Quid opus est verbis

[Na co tu słowa]

 

Awira d’Zamosc mechakim

               (zamojskie powietrze czyni mądrym)[1] 

 

       Ponieważ zamojskie powietrze nie na wszystkich wpływa korzystnie, dlatego była potrzebna miejska służba porządkowa podległa władzom Zamościa. Pierwsza próba jej odtworzenia miała miejsce 19 sierpnia 1914 roku, po wycofaniu się z Zamościa wojsk rosyjskich. Rosjanie zniszczyli rządowe zakłady spirytusu Monopol[2], ale pozostały zapasy alkoholu. Mieszkańcy Zamościa zaczęli korzystać w nadmiarze z darmowego alkoholu, na ulicach rozpoczęły się bójki, awantury i gwałty wszczynane przez pijanych, zarówno mężczyzn jak i kobiety. Władze miasta chcąc utrzymać porządek publiczny powołały w trybie natychmiastowym Miejską Milicję Honorową. Liczyła kilkudziesięciu ochotników uzbrojonych w laski i pałki gumowe, jej oznaką była biała opaska noszona na lewym rękawie. Milicjanci zdołali opanować zakłady spirytusowe, wyrzucili z nich szabrowników oraz zabarykadowali się. Jednak kilkuset osobowy tłum zamościan obojga płci wyłamał bramę, zmuszając ich do wycofania się do Starego Miasta. Dopiero przybyły do Zamościa rano 22 sierpnia 1914 roku pododdział austriackiej kawalerii rozpędził pijanych szabrowników.

        Następnego dnia Zamość ponownie opanowali Rosjanie, którzy rozstrzelali część milicjantów za współpracę z Austriakami. Przypuszczalnie przyczyniły się do tego donosy tych, którzy zostali pozbawieni darmowego alkoholu. Władze rosyjskie w 1915 roku utworzyły w Zamościu płatną straż, zajmującą się przede wszystkim  pilnowaniem obiektów wojskowych. Istniała do wycofania się Rosjan w końcu czerwca 1915 roku.

      Po ponownym zajęciu Zamościa okupanci austriaccy wszystkie sprawy porządkowe starali się przerzucić na lokalne władze. W listopadzie 1915 roku powołali w Zamościu Obwodową Komendę Straży Skarbowej „Zamość”, z komendą powiatową i posterunkiem w mieście. Od 1 grudnia tego roku rozpoczęli do niej ochotniczy werbunek wśród miejscowej ludności, strażnicy mieli być umundurowani i podlegać austriackiej władzy  wojskowej. Zajmowali się poborem podatków oraz wszelkich innych opłat.

      Od 1 listopada 1915 roku w Zamościu powstał etapowy urząd pocztowy i telegraficzny 1 kl. Władze miasta zostały zobowiązane do nadzoru nad liniami przesyłowymi, w tym celu powołały służbę strażniczą. Strażnicy nie posiadali broni ani umundurowania, na lewym ręku nosili białą opaskę z literą „T” i pieczątką austriackiej komendy obwodowej.

      Na początku stycznia 1916 roku okupanci austriaccy zdelegalizowali dawne władze miejskie. Na ich miejsce powołali nowe, które pełniły rolę ciała doradczego zarządu okupacyjnego. Następnie na polecenie austriackiej Obwodowej Komendy Wojskowej w Zamościu, Zarząd Miasta Zamościa  w styczniu 1916 roku utworzył Milicję Miejską w Zamościu. Członkowie milicji byli pracownikami zawodowymi utrzymywanymi z funduszy miasta. Nie byli umundurowani, posiadali specjalne wyróżniające ich odznaki, na wyposażeniu posiadali pałki. Milicja była organem wykonawczym władz miejskich oraz organem pomocniczym władz okupacyjnych.

       Podporządkowanie okupantom powodowało, że władze miasta nie miały nad nią żadnego nadzoru oraz nie mogły wykorzystywać jej zgodnie ze swoimi potrzebami. W Zamościu powstał areszt miejski (koza), który znajdował się w dawnym odwachu pod schodami ratusza. Przy austriackiej komendzie wojskowej był sąd doraźny i areszt polowy (dawne rosyjskie więzienie 3 kl czyli areszt sądowy). Wydane przez sąd wyroki kary śmierci (bez możliwości apelacji) były wykonywane najpóźniej w 2 godziny po ich ogłoszeniu. Wojskowi przez rozstrzelanie w miejscu ustronnym (dawna strzelnica rosyjska na Plantach [3]), cywile przez powieszenie w egzekucji publicznej na którą spędzano ludność. [4] Armia austriacka zajęła się zaprowadzeniem porządku na „dzikim wschodzie”.

