Artykuł został napisany na podstawie publikacji: Dokumentacja Geograficzna zeszyt nr 4 Podziały administracyjne Królestwa Polskiego w okresie 1815-1918. Opracowali Wojciech Trzebiński (tekst), Adam Borkiewicz (mapy). Warszawa 1956.

       Największe zmiany w podziale administracyjnym Królestwa Polskiego spowodowało utworzenie Guberni Chełmskiej z siedzibą w Chełmie w 1912 roku. Jej utworzenie miało za zadanie rusyfikację Podlasia i Chełmszczyzny oraz przekreślenie istniejących od 1815 roku zagwarantowanej traktatem międzynarodowym odrębności i jedności terytorialnej Królestwa Polskiego.

       Gubernia Chełmska została utworzona na postawie uchwały III Dumy z dnia 23 czerwiec/ 6 lipiec 1912 roku. Została wydzielona z obszaru generał gubernatorstwa warszawskiego ale nie z Królestwa Polskiego, które od tej pory składało się z dwóch jednostek administracyjnych: generał gubernatorstwa warszawskiego i guberni chełmskiej.

                           W skład guberni chełmskiej weszły z guberni siedleckiej:

1. cały powiat bialski;
2. część powiatu konstantynowskiego – gminy Hołowczyce, Kornica, Łosice, Czuchleby, Olszanki, Bogukały, Witulin, Huszlew, Zakanale, Pawłów, Rokitno, Swory; osada Janów,
3. część powiatu radzyńskiego – gminy Tłuściec, Zahajki, Szóstka, Brzozowy Kąt, Jabłoń i Żerocin ; część gminy Żelizna (wsie Kolembrów i Żelizna),
4. część powiatu włodawskiego – gminy Ostrów, Uścimów, Wola Wereszczyńska, Włodawa, Wyryki, Hańsk, Horodyszcze, Krzywowierzba, Opole, Romanów, Sobibór, Turna; część gminy Dębowa Kłoda (wsie Bednarzówka, Białka, Uhnin i Chmielów); część gminy Tyśmienica (wsie Babianka, Koleohowice i Tyśmienice); miasto Włodawa.

                  W skład guberni weszły z guberni lubelskiej:

1. cały powiat tomaszowski – gminy Dołhobyczow, Jarczów, Komarów, Kotlice, Krynice, Łaszczów, Majdan Górny, Poturzyn, Rachanie, Rogoźno, Tarnawatka, Telatyn, Tyszowce; miasto Tomaszów,
2. cały powiat hrubieszowski – gminy Grabowiec, Hrubieszów, Jarosławiec, Kozodawy, Kryłów, Miączyn, Miętkie, Mircze, Mołodiatycze, Moniatycze, Strzelce, Strzyżów, Werbkowice; miasto Hrubieszów,
3. z powiatu lubartowskiego – część gminy Ludwin (wsie Dratów, Kaniawola, Kobyłki, Ludwin, Szczecin),
4. część powiatu chełmskiego – gminy Cyców, Siedliszcze, Pawłów, Bukowa, Wojsławice, Żmudź, Krzywiczki, Olehowiec, Rakołupy, Rejowiec, Świerze, Staw i Turka; miasto Chełm;
5. z powiatu krasnostawskiego – część gminy Łopiennik (wsie Dobrzyniew, Łopiennik Ruski i Stężyca); część gminy Rudki (wsie Bzite, Wincentów, Krupiec, Krupe Zagroda, Kostusin, Żdżanne i Wierzchowina); część gminy Czajki (wsie Aleksandrowski Krasiczyn, Anielpol, Brzeziny, Bończa, Wola Kraśniczyńska, Drewniki, Zalesie, Kraśniczyn, Olszanka i Stara Wieś),
6. część powiatu zamojskiego – gminy Wysokie, Szczebrzeszyn, Zwierzyniec, Krasnobród, Łabunie, Skierbieszów i Suchowola; miasto Zamość; gmina Zamość (z wyjątkiem wsi Żdanów); część gminy Stary Zamość (wsie Wiszenki, Zabytów, Monastyrek i Sulmice); część gminy Radecznica (klasztor radecznicki oraz wsie Wólka Czarnostocka, Dzielce, Radecznica, Trzęsiny i Czarny Stok); z gminy Sułów wieś Rozłopy; część gminy Mokre (wsie Białowola, Wólka Wieprzecka i Lipsko); część gminy Tereszpol (wsie Lipowiec, Sochy, Tereszpol i Szozdy);
7. część powiatu biłgorajskiego – miasto Biłgoraj; gminy Krzeszów, Babice, Biszcza, Różaniecka Wola, Potok Górny, Kniaźpol (Księżpol), Łukowa i Majdan Sopocki; część gminy Puszcza Solska (wsie Puszcza Solska, Różanówka, Bojary i Dyle); część gminy Sól (wsie Dereźnica Solska, Dereźnia Zagrody, Łazory, Majdan Stary, Majdan Nowy, Rogale, Ruda Solska, Sól i Smulsko); część gminy Huta Krzeszowska (wsie Harasiuki i Ryczki).

