Do Łaszczowa, błotnistej mieściny sprowadził Jezuitów dziedzic – sufragan chełmski i koadiutor kijowski Józef Łaszcz w 1731 roku. Początkowo była w Łaszczowie ich misja w latach 1731-33 , z dojeżdżającymi misjonarzami. Następnie otwarto rezydencję w 1733 roku, rezydencja była bez szkół zależna od kolegium Świętego Jana w Jarosławiu. Uposażona przez fundatora wsią Miętkie bogatą w pszenne grunta i lasy. Pierwotną fundację powiększył Andrzej Kuropatnicki, który ofiarował jałmużnę w gotowce, a rezydencji bibliotekę.[1]
Dom zakonny nowo powstający u jezuitów nazywany był residentia dla odróżnienia od collegium gdzie zakonnicy odbywali studia. Za dom zakonny uważa się nie tylko budynek ale również wspólnotę zakonników w nim mieszkających.
Obsada rezydencji
W 1733 roku odnotowano superiora OO. Mikołaja Wybranowskiego oraz braci: kaznodzieja i spowiednik Maciej Czochron. Budowę domu oraz kaplicy (zabudowa drewniana) prowadzili: Franciszek Górski z Tomaszem Jaskólskim, misjonarz Michał Wybranowski i doglądający gospodarstwa rolnego (przebywał we wsi Miętkie) Jan Hoderman (był muzykiem).
W 1735 roku superior OO. Tomasz Lewieniewski oraz bracia: Józef Truszyński, Marcin Brzeziński, nadworny kapelan biskupa chełmskiego Michał Wist. W latach 1737-40 O. Michał Wist był spowiednikiem i kaznodzieją w parafii, O. Mikołaj Witwicki misjonarzem.
Superiorowie łaszczowscy: 1742 roku Kazimierz Rychlewski; 1745 roku Antoni Wierzbowski; 1748 rok Piotr Radzimiński; lata 1752-58 Faustyn Grodzicki (uprzednio wykładowca w kolegium w Jarosławiu); 1763 rok Antoni Monasterski; od 10 września 1764 roku Franciszek Pruszyński; lata 1771-73 Józef Stanisław Jagniątkowski (prefekt szkoły jezuickiej w Jarosławiu).
Budowa kościoła jezuickiego
W jezuickim systemie prowadzenia budowy, należy wyróżnić trzy funkcje: architekta, konduktora oraz prefekta. Fundator zlecał wykonanie projektu, a jego wykonanie było prowadzone przez kilka warsztatów pod nadzorem konduktora, prefekt zatrudniał wykonawców i zarządzał funduszami. Architekt zakonny był tylko projektodawcą.
15 września 1736 roku położono kamień węgielny pod budowę kościoła w Łaszczowie pod wezwaniem Niepokalanego poczęcia MB oraz Świętego Józefa i Świętego Ignacego Loyoli, według norm kościoła w Krasnymstawie (gotowego planu budowlanego). Złożono pod nim relikwie MB i świętych męczenników Józefa i Ignacego Loyoli. W 1736 roku podarowano im dodatkowo dwa stawy i ziemię na potrzeby wybudowanej przez nich cegielni.[2] Cegielnia wytwarzała materiał na budowy prowadzone przez Jezuitów w Łaszczowie.
W 1746 roku kapitały rezydencji i kościoła wynosiły 80.000 złp lokowane na dobrach Dulcza i Nabróż, procent z nich 6200 złp przeznaczano na budowę świątyni. Wieś Miętkie przynosiła 10.200 złp rocznego dochodu, z tego 4000 złp przeznaczano na budowę rezydencji, 200 złp na kaplicę, 1500 złp na administrację.
Projektantem kościoła w Łaszczowie był architekt jezuicki brat Paweł Giżycki [3], który realizował istniejący projekt kościoła w Krasnystawie wykonany przez architekta jezuitę brata Jana Delamarsa. Delamars od 1701 roku był kapelanem Marcina Zamoyskiego, zmarł w 1708 roku w Zamościu.
Ksiądz Paweł Giżycki od około 1742 roku korespondencyjnie kierował budową kościoła i jednocześnie był prefektem, korespondencję prowadził z bratem Tomaszem Lewieniewskim. W latach 1743-48 prefektem był brat Michał Radziminowski (od 1749 roku wykładowca w jezuickim kolegium lwowskim). Śmierć fundatora bp Józefa Łaszcza w 1748 r. roku przerwała na kilka lat prace przy budowie kościoła.