 

      Milicja miejska, ściśle podlegała żandarmerii austriackiej, która wykorzystywała ją do pilnowania porządku przy egzekucjach oraz tam gdzie sama nie chciała interweniować. Podstawowym zadaniem milicji było utrzymywanie porządku i bezpieczeństwa na ulicach poprzez służbę patrolową oraz ochronę mienia i życia mieszkańców. Burmistrz miasta Edward Stodołkiewicz nie chcąc aby władze miasta były kojarzone z okupantem, zwrócił się do komendy o wyrażenie zgody na  likwidację milicji miejskiej, co nastąpiło z dniem 15 lipca 1916 roku.

      Od listopada 1916 roku Austriacy rozpoczęli wśród miejscowej ludności ochotniczy werbunek do służby w zapasowej polowej żandarmerii. Służba miała być pełniona na okupowanym obszarze Królestwa Polskiego do czasu ukończenia trwającej wojny.

     Z powodu małego zrozumienia przez większość mieszkańców Zamościa potrzeby utrzymywania podstawowych wymagań higieny, co zaowocowało przypadkami chorób zakaźnych, władze miasta w listopadzie 1916 roku, na polecenie władz okupacyjnych powołały Komisję Sanitarną, która była organem pomocniczym i kontrolnym władz miasta w sprawowaniu nadzoru sanitarnego (policja sanitarna). Przewodniczył jej burmistrz miasta, członkostwo w niej było niepłatne. Za nieprzestrzeganie przepisów groziła kara aresztu lub grzywny. Od sierpnia 1916 roku burmistrz mógł nakładać porządkowe kary grzywny do 200 koron lub aresztu do 14 dni. Zajmowała się nie tylko kontrolą urządzeń sanitarnych na terenach komunalnych i posesjach prywatnych, ale też i profilaktyką wczesną poprzez propagowanie wzorców zdrowego życia.

     Od 4 kwietnia 1918 roku w Zamościu zaczęła funkcjonować, odtworzona przez Radę Miasta Zamościa, Milicja Miejska w Zamościu. Komendantem został komisarz Albin Sobociński, a sekretarzem W. Dyzbowski (od czerwca tego roku Henryk Ciborowski). Komisariat milicji oraz areszt miejski znajdowały się w ratuszu. Początkowo liczyła 12 posterunkowych, którzy byli nieumundurowani i uzbrojeni w pałki. Aby wyróżniać się od cywili nosili czapki określonego wzoru (granatowe maciejówki), odznaki milicyjne i legitymacje (karty legitymacyjne) oraz czystą i schludną odzież. [5] W czerwcu 1918 roku milicjanci zostali umundurowani, a w końcu sierpnia uzbrojeni w szable. W czerwcu 1918 roku przybyło 2 dzielnicowych, ponieważ miasto zostało podzielona na dwie dzielnice.

     Milicja była podstawowym organem zajmującym się porządkiem i bezpieczeństwem w mieście, miała zaprowadzić ład europejski i nagiąć ludność do przestrzegania elementarnych zasad higieny. Objęła też nadzorem targowiska miejskie, pilnowano nie tylko czystości, również tego czy nikt nie oszukuje na wadze oraz jakości sprzedawanych produktów. Posterunkowi pełnili całodobową służbę patrolową na ulicach miasta. Mieli zwracać uwagę aby nikomu nie działa się krzywda, nieść pomoc wszystkim, którzy się zwrócą o pomoc oraz doprowadzać zakłócających porządek do komisariatu. Codziennie specjalny patrol znajdował się w teatrze „Oaza” (mieścił się w Domu Centralnym), gdzie miał zapobiegać hałasom ulicznym i awanturom.

     Brutalne ściąganie przez władze okupacyjne żywności, połączone z obniżeniem norm spożycia dla ludności doprowadziły do tego, że 24 czerwca 1918 roku w Zamościu rozpoczęły się rozruchy głodowe. Milicja musiała wspomóc działanie władz austriackich w celu uspokojenia tłumu. Następnie komisarz Sobociński dopomógł zastępcy burmistrza Eliaszowi Epsteinowi i Ignacemu Sobulskimu sprowadzić znaczne ilości zboża z powiatu zamojskiego, co zapobiegło dalszym rozruchom.

        We wrześniu 1918 roku milicja została rozbudowana, jej nowa struktura: komendant, któremu podlegała komenda, w jej składzie: zastępca komendanta, sekretarz milicji, adiutant milicji; I i II Dzielnica, Miasto i Lubelskie Przedmieście oraz areszt miejski z dozorcą. Teren miasta został podzielony na rejony, w każdym był 1 posterunkowy: I Dzielnica 7 posterunkowych, II Dzielnica 5, Miasto 4, Lubelskie Przedmieście 3.

