Animus aeger semper errat [1]
Gimnazjum w Szczebrzeszynie w 1863 roku
