Neogotyk, styl w architekturze nawiązujący formalnie do stylu gotyckiego. Jednym z pierwszych wybudowanych kościołów neogotyckich w Polsce był kościół w Wielączy pod wezwaniem Świętego Stanisława Biskupa Męczennika, wzniesiony według projektu Wacława Ritschela.
Kapliczki
Na terenie Zamojszczyzny znajdują się między innymi dwie neogotyckie kapliczki:
– na terenie wioski Mokre k/Zamościa w centrum wioski, po wschodniej stronie drogi przebiegającej przez wioskę, na niewielkim skwerze, otoczona drzewami, obecnie ogrodzona ażurowym płotem, pod wezwaniem Świętego Antoniego Padewskiego, była kapliczką wotywną,
– na terenie cmentarza parafialnego w Krynicach, wykorzystywana jako rodzinna kaplica grobowa, pod wezwaniem Świętej Teresy od Dzieciątka Jezus, ulokowana w miejscu gdzie kiedyś znajdowała się cerkiew.
Według tradycji kościoła chrześcijańskiego Świętego Antoniego pewnej nocy nawiedziło Dzieciątko Jezus i ucałowało go zapewniając o miłości Bożej, dlatego figurka Świętego Antoniego w habicie franciszkańskim usytuowana we wnęce szczytu kapliczki w Mokrem, trzyma na lewym ręku małego Jezusa z Nazaretu, a w prawym swój atrybut lilię. Jego święto obchodzone jest 13 czerwca w rocznicę śmierci świętego. Zmarł w czasie podróży Zachował się zwyczaj, że mieszkańcy wioski udający się w dalszą drogę modlili się w kapliczce o szczęśliwy powrót.
Kaplica została wystawiona 1905 roku jako wotywna przez małżonków Marię i Jana Lipczyńskich, ponieważ święty jest patronem małżeństw. Jan Lipczyński był w tym czasie dzierżawcą folwarku ordynackiego w Mokrem.
Kaplica w Krynicach została wystawiona w 1925 roku przez właściciela folwarku w Krynicach Grzegorza Lipczyńskiego, jako rodzinna kaplica grobowa. Nadano jej wezwanie św. Teresy od Dzieciatka Jezus. Kaplica musiała być wybudowana po 17 maja 1925 roku, ponieważ w tym dniu papież Pius IX dokonał jej kanonizacji. Jej święto dopiero w 1927 roku zostało ustanowione na 3 października, wspomnienie liturgiczne 1 października.
Kult świętej na początku XX wieku rozpowszechnił się w Polsce. Możemy się jedynie domyślać dlaczego fundator wybrał ją na patronkę kaplicy, ponieważ zmarła w młodym wieku; 24 lat. Jego syn Stefan Lipczyński zgiął w 1919 roku podczas szarży, w wieku 21 lat. Jego ciało zostało przewiezione do Krynic i złożone na miejscowym cmentarzu. Po wybudowaniu kaplicy zostały tam przeniesione i oddane pod patronat Świętej Teresy.
Obie kaplice, chociaż ich fundację dzieli okres dwóch dekad, coś jednak łączy, poza tym że zostały ufundowane przez członków rodziny Lipczyńskich, są po prostu identyczne. Nie jest to dziełem przypadku, zostały wymurowane według tego samego planu budowlanego.
Kapliczka w Mokrem
Orientowana wzniesiona w stylu neogotyckim, na rzucie prostokąta, jednoprzestrzenna, wybudowana z czerwonej cegły, elewacje nieotynkowane. Na zdjęciu z 2015 roku widać, że kapliczka została pomalowana przez jakiegoś miejscowego „artystę” na kolor wiśniowy, a wnęka drzwiowa na żółto. Na zdjęciu z 2019 roku widać, że cala kamieniarka została zastąpiona czerwona blachą, a elewacja oczyszczona z farby.
W głównej elewacji, wnęka wejściowa zamknięta ostrołukowo, z ceglanym klińcem. Nad wejściem fryz arkadowy zwieńczony kamienną płytką, znajduje się pomiędzy narożnymi wykuszami na wspornikach schodkowych. Na wspornikach znajduje się gzyms, który jest też zwieńczeniem bocznych elewacji, na gzymsie kamienne płyty wieńczące. Powyżej trójczłonowa ścianka, w centralnym wyższym elemencie znajduje się wnęka z figurą patrona, osłonięta metalowym daszkiem, zwieńczona czworokątną wieżyczką. Nad wykuszami znajdują się wieżyczki z blendami w bocznych elewacjach. Wszystkie wieżyczki zwieńczone są kamiennymi piramidkami z metalowymi krzyżami, centralny ozdobny ażurowy, wszystkie elementy ścianki osłonięte daszkami z kamiennych płytek.