Dopiero po wzniesieniu kościoła parafialnego przystąpiono do kontynuacji budowy kościoła jezuickiego, prefektem w latach 1753-57 był superior Faustyn Grodzicki. Budowę kościoła realizowano z dużymi trudnościami, prace zostały ponownie przerwane w czasie bezkrólewia i konfederacji barskiej. Jeszcze w 1773 roku prowadzono prace, prefektem był superior Józef Jagniątkowski. Niedokończony kościół w stanie surowym, doczekał kasaty zakonu jezuickiego.
Pozostał w stanie surowym, a latach 1818-19 nowy właściciel Łaszczowa Franciszek Łukomski rozebrał część murów dawnej świątyni jezuickiej, w celu pozyskania materiału budowlanego na prowadzone prace przy swojej rezydencji w Łaszczowie. W czasie II Wojny Światowej Niemcy rozebrali pozostałość murów starego kościoła, pozyskanym materiałem utwardzili drogę do Dołhobyczowa.
Ksiądz Stanisław Załęski (jezuita)
Bp Józef Łaszcz murował dla nich [jezuitów] kościół Świętego Piotra i Pawła, który dokończył nowy dziedzic Salezy Potocki w 1751 roku, a do kościoła podarował cudowny obraz MB przywieziony z kościoła w swoim majątku, z Narola. [4]
Budowy kościoła murowanego biskup Łaszcz nie zrealizował do końca zaskoczony śmiercią koło 1750 roku, dokończył jego budowę w 1751 roku Salezy Potocki ożeniony z siostrzenicą biskupa Anną Potocką ze Stanisławowa, on to również wymalował świątynię wewnątrz al fresco. [5]
Z chwilą kasaty zakonu w 1773 roku ukończony kościół pojezuicki Świętego Piotra i Pawła zamieniono na farę, ponieważ drewniana chyliła się ku upadkowi. [6] Została do niej przeniesiona, istniejąca w Łaszczowie, parafia rzymskokatolicka świętego Piotra i Pawła oraz wyposażenie i aparaty kościelne.
Kościół parafialny w Łaszczowie
W 1748 roku po śmierci sufragana Józefa Łaszcza, Łaszczów przeszedł na własność jego siostrzenicy Anny z Potockich, która była żoną jego dalekiego kuzyna Franciszka Salezego Potockiego. Nowy właściciel uznał, że najpierw trzeba wybudować nowy kościół parafialny, ponieważ istniejący drewniany był w złym stanie technicznym. Od 1749 roku rozpoczęto prace przy budowie kościoła parafialnego, który w 1754 roku był już gotowy i nosił wezwanie Świętego Piotra i Pawła.
Po kasacie jezuitów cudowny obraz Matki Boskiej został przeniesiony z kaplicy do kościoła parafialnego. Umieszczono go w bocznym ołtarzu MB Nieustającej Pomocy, był zasłonięty obrazem Niepokalanego poczęcia NMP. Po usunięciu Jezuitów powoli ustały pielgrzymki, ponieważ skończyły się żarliwe kazania i ciągłe spowiedzi. [7]
Proboszczem był Andrzej Wolski, którego wizytator bp Feliks Paweł Turski w 1770 roku skazał na 8 dni rekolekcji do reformatów zamojskich lub jezuitów łaszczowskich za niemoralne życie i niedbalstwo. Zrezygnował 9 lutego 1776 roku, następny proboszcz Jakub Wroński mianowany został 2 maja 1776 roku. [8]
Łaszczów, kościół parafialny, Fotopolska.eu.
21 czerwca 1944 roku w czasie napadu band UPA na Łaszczów, kościół został spalony wraz z wyposażeniem. Ocalał tylko ołtarz boczny z obrazem MB Pośredniczki Łask, który był otaczany wielką czcią. Obraz został przeniesiony do Tyszowiec gdzie przebywał 4 lata. Kościół prowizorycznie zabezpieczono w 1948 roku, generalny remont przeprowadzono w 1951 roku. Obecnie obraz znajduje się w ołtarzu głównym; pochodzi jeszcze z poprzedniej świątyni.
Obok kościoła znajduje się murowana trójarkadowa dzwonnica wystawiona w latach 1900-02, trzy dzwony zakupiono w 1950 roku. Cmentarz przykościelny otoczony jest XIX w. murem [9].