      Występujące stopnie: komisarz, przodownik, sekcyjny, posterunkowy. Od tej pory komenda i komisariat znajdowały się w dawnym klasztorze klarysek, a posterunek i areszt miejski w ratuszu. Niewielki stan osobowy milicji, powodował, że nie była w stanie objąć dozorem całego miasta[6], a jej powiększenie spowodowałoby podwyższenie podatków. Dlatego, od 5 września 1918 roku, na podstawie uchwały władz miasta, do jej pomocy zaczęto tworzyć Obywatelską Straż Honorową[7]. Wezwano do wstępowania w jej szeregi wszystkich mieszkańców bez różnicy wyznania, którzy ukończyli 20 lat. Nie przewidywano jej uzbrojenia ani umundurowania, jedynie wyposażenie w odznaki i legitymacje. Z powodu braku ochotników jej formowanie szło dość opornie. Jednocześnie zaczęło ewoluować w kierunku odtwarzania polskiej siły zbrojnej.

       Ponieważ Rada Regencyjna 7 października 1918 roku wydała manifest o utworzeniu niepodległego państwa Polskiego, rada miasta  podjęła decyzję o powiększeniu stanu liczebnego istniejącej milicji, fundusze na ten cel uzyskano poprzez nałożenie na wszystkich mieszkańców Zamościa bez względu na wiek i zawód podatku pogłównego[8]. Uzbrojono ją w broń palną, chociaż już wcześniej część funkcjonariuszy zaopatrzyła się w nią indywidualnie. Dowódca Straży Obywatelskiej powiatu zamojskiego ppor Stefan Pomarański w wydanym rozkazie 21 października 1918 roku wyznaczył nowy kierunek jej organizacji, miała być tworzona na zasadach wojskowych, a wszyscy jej członkowie stawali się żołnierzami (została wyposażona w broń palną). Komendantem Straży Obywatelskiej w Zamościu został komendant Milicji Miejskiej, dlatego jej organizatorem mianowano Rucińskiego.

      2 listopada 1918 roku, powstały Tymczasowy Komitet Powiatowy w Zamościu wydał odezwę o przejęciu całej władzy w Zamościu i powiecie zamojskim. Miasto zostało obsadzone przez zmobilizowany oddziały POW i Milicji Ludowej PPS, przejęto wszystkie obiekty wojskowe i więzienie. Szybkie przejęcie więzienia od straży austriackiej uniemożliwiło zbuntowanie się osadzonych i ich ucieczkę.

      9 listopada 1918 roku dowódca Wojsk Polskich w Okręgu Zamojskim kpt Stanisław Tessaro oddzielił od wojska straż obywatelską, której zadaniem było strzeżenie bezpieczeństwa obywateli i dobra publicznego. Komendantem powiatowym Straży Obywatelskiej został ppor Zbigniew Brochwicz-Lewiński, w mieście komisarz Sobociński, który pozostał komendantem milicji.

      10 listopada 1918 roku władze Zamościa postanowiły natychmiast powołać do obowiązkowej służby w Straży Obywatelskiej wszystkich mieszkańców w wieku 20-50 lat. Za uchylanie się groziła kara grzywny lub aresztu. Podkreślono, że straż nie jest wojskiem i służy do utrzymania bezpieczeństwa publicznego. Rozkaz organizacyjny komendanta straży z 10 grudnia 1918 roku wbrew oczekiwaniom władz miejskich przekształcił ją w formację o charakterze militarnym. Miała zajmować się pilnowaniem obiektów wojskowych a nie porządku publicznego. Ostatecznie została rozwiązana, część członków straży ochotniczo zasiliła szeregi formowanego wojska.

      28 grudnia 1918 roku podczas buntu żołnierzy garnizonu zamojskiego, milicja została rozbrojona. Następnego dnia po przybyciu odsieczy z Lublina wzięła udział w walkach o opanowanie miasta. Przez kolejne dni zajmowała się rozpoznawaniem i aresztowaniem cywilnych uczestników buntu oraz osadzaniem ich w więzieniu. Do Zamościa z Lublina przyjechał wojskowy sąd z audytorem.

    Oprócz milicji od listopada 1918 roku w Zamościu znajdowały się inne uzbrojone formacje bezpieczeństwa nie podlegające władzom miasta. Podległy władzom wojskowym Oddział Polskiej Żandarmerii Krajowej, była to dawna żandarmeria austriacka w której służyli w większości miejscowi Polacy. Posiadała na wyposażeniu jednego psa służbowego.