            Została wytyczona w terenie granica Guberni Chełmskiej, która została podzielona na 8 powiatów: konstantynowski, bialski, włodawski, chełmski, hrubieszowski, tomaszowski, zamojski i biłgorajski. Rozporządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 6/19 sierpnia 1913 roku został zlikwidowany urząd guberni w Siedlcach oraz zorganizowano urząd gubernialny w Chełmie. Nie zdążono przed wojną zreorganizować terytoriów nowo utworzonych powiatów.

         Rząd rosyjski obawiając się, że skutkiem wojny może być utrata Królestwa Polskiego, zdecydował się załatwić sprawę Chełmszczyzny i Podlasia jeszcze podczas wojny. W Ustawie o samorządzie miejskim w Królestwie Polskim z dnia 30 marca 1915 roku ogłoszono wydzielenie Guberni Chełmskiej z Królestwa Polskiego. Praktycznie nie zostało to zrealizowane, ponieważ 29 lipca 1915 roku wojska rosyjskie na stałe opuściły Królestwo Polskie.

      Okupanci niemieccy i austriaccy podzielili Królestwo Polskie na dwie strefy. W strefie austriackiej utworzono 1 września 1915 roku generał gubernatorstwo w Kielcach, następnie przeniesione do Lublina. Generał gubernatorstwo niemieckie z siedzibą w Warszawie utworzono 8 września 1915 roku. Generał gubernatorstwo austriackie terytorialnie obejmowało całość okupowanej części Królestwa Polskiego. Natomiast granice generał gubernatorstwa niemieckiego różniły się od grac okupacji części Królestwa Polskiego.

                                           Nie zostały włączone:

1. powiaty włodawski, radzyński, bialski, konstantynowski, które rezerwowano jako przedmiot przetargów na wypadek utworzenia proniemieckiego państwa ukraińskiego,
2. gubernia suwalska, którą zamierzano włączyć do utworzonego przez siebie proniemieckiego państwa litewskiego.

      Wymienione terytoria pozostawały pod zarządem etapów armii niemieckiej. Zniesiono na okupowanym terytorium Królestwa podział na gubernie, pozostawiono powiaty. Austriacy unieważnili zmiany podziału administracyjnego spowodowane utworzeniem Guberni Chełmskiej. Od 15 czerwca 1916 roku po włączeniu do generał gubernatorstwa lubelskiego obwodów chełmskiego, hrubieszowskiego i tomaszowskiego, jego terytorium było podzielone na 27 obwodów. Dopiero w 1917 roku powrócono do nazwy powiat oraz wyłączono z powiatu lubelskiego miasto Lublin.

       Ponownie 9 lutego 1918 roku tym razem państwa centralne (Austria i Niemcy) złamały traktat międzynarodowy gwarantujący integralność terytorialną Królestwa Polskiego. Inicjatywa zawarcia odrębnego pokoju z Ukrainą (9 stycznia 1918 roku ogłosiła niepodległość) wyszła ze strony niemieckiej, miało to przynieść Niemcom bieżące korzyści ekonomiczne (import taniego zboża i innych surowców do Niemiec) oraz korzyści polityczne. Kontrolowana przez Niemców „samostijna” Ukraina, miała być przeciwwagą dla powstającego państwa polskiego oraz Rosji.

      Na podstawie podpisanej umowy pokojowej w Brześciu zostały przekazane Chełmszczyzna i Podlasie, stanowiące integralną część Królestwa Polskiego, Ukraińskiej Republice Ludowej. Do rozmów na skutek sprzeciwu wszystkich stron negocjacji nie dopuszczono przedstawicieli Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego.

      Pokój w Brześciu, zawarty 9 lutego 1918 roku pomiędzy Cesarstwem Niemieckim, Austro-Węgrami i Ukraińską Republiką Ludową, przekazywał URL Chełmszczyznę i część Podlasia (w tym Zamość), w niektórych miejscach granica wyłączonych terenów przebiegała bardziej na zachód niż Guberni Chełmskiej. W 1916 roku w wyłączonych powiatach było niewielu prawosławnych: zamojskim stanowili 1 ½ %, tomaszowskim 4 %, hrubieszowskim 11 %, biłgorajskim 12 %, chełmskim 5 %, włodawskim 5 %, bialskim 0 %, Janowskim 0 %, radzyńskim 0%.