Kaplica jezuicka
Obowiązkowo w domu zakonnym musi być kaplica, nawet wtedy gdy w pobliżu znajduje się kościół parafialny. Dom zakonny nie może być erygowany bez kaplicy. Od początku w rezydencji (domu zakonnym) była drewniana kapliczka pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia NMP oraz Świętego Józefa i Świętego Ignacego Loyoli. Do niej 10 lipca 1735 roku dostojny fundator bp Józef Łaszcz przywiózł i ofiarował obraz słynącej łaskami Matki Boskiej Nieustającej Pomocy [Matka Boska Narolska]. Przed tym obrazem w Narolu Józef Łaszcz w dzieciństwie odzyskał zdrowie [10].
Praca misyjna ograniczała się do Łaszczowa, w ich kaplicy odbywała się wieczna misja od czasu podarowania cudownego obrazu. Obraz zasłynął łaskami i ściągał tłumy pobożnych pątników. Skutkiem rosnącego kultu obrazu MB w Łaszczowie, było na początku 1743 roku koronowanie go przez bp Józefa Łaszcza.
Od 1762 roku istniało Bractwo Najsłodszego Serca Jezusowego. W latach 1767-70 rezydencja w Łaszczowie przeprowadziła tylko 12 zewnętrznych małych misji (ludowych) [11]. Po kasacie zakonu jezuickiego cudowny obraz został przeniesiony do kościoła parafialnego w Łaszczowie.
Dom zakonny
W Łaszczowie nie było kolegium jezuickiego tylko rezydencja podlegała pod kolegium w Jarosławiu. Od 1733 roku placówka jezuitów w Łaszczowie mieściła się w drewnianych zabudowaniach.
Prefekt superior Paweł Giżycki miał przygotować projekt murowanej rezydencji, gdzie miała się znaleźć trzecia probacja zakonna. Nie mógł tego zrobić, ponieważ zawarł kontrakt 27 stycznia 1744 roku z cieślą na budowę drewnianej rezydencji, bramy i stajni w Łaszczowie.
Skromna rezydencja murowana powstała znacznie później w latach 1753-57, kiedy prefektem budowy świątyni i rezydencji był ksiądz Faustyn Grodzicki.[12] Po pożarze drewnianej rezydencji jezuici w 1755 roku przenieśli się do nowej murowanej, [13] w której była probacja [14], rezydencja łaszczowska stała się początkiem drogi do stania się jezuitą. Była prowadzona szkoła, ale tylko dla tych którzy chcieli wstąpić do zakonu.
Obok murowanego domu był ogród podzielony na kwatery alejami starych lip, w kwaterach znajdowały się ażurowe żelazne altany.
W latach 1818-19 byłą rezydencję adaptował na budynek mieszkalny właściciel Łaszczowa Franciszek Łukomski. Na parterze mieścił się sąd grodzki, na piętrze część mieszkalna właścicieli dóbr Łaszczowskich.
W 1911 roku Aleksander Szeptycki rozpoczął przebudowę dawnej rezydencji na pałac, według planu architekta Teodora Talowskiego. Nieukończony pałac został spalony podczas wojny w 1915 roku.
Likwidacja Jezuitów
W 1773 roku papież Klemens XIV pod naciskiem dworów burbońskich wydał breve Dominus ac Redemptor noster o rozwiązaniu Towarzystwa Jezusowego. Specjalna kongregacja do wykonania breve kasacyjnego wydała 18 sierpnia 1773 roku pismo, w którym moc wykonawczą oraz prawną pozostawiono decyzji panującego na danym terenie. Cesarzowa Maria Teresa zaaprobowała bullę papieża Klemensa XIV i zniosła zakon jezuitów w cesarstwie austriackim. Na podstawie porozumienia cesarzowej ze Stolicą Apostolską władze austriackie miały przejąć cały majątek jezuitów.
Rząd gubernialny we Lwowie w końcu września 1773 roku ustanowił w każdym cyrkule delegata, był to starosta cyrkularny lub komisarz i wezwał biskupów do wyznaczenia swoich delegatów. Obydwaj delegaci udawali się do kolegium lub rezydencji, gdzie delegat biskupa odczytywał zebranym Jezuitom kasacyjne breve. Następnie na podstawie sporządzonego inwentarza odbierał srebra i aparaty kościelne. Wszystkie inne dobra i wyposażenie odbierał delegat cyrkularny i spisywał inwentarz. Zamykał dom, oświadczał zakonnikom, że przyjmuje ich cały majątek oraz nakazywał natychmiastowe opuszczenie placówki klasztornej i przebranie się w strój księży świeckich na co otrzymywali po 50 florenów.