     Oddział Milicji Ludowej PPS, utworzonej na Lubelszczyźnie z Samoobrony Robotniczej. Milicja Ludowa PPS na podstawie Dekretu Naczelnika Państwa z dnia 5 grudnia 1918 roku została przekształcona w Milicję Ludową, podstawowy organ bezpieczeństwa i porządku publicznego w Polsce. Żydowska Straż Bezpieczeństwa została zlikwidowana na początku grudnia 1918 roku, na podstawie dekretu o milicji.

     Stronnictwo Narodowe po zlikwidowaniu Straży Obywatelskiej w Zamościu nie zrezygnowało z walki o władzę i przeszło do konspiracji.

„… Chcą nas nasi wrogowie rozbroić, musimy zatem broń ukryć, stosując system używany ostatnio przez Węgry w czasie ich walki o niepodległość. Broń zostanie rozdaną między członków, tworzymy wielką, tajną zbrojną rezerwę, która gotowa na każdy zew Rządu Narodowego, rządu naszego, pójdzie walczyć i obalać wszelkie kramiki partyjne i wszystkich bez różnicy „naczelników”, „dyktatorów” i.t.d. …..”[9] W czasie buntu żołnierzy, w grudniu 1918 roku straż samorzutnie zmobilizowała się i wzięła udział w walce. Po zakończeniu walki, do pilnowania porządku komenda wojskowa zorganizowała z niej uzbrojoną w broń palną bojówkę na Nowej Osadzie. Komendantem był  Stanisław Gliszczyński sekretarz sejmiku powiatowego, liczyła 70 osób, jej broń przechowywano na posterunku żandarmerii. Stale czuwało na posterunku żandarmerii nocne pogotowie.

    Milicja Miejska została w styczniu 1919 roku przekształcona przez Zarząd Miasta w Policję Komunalną Miasta Zamościa, która była organem samorządu pozostającym pod nadzorem i zwierzchnictwem władz państwowych. Jej koszty utrzymywana pokrywano, w połowie z budżetu państwa oraz z budżetu miasta. Pracownicy Policji Komunalnej byli urzędnikami państwowymi, na stanowiska kierownicze mianował Minister Spraw Wewnętrznych. Była zorganizowana według wzoru wojskowego, krój umundurowania miał określić Minister Spraw Wewnętrznych[10].

     Kiedy 3 maja 1919 roku rozpoczęły się w Zamościu rozruchy głodowe, zdesperowany tłum z żołnierzami stacjonującego tutaj 6 pułku strzelców pieszych z Armii Hallera, zajął młyn Lejby Kahana na ul. Młyńskiej (obecnie nie istnieje), skąd zabrano cały zapas mąki przeznaczonej dla wojska. Jednocześnie rozpoczęły się ekscesy antyżydowskie ze strony żołnierzy, ponieważ Żydzi zostali uznani za głównych sprawców braku żywności w Zamościu. Policja nie miała dostatecznych sił aby zaprowadzić porządek w mieście, dopiero wyprowadzenie wojska na ulice uspokoiło nastroje ludności. Po tym milicja przystąpiła do aresztowania uczestników rozruchów i odzyskiwania rozgrabionych zapasów mąki. Jeszcze w sierpniu tego roku została zespolona z powstającą Policją Państwową[11]. Wcześniej 1 lipca 1919 roku została zlikwidowana Milicja Ludowa, jej członkowie mieli być przeznaczeni do służby etapowej w wojsku lub powstającej Policji Państwowej.

    W sierpniu 1920 roku Policja Państwowa w Zamościu została podporządkowana, dowództwu wojskowemu. Zadaniem policjantów stała się obrona części odcinka wewnętrznego (stanowiska na Bastionie 3)  i ochrona dowództwa. Dlatego, do utrzymania porządku i ochrony życia mieszkańców na początku sierpnia 1920 roku, została powołana przez władze miasta Milicja Obywatelska. Liczyła kilkudziesięciu funkcjonariuszy uzbrojonych w broń palną, jej komendantem został Tomasz Czernicki. W razie oporu przeciw zarządzeniom władz wojskowych i rekwizycji była wspomagana przez oddział Policji. Miała ochraniać  mienie rządowe i pozostawione osób prywatnych. Od 12 sierpnia 1920 roku obowiązywał rozkaz plackomendanta Zamościa ppor Józefa Gebharda o rozstrzelaniu każdego za rabunek pozostawionego mienia. Siły porządkowe nie były jednak w stanie zapobiec rabunkowi miasta przez maruderów z wojska polskiego i ukraińskiego oraz Kozaków 27 sierpnia 1920 roku. Po zakończeniu oblężenia we wrześniu 1920 roku milicja została rozformowana.