Drzwi drewniane dwuskrzydłowe snycerskiej roboty, czteropolowe z nadświetlem, w dolnych polach ostrołukowe arkady, wyższe oparte na fryzie arkadowym, oszklone z namalowanymi maswerkami. Gzyms nadświetla w centralnej części wysunięty, oparty jest na trójczłonowej kolumnie korynckiej.
Tylna elewacja gładka z fryzem arkadkowym, na nich gzyms ceglany osłonięty kamienną płytką. Zwieńczona schodkowym szczytem, zęby i wręby zwieńczone daszkami z kamiennych płytek. W centrum wieżyczka z dzwonkiem sygnaturką, zwieńczona ozdobnym ażurowym metalowym krzyżem (taki sam jak w elewacji wejściowej). W ścianie szczytowej, trzy blendy, poniżej w części centralnej znajduje się oszklony oculus.
Elewacje boczne trójosiowe, pomiędzy bocznymi blendami znajduje się okno, wszystkie zamknięte ostrym lukiem z ceglanym klińcem. W każdym narożu ceglane przypory z dwoma uskokami osłoniętymi kamiennymi płytkami. Przy przyporach od elewacji wejściowej znajdują się niewielkie wsporniki zwieńczone kamiennymi płytkami. Elewacje wieńczy fryz arkadkowy, na nim wystający gzyms ceglany zwieńczony płytą kamienną.
Obecnie dach pokryty jest blachą, pierwotnie przypuszczalnie gontem. Nad dachem oba szczyty połączone są metalowym płotkiem nawiązującym do elewacji arkadowej.
Wewnątrz znajduje się ołtarz przypuszczalnie z epoki powstania kaplicy z obrazem MB Częstochowskiej.
Kapliczka w Krynicy
Jest identyczna jak ta w Mokrem, orientowana, w stylu neogotyckim. Zamiast opisu podam tylko występujące niewielkie różnice.
Zamiast elementów kamiennych występuje dachówka, brak jest sygnaturki (nie wiadomo czy istniała), brak krzyża ażurowego w elewacji wejściowej oraz figurki we wnęce. Dach pokryty obecnie jest blacho-dachówką,.
Drzwi drewniane dwuskrzydłowe proste stolarskiej roboty, pełne, w górnych kwaterach pojedyncze krzyże łacińskie, drewniany gzyms nadświetla opiera się na fryzie kostkowym.
Wewnątrz przypuszczalnie znajduje się ołtarz z wizerunkiem patronki oraz wejście do krypt grobowych.
Nie mogę opisać wnętrza obu kaplic, ponieważ tam nie byłem, nie znalazłem też żadnych materiałów przedstawiających ich wygląd.
Kapliczkę w Mokrem zaprojektował Cieszkowski Julian [1] inżynier budowniczy powiatowy oraz budowniczy powiatowy. Jedyny specjalista od projektowania w powiecie.
Nadzorował budowę Józef Brauche pomocnik inżyniera powiatowego oraz rysownik budowlany i kierujący robotami.
Cegła na budowę została zakupiona w najbliższej cegielni znajdującej się w Płoskiem, własność ordynacji hrabiów Zamoyskich.
Gdy Grzegorz Lipczyński powziął zamiar zbudowania kaplicy w Krynicach otrzymał gotowe plany kaplicy od Jana Lipczyńskiego. Budowniczy na powiat tomaszowski B. Niemierzecki przekonstruował plany na kaplicę grobową. Z braku specjalistów, miał pozwolenie od wojewody lubelskiego na prace prywatne.
Nadzór nad budową kaplicy w Krynicach prowadził technik budowlany Niemierzecki pełniący funkcję budowniczego na powiaty tomaszowski i biłgorajski.
Policja wykonywała po wioskach nadzór nad budownictwem i przestrzegała, aby nikt nie budował podobnych kaplic bez uzyskania zezwolenia.
Cegła na budowę została zakupiona w pobliskiej cegielni w Budach.
Cmentarz grzebalny rzymskokatolicki w Krynicach znajduje się w rejestrze zabytków; aktualizacja 31.10.2023 rok. Kapliczka w Mokrem znajduje się w rejestrze zabytków; aktualizacja 31.10.2023 rok.
Stankiewicz Zbigniew
Zdjęcia pochodzą z portalu internetowego Fotopolska.eu