Do Łaszczowa we wrześniu 1773 roku celem likwidacji rezydencji jezuickiej i przejęcia majątku bp chełmski Antoni Onufry Okętski wysłał kanonika katedry chełmskiej Wawrzyńca Józefa Zwłokę, z cyrkularnego urzędu w Zamościu starosta Franz Kutschera von Traubenthal wysłał adiunkta Joachima de Gariboldi.
Majątek cały jezuitów w Łaszczowie oszacowano na 136.686 złp, eksjezuici pozostali bez zaopatrzenia, dopiero Dekretem z 5 sierpnia 1774 roku cesarzowa pozwoliła byłym jezuitom na pełnienie obowiązków duszpasterzy. [15]
Sprzedaż majątku Jezuickiego
Ogłoszenie z 5 listopada 1774 roku w Konstytucji wyroków i rozkazów powszechnych w Galicyi i Lomdomeryi Królestwach od dnia 28 czerwca roku 1773 do 1774 wypadłych.
Ponieważ na podstawie rozkazu Jego Cesarsko Królewskiej Mości zostało zniesione Towarzystwo Jezus, do którego w Bełskim Cyrkule niedaleko Łaszczowa przynależały Dobra Miętkie oraz ich rezydencja w folwarku łaszczowskim, postanowiono sprzedać ze wszystkimi do tego przynależącymi gruntami, łąkami, stawami, lasami, młynami i budynkami oraz innymi przynależnościami.
16 stycznia 1775 roku we Lwowie dobra Miętkie i rezydencja w folwarku oraz w Łaszczowie miały być sprzedane na aukcji przez rząd cesarsko-królewski.
Folwark łaszczowski, była rezydencja jezuitów na aukcji lwowskiej w 1775 roku został zakupiony przez Pawła Gembarzewskiego sędziego grodzkiego lwowskiego. Przypuszczalnie to Paweł Gembarzewski adaptował na swoją siedzibę dawną rezydencję jezuitów.
Po śmierci w 1772 roku Franciszka Salezego Potockiego, między innymi dobra Łaszczowskie przejął jego jedyny syn Stanisław Szczęsny Potocki, który w 1776 roku przeniósł się na stałe na Ukrainę, dlatego rozsprzedał swoje dobra w Województwie Bełskim.
Dobra łaszczowskie od Stanisława Szczęsnego Potockiego dziedzica dóbr Łaszczowa, zakupił w 1776 roku Paweł Gembarzewski (zmarł w 1796 roku).
W 1796 roku córka Pawła, Anastazja Gembarzewska wzięła ślub w Łaszczowie. Dziedziczką miasta Łaszczowa z przyległościami na początku XIX wieku była Józefa z Gembarzewskich Łukawska [16] (zmarła w Nadolcach 1853 roku), żona Franciszka Łukawskiego, dziedzica dóbr wsi Małoniż z przyległościami (zmarł na Węgrzech w 1828 roku).
Dobra Miętkie po kasacji Jezuitów zostały zakupione na lwowskiej licytacji w 1775 roku przez Tomasza Horodyskiego. W 1799 roku odbył się w Łaszczowie chrzest jego syna Feliksa Antoniego, matką była Katarzyna z domu Gembarzewska. Od początku XIX wieku dobra były własnością barona Tadeusza Józefa Wyszyńskiego.
Stankiewicz Zbigniew
[1] Ksiądz Stanisław Załęski T.J. Jezuici w Polsce, dzieje 153 kolegiów i domów jezuitów w Polsce. Tom IV część 4 Kraków 1905
[2] Janusz A. Frytkowski. Dzieje parafii Łaszczów do końca XVIII wieku. Roczniki teologiczne Tom LXI zeszyt 4 /2014
[3] Andrzej Betlej. Paweł Giżycki SJ architekt polski XVIII wieku. Kraków 2003
[14] nowicjat lub okres próbny poprzedzający nowicjat
[15] Robert Kantor. Przepisy austriackiego prawa kościelnego w sprawach zakonnych od czasów cesarzowej Marii Teresy do konkordatu z 1855 roku. Kościół i prawo 9(22) 2020 nr 2 http://dx.doi.org/10.18290/kip2092-15