     Kiedy Zamość opuściła Policja Państwowa, Rada Miasta Zamościa w celu ochrony życia i mienia obywateli powołała 8 września 1939 roku Obywatelską Straż Bezpieczeństwa. Komendantem został Tomasz Czernicki adwokat i mjr rezerwy WP. Nie była umundurowana i uzbrojona, ponieważ Niemcy rozstrzelali by jej członków jako dywersantów. Po zajęciu Zamościa przez okupantów uległa samorozwiązaniu.

       Ponownie miejska służba porządkowa powstała po 25 lipca 1944 roku, każda gmina miała obowiązek utworzyć posterunek Straży Samorządowej. Dlatego burmistrz Zamościa  Tadeusz Gajewski utworzył Miejską Straż Samorządową w Zamościu, działającą na podstawie lokalnego statutu. Była to umundurowana i uzbrojona w broń palną zawodowa formacja, utrzymywana z funduszy miejskich. Liczyła 5 funkcjonariuszy, posterunek znajdował się w ratuszu. Obowiązujące stopnie: przodownik (komendant), starszy strażnik, strażnik. Strażnicy miejscy zajmowali się ochroną spokoju i porządku publicznego oraz bezpieczeństwa osób i mienia na terenie miasta. Straż współdziałała z Państwowym Korpusem Bezpieczeństwa, po jego rozbrojeniu 30 lipca 1944 roku, posterunek Straży nadal był utrzymywany z funduszy miejskich przez Radę Narodową w Zamościu. Został zlikwidowany w sierpniu tego roku, ponieważ tę rolę przejęła tworzona na podstawie dekretu PKWN z 27 lipca 1944 roku Milicja Obywatelska, początkowo podległa pod władze samorządowe. Na podstawie dekretu z 11 września 1944 roku o Radach Narodowych, kontrolę społeczną nad MO sprawowały właściwe rady narodowe przez  swoje prezydia lub utworzone komisje. Wcześniej 15 sierpnia 1944 roku oficjalnie została rozwiązana Policja Państwowa. Od 7 października 1944 roku wszedł w życie nowy dekret podporządkowujący Milicję Obywatelską władzom centralnym. [12]

     Ponieważ nie wszyscy mieszkańcy Zamościa przestrzegali obowiązujących przepisów sanitarnych i porządkowych, co przekładało się na nie najlepszy wygląd miasta. Dlatego w czerwcu 1975 roku na podstawie rozporządzenia w sprawie organizacji urzędów terenowych administracji Prezydent miasta Zamościa Jan Piskorski utworzył Referat Porządkowy w Zamościu[13]. Znajdował się w strukturze Miejskiego Zarządu Dróg Mostów i Zieleni w Zamościu, liczył  3 osoby (kierownik i 2 inspektorów). Kierownikiem został Stanisław Pilipczuk, wszyscy pracownicy uzyskali uprawnienia do nakładania grzywien w postaci mandatu karnego. Zajmowali się kontrolą porządku i czystości na terenie miasta.

      Przed obchodami jubileuszu 400 lecia miasta, został opracowany na lata 1977-79 program estetyzacji Zamościa, którego wdrażaniem zajmował się referat porządkowy. Referat 15 marca 1984 roku został przekształcony przez Prezydenta Miasta Zamościa Eugeniusza Cybulskiego w Miejską Służbę Porządkową w Zamościu[14], która podlegała pod dyrektora MZDMiZ. Komendantem został Stanisław Pilipczuk, a następnie Adam Gąska. Od 1986 roku jej stan osobowy wzrósł do 4 pracowników (komendant i 3 inspektorów). Miała to być formacja umundurowana, Minister Administracji i Gospodarki Przestrzennej w porozumieniu z Ministrem Spraw Wewnętrznych miał wydać wytyczne co do tego.

     Wobec ich braku, w Zamościu został ustalony wzór munduru zamojskiej służby porządkowej, w kolorze stalowym, czapka garnizonowa z okrągłym denkiem, białym wierzchem i żółtym otokiem. Miejska służba zajmowała się porządkiem publicznym oraz poprawą estetyki i czystością w mieście, nie posiadała uprawnień do stosowania środków przymusu bezpośredniego. Została rozwiązana przez Prezydenta Miasta Zamościa Marcina Zamoyskiego, który z dniem 2 maja 1991 roku powołał podległą sobie Straż Miejską w Zamościu. Jej komendantem został Leszek Łojewski. Pierwszą siedzibą był budynek dawnej kuźni kozackiej przy ul. Bazyliańskiej (obecnie nie istnieje), a następnie zachowana część dawnego odwachu na parterze ratusza.

