów i zgromadzeń franciszkańskich. Wikipedia, wolna encyklopedia, wgląd lipiec 2019.

[81] Strona internetowa diecezji zamojsko-lubaczowskiej, wgląd lipiec 2019.

[82] Relacja z 1999 roku, oraz fot. kobiet należących do Związku w zbiorach autorki.

[83] Opracowana na podstawie wspomnień b. członkini Marianny Smoter z Czarnegostoku.

[84] Początki Szkoły Nr 2 w Szczebrzeszynie, dz. cyt., s. 8- 9

[85] Tamże, s. 8 – 9.

[86] R. Smoter Grzeszkiewicz, Alfabet biłgorajski [w:] „Cebulanka, czyli Lokalne Nowiny Gorajskiej Gminy”, Grudzień 2011, s. 26.

[87] J. Markiewicz, R. Szczygieł, W. Śladkowski, Dzieje Biłgoraja, dz. cyt, s. 205

[88] Sprawozdanie Koła Polskiej Macierzy Szkolnej im. Andrzeja Zamoyskiego w Szczebrzeszynie [w:]Kronika Powiatu Zamojskiego 1918, nr 3 – 4 , s. 36.

[89] Relacja Jana Gwiazdowskiego ze Szczebrzeszyna, 1972 r.

[90] Tamże.

[91] Aresztowana 1 kwietnia 1943 roku za działalność w Ruchu Oporu została wywieziona na Majdanek, wg. H. Matławska, Zwierzyniec, Zwierzyniec 1993, s. 311.

[92] K. Wszelaki, Janów Lubelski w okresie międzywojennym [w:] Janów Lubelski 1640 – 2000, red. Z. Baranowski, J. Łukasiewicz, B. Nazarewicz, Muzeum Regionalne w Janowie Lubelskim, Janów Lubelski 2010, s. 126 – 178. Inne organizacje funkcjonujące w okresie międzywojennym w tym mieście to: Stowarzyszenie Młodzieży Katolickiej (powstało we wrześniu 1921 roku), Narodowa Organizacja Kobiet (22 październik 1922 rok), Koło Polskie (1919), Koło Polskiej Macierzy Szkolnej (jego pracą kierował sędzia Witecki), Stowarzyszenie Zjednoczonych Ziemianek (organizacja o profilu katolickim zrzeszająca kobiety ze środowiska ziemiańskiego zarejestrowana w Warszawie w 1906 roku), Związek Ziemian, Okręgowe Towarzystwo Rolnicze, Związek Młodzieży Wiejskiej.

[93] Markiewicz, R. Szczygieł, W. Śladkowski, Dzieje Biłgoraja, dz. cyt, s.184.

[94] Z województwa [w:] Głos Lubelski z dn. 15 czerwca 1930 r. , nr 156.

[95] Początki Szkoły Nr 2 w Szczebrzeszynie, dz. cyt, s. 8- 9.

[96] APL, sygn. 2, k – 5, Urząd Wojewódzki Lubelski, Wydział Spraw Politycznych, Sprawozdanie sytuacyjne starosty biłgorajskiego nr 16 za okres od 24 do 31 sierpnia 1927 roku,

[97] Muzeum Ruchu Spółdzielczego w Nałęczowie, Księga protokołów ogólnych zebrań Tarnogrodzkiego Stowarzyszenia Spożywczego, s. 30.

[98] R. Smoter Grzeszkiewicz, Alfabet biłgorajski, dz. cyt, s.26.

[99] S. Szwal, Krótka historia Gminy Stary Zamość…, dz. cyt.

[100] W. Depczyński, Tarnogród 1567 – 1967…, dz. cyt., s. 60.