      W proteście przeciwko czwartemu rozbiorowi Polski 18 lutego 1918 roku został ogłoszony ogólnopolski strajk generalny oraz bojkot władz okupacyjnych i ich funkcjonariuszy. W Zamościu odbyły się, patriotyczne nabożeństwo w kolegiacie oraz wiec na placu kościelnym. Następnie zorganizowano pochód, który został rozpędzony przez wojsko. Aby spacyfikować nastroje ludności, komenda obwodowa ogłosiła stan wyjątkowy. W Galicji ogłoszenie traktatu zostało uznane przez Ukraińców za święto narodowe. Na terenie Chełmszczyzny na drzwiach domów zaczęto wywieszać kartki z napisem „Tu mieszka Polak”[1].

                                  Polska o zawarciu pokoju brzeskiego

Wierzę w ojca Wilhelma, jego syna jedynego Beselera warszawskiego, który się począł z braku moskiewskiej amunicji i narodził z rekwizycji.

Wierzę w łotrostwo Rzeszy niemieckiej i przymusowe z nią obcowanie, Ukraińcom zaprzedanie i żywota w głodzie dokonanie. Amen.

         Ukraińcy usiłowali wmówić Polakom zamieszkującym tę część Polski, że przychodzą wyzwolić ich z ucisku polskiego. W marcu ukazała się w Zamościu odezwa Ukraińskiego Związku Wyzwolenia Chełmszczyzny, wzywająca Ukraińców do walki o wolność. Informowała jej mieszkańców (Polaków), że w większości są Ukraińcami, którzy zapomnieli nawet swojego języka, dlatego odezwę wydano w języku polskim.

      Władze austriackie nie podjęły żadnych czynności w celu wykonania postanowień traktatu brzeskiego. W czerwcu 1918 roku przybył do Lublina gubernialny komisarz rządu ukraińskiego Aleksandr Skoropys-Jołtuchowski, w celu przejęcia władzy cywilnej na terenach przyznanych w Brześciu. Obawiając się ponownych wystąpień ludności, gubernator odesłał go do Wiednia. Nie wyrażono zgody na pobyt greckokatolickiego biskupa łuckiego Josyfa Bociana, przysłanego przez metropolitę lwowskiego Andrija Szeptyckiego z misją nawracania byłych unitów na grekokatolicyzm. Szeptycki, nie będąc do tego upoważnionym, wziął pod opiekę wyznawców prawosławia na terenie Chełmszczyzny. Ciągle donosił do okręgowych władz okupacyjnych o zbrodniach i ucisku nacji ukraińskiej i cerkwi prawosławnej w powiecie zamojskim przez Polaków.

            Wcześniej, na początku 1916 roku, zakon bazylianów z Galicji oraz kapelani greckokatoliccy armii austro-węgierskiej zwrócili się do Rzymu oraz administracji okupacyjnej z prośbą o przymusowe administracyjne przepisanie do Kościoła greckokatolickiego wszystkich byłych unitów, którzy w wyniku aktu tolerancyjnego z 1905 roku konwertowali do kościoła rzymskokatolickiego, tym samym uznania ich za Ukraińców, chociaż ich konwersja była jednoznacznym przyznaniem się do polskości[2]. Jednocześnie zaproponowali zmianę wyznania na greckokatolickie byłym unitom, którzy pozostali przy prawosławiu. Oto wypowiedź administratora rzymskokatolickiej diecezji lubelskiej, ks. Zenona Kwieka z lutego 1916 roku: Część dawnych unitów, a dziś łacinników, którzy są pod moim zarządem, to nie lękam się, aby propaganda Ukraińców mogła liczyć na jakiekolwiek powodzenie.          

         U zarania powstania niepodległa Polska znalazła się w sporze granicznym z dwoma państwami ukraińskimi: Ukraińską Republika Ludową i Zachodnioukraińską Republiką Ludową. Już 3 listopada 1918 roku Ukraińcy przekroczyli Bug pod Włodawą, co wywołało panikę w Lublinie oraz ogłoszenie mobilizacji wszystkich sił Polskiej Organizacji Wojskowej na Lubelszczyźnie. Przed zajęciem Chełmszczyzny i Podlasia przez zorganizowane ukraińskie siły zbrojne, gdy polskie były dopiero w stadium organizacji i nie mogły się im przeciwstawić, uratowało nasz kraj uderzenie armii bolszewickiej w kierunku Kijowa, co wymusiło przerzucenie tam wszystkich sił ukraińskich.

Stankiewicz Zbigniew

[1]. kiedyś to brzmiało dumnie

[2]. Ponownie taką samą próbę przeprowadzili Ukraińcy na tym terenie w czasie II wojny, podczas wysiedleń Polaków