     Była to jednostka organizacyjna Urzędu Miasta Zamościa podlegająca bezpośrednio pod prezydenta. Zajmująca się nadzorowaniem przestrzegania szeroko rozumianego porządku i czystości na terenie miasta. Jej pracownicy byli urzędnikami miejskimi, mający uprawnienia do nakładania kary grzywny w postaci mandatu karnego. Chociaż nie byli umundurowani, to w pracy musieli nosić białe koszule, czarny krawat oraz tabliczkę identyfikacyjną zawieszoną przy lewej piersi. Na wyposażeniu nie posiadali środków przymusu bezpośredniego. Liczyła ona łącznie z komendantem 5 osób (komendant, jego zastępca i 3 inspektorów). Jeszcze w czerwcu 1991 roku Prezydent  Marcin Zamoyski swoim zarządzeniem utworzył jednostkę administracyjną Miasta Zamościa pod nazwą Straż Miejska w Zamościu[15]. Było to formalne przekształcenie istniejącej już straży, której nadano znacznie większe uprawnienia. Obsługę finansowo-administracyjną straży zapewniały odpowiednie wydziały Urzędu Miasta. Pracownicy straży w ilości 7 osób (komendant, zastępca komendanta, 5 inspektorów), posiadali regulaminowe umundurowanie, jego wzór został ustalony przez prezydenta miasta na wniosek komendanta. W okresie letnim była to szara marynarka (w późniejszym okresie została zastąpiona ciemnobrązową kurtką skórzaną), czarne spodnie, biała koszula, czarny krawat, czarna czapka z ośmiokątnym wierzchem i czarnym otokiem, czarne półbuty, w zimie czarna kurtka, szalik i nauszniki. Ponadto odznaka z herbem trybunalskim Zamościa, a na obu rękawach marynarki (kurtki) tarcze z herbem miasta Zamościa i tabliczka identyfikacyjna ze zdjęciem. Ze względu na amerykański wzór czapki, kształt odznaki (gwiazda) oraz, posiadane na wyposażeniu rewolwery gazowe, byli nazywani miejskimi (zamojskimi) szeryfami. Strażnicy, posiadali ustawowe prawo do użycia środków przymusu bezpośredniego.

      Zadaniem straży była ochrona porządku i czystości w miejscach publicznych oraz dbanie o estetyczny wygląd obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz posesji prywatnych. Oddziaływanie na służby miejskie odpowiedzialne za sprawne funkcjonowanie urządzeń komunalnych w kierunku zwiększenia efektywności ich działania. Początkowo straż nie miała na wyposażeniu samochodu służbowego, pierwszy samochód osobowy marki Polonez pojawił się pod koniec 1991 roku. Święto zamojskiej straży zostało ustalone na dzień 11 listopada, to jest dzień patrona Trybunału Zamojskiego Świętego Marcina, który stał się patronem zamojskiej straży.

      W tamtym okresie każda powołana straż była autonomiczną jednostką, posiadającą swoją niepowtarzalną strukturę organizacyjną, system hierarchii stopni, ich oznaczenia i nazwania. Każda posiadała odmienne, właściwe tylko dla siebie, umundurowanie. Wszystko to tworzyło lokalny niepowtarzalny koloryt każdej z nich. Niestety Ustawa z 29 sierpnia 1997 roku o strażach gminnych, zniosła te lokalne rozróżnienia. Wprowadzała sztampowe ujednolicenie, zarówno w strukturze organizacyjnej oraz hierarchii stanowisk. Został zaprowadzony ogólnopolski wzór umundurowania, jednolite oznaczenia stopni, wzory odznaki, legitymacji. Wprowadzona szachownica żółto-granatowa nie mająca żadnego uzasadnienia w rozwoju historii munduru polskiego stała się ogólnopolskim znakiem rozpoznawczym straży w Polsce. Jednocześnie dzień 29 sierpnia został ustanowiony Dniem Straży Gminnych (Miejskich).

    Wymienione poniżej wszystkie kolejne  zmiany organizacyjne Straży Miejskiej w Zamościu były spowodowane nie tylko ciągłą nowelizacją tej ustawy. Z wnioskiem o zmiany występowali też komendanci straży, podłożem tego było ciągłe zwiększanie jej obowiązków i związane z tym zwiększone zatrudnienie oraz ich przemyślenia nad poprawą funkcjonowania podległej  im formacji. Na podstawie Uchwały Rady Miasta w Zamościu od lutego 1997 roku straż została wydzielona ze struktur urzędu miejskiego poprzez powołanie jednostki budżetowej pod nazwą Straż Miejska w Zamościu[16]. W Statucie Straży Miejskiej w Zamościu, który stanowił załącznik do uchwały, zostały ustalone jej zadania. Miała pilnować przestrzegania porządku publicznego, ustanowionego na podstawie ustaw i przepisów gminnych. Strażnicy mieli wykonywać wyłącznie czynności administracyjno-porządkowe oraz niezbędne czynności mające na celu fizyczne zabezpieczenie miejsca zdarzenia. W tym czasie straż liczyła 10 pracowników: komendant, jego zastępca i 8 inspektorów.

      Planowano, aby w składzie straży znalazł się etatowy trębacz miejski, nie zostało to zrealizowane. Jednocześnie został zmieniony wzór umundurowania, które składało się z ciemnogranatowego ubioru wyjściowego i służbowego oraz nowego wzoru ciemno granatowej czapki garnizonowej z okrągłym denkiem i otokiem w szachownicę żółto-granatową. Zostały też wprowadzone haftowane dystynkcje w kolorze żółtym, do tej pory pracownicy straży nie nosili wyróżniających ich oznak stopni. Została rozbudowana hierarchia: komendant, jego zastępca, starszy inspektor, inspektor, starszy strażnik, strażnik, młodszy strażnik, aplikant. Nowe umundurowanie miało być wprowadzone w terminie 2 lat od dnia wejścia w życie statutu, do tego czasu straż miała korzystać z dotychczasowego umundurowania. Tylko na czapkach wprowadzono otok w szachownicę żółto-granatową i nowego wzoru orła, nową odznakę identyfikacyjną z orłem i tarcze naramienne z (innego wzoru) herbem miasta. Zostały wycofane z wyposażenia strażników rewolwery gazowe.

        W kwietniu 1999 r. na podstawie Uchwały Zarządu Miasta został wprowadzony nowy regulamin organizacyjny Straż Miejskiej w Zamościu[17]. Straż miała współpracować z organami i instytucjami zajmującymi się ratowaniem życia i zdrowia, zapobiegać popełnianiu wykroczeń, informować właściwe podmioty gospodarcze o powstałych awariach, współdziałać przy usuwaniu skutków klęsk żywiołowych oraz innych zagrożeń. Strażnik miał prawo używania w służbie krótkiej broni palnej, decyzję o jej wydaniu do wykonania zadania podejmował komendant straży. Pomimo takiej możliwości Straż Miejska w Zamościu nigdy nie posiadała na swoim wyposażeniu ostrej broni palnej. Została rozbudowana struktura organizacyjna, w jej skład wchodził: komendant, jego zastępca, dwa referaty operacyjne z kierownikami i rejonowymi patrolami (dowódca patrolu i patrolowy) oraz referat zabezpieczenia materiałowego, techniczny i rozliczeń (kierownik referatu, pomocnik kierownika i kierowca samochodu służbowego).

      Kolejna zmiana regulaminu organizacyjnego straży nastąpiła w sierpniu 2004 roku na podstawie uchwały rady miejskiej. Została zmieniona nazwa na Straż Miejska Miasta Zamość oraz jej organizacja[18]. Utworzono podległą pod komendanta komendę (pracownik ds. zaopatrzenia i bhp, pracownik administracyjny, analityk) oraz trzy referaty (w każdym kierownik referatu, patrolowi, dodatkowo w I referacie kierowca samochodu służbowego). Powstały posterunki straży, które były siedzibami referatów; Posterunek Stare Miasto (Referat I) w siedzibie komendy straży (Rynek Wielki 13), Posterunek Reymonta – Orzeszkowej (Referat II) w Zespole Szkół Ponadgimnazjalnych nr 4, Posterunek Nowe Miasto (Referat III) w Zespole Szkół Ponadgimnazjalnych nr 3. Każdy strażnik  otrzymał stały przydział do referatu.

      Wkrótce, we wrześniu 2006 roku nastąpiła ponowna zmiana struktury organizacyjnej straży[19]: komendant, komenda straży (inspektor ds. kadr i bhp, referent administracyjno-prawny, referent, sekcja obsługi monitoringu), referat konwojowo-ochronny (kierownik, patrolowi, kierowca pojazdu służbowego), referat szkolny (kierownik, patrolowi, kierowca pojazdu służbowego), referat porządkowy (kierownik, patrolowi). Powstały nowe stanowiska w strukturze straży: naczelnik wydziału, kierownik referatu, młodszy inspektor. Pojawiła się w straży nowa komórka organizacyjna; sekcja monitoringu. Nowy regulamin przewidywał możliwość obsadzenia stanowisk operatorów monitoringu przez osoby niepełnosprawne.

      Kolejna zmiana regulaminu organizacyjnego straży nastąpiła w listopadzie 2008 roku [20]. W komendzie straży pojawiło się stanowisko głównego księgowego, do tej pory obsługą finansową zajmował się Wydział Finansowy Urzędu Miasta. Nowa struktura: komendant, komenda (główny księgowy, inspektor ds. kadr i bhp, referent administracyjno-prawny, referent, sekcja obsługi monitoringu), referat konwojowo-ochronny (kierownik, patrolowi, kierowca pojazdu służbowego), referat szkolny (kierownik, patrolowi, kierowca pojazdu służbowego), referat porządkowy (kierownik, patrolowi).

      W lutym 2011 roku został wprowadzony nowy regulamin organizacyjny a co za tym idzie zmiana struktur straży[21]. Nowa organizacja: komendant, któremu podlegały – pion administracyjny (główny księgowy, stanowisko ds. kadr i bhp, pracownik administracyjno-prawny, pracownik administracyjny, sekcja obsługi monitoringu), pion prewencyjny w skład którego w chodziły referaty: szkolny, porządkowy północ, porządkowy południe, w każdym z nich kierownik i patrolowi. Pojawiły się nowe stanowiska: zastępca naczelnika i zastępca kierownika referatu.

       Kolejny  regulamin organizacyjny został wprowadzony w sierpniu 2013 roku [22]. Nowa struktura: komendant, pion administracyjny (główny księgowy, pracownik administracyjno-prawny), referat prewencji i monitoringu, referat Stare Miasto, referat patrolowo-interwencyjny. Powstało nowe stanowisko rzecznika do reprezentowania straży w kontaktach z mediami. Zostało podkreślone, że straż jest samorządową, umundurowaną formacją, wypełniającą zadania w zakresie ochrony spokoju i porządku w miejscach publicznych, kontroli ruchu drogowego, ochrony obiektów komunalnych i urządzeń użyteczności publicznej, ma zabezpieczać miejsca przestępstw oraz katastrof, ma współdziałać z odpowiednimi służbami w usuwaniu awarii i skutków klęsk żywiołowych. W końcu 2014 roku przydzielono każdemu strażnikowi w ramach istniejących referatów do nadzoru jedno osiedle, na które podzielony jest teren Zamościa.

    30 grudnia 2004 roku powstał Miejski System Monitoringu w Zamościu, od początku znajduje się w strukturze Straży Miejskiej. Ponieważ na podstawie ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 roku o strażach gminnych, przysługuje jej prawo do obserwowania i rejestrowania przy użyciu środków technicznych zdarzeń w miejscach publicznych. Jednocześnie regularna obserwacja miasta (monitoring) ułatwia szybki wybór właściwych działań straży w przypadku jakiegoś zagrożenia.

                                                                                                  Stankiewicz Zbigniew

 

[1]. Dawid Szyfman

[2]. obecnie na tym terenie znajduje się II LO a w budynku administracyjnym prokuratura

[3]. Obecnie znajduje się tam plac zabaw i blok nr 74

[4]. Zdjęcie w Bitewniku łódzkim nr 5 przedstawia wieszanie szpiegów na Nowym Rynku – przypuszczalnie zima w 1916 roku

[5]. Nie było to powszechne w tym okresie

[6]. wzrastające zuchwalstwo rzezimieszków i szczupłość sił

[7]. Uchwała Rady Miasta Zamościa z 5 września 1918 r. o utworzeniu Obywatelskiej Straży

[8]. Uchwała Rady Miasta Zamościa z 16 października 1918 r. o podatku pogłównym

[9]. Poufny Rozkaz nr 21/b/ z 17 grudnia 1918 r.

[10]. Dekret Naczelnika Państwa z dnia 9 stycznia 1919 r. o Policji Komunalnej

[11]. Dekretu Naczelnika Państwa z dnia 1 sierpnia 1919 r. o Policji Państwowej

[12] . Dekret PKWN z 7 października 1944 roku o Milicji Obywatelskiej

[13]. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 maja 1975 r. w sprawie zasad organizacji urzędów terenowych   organów administracji państwowej

[14]. Rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 30 grudnia 1983 r. o nadaniu uprawnień do nakładania grzywien przez funkcjonariuszy miejskiej służby porządkowej

[15]. Zarządzenie nr 1 Prezydenta Zamościa z dnia 12 czerwca 1991 r.

[16]. Uchwała nr XXXVII/257/97 Rady Miasta z 24 lutego 1997 r.

[17]. Uchwała nr 107/99 Zarządu Miasta z dnia 28 kwietnia 1999 r.

[18]. Uchwała nr XXIV/263/04 Rady Miejskiej w Zamościu z dnia 30 sierpnia 2004 r.

[19]. Uchwała nr XLVII/539/06 Rady Miejskiej w Zamościu z dnia 25 września 2006 r.

[20]. Uchwała nr XXVI/246/08 Rady Miejskiej w Zamościu z dnia 24 listopada 2008 r.

[21]. Uchwała nr V/41/11 Rady Miejskiej Miasta Zamość z dnia 28 lutego 2011 r.

[22]. Uchwała nr XXXII/357/2013 Rady Miasta Zamość z dnia 26 sierpnia 2013 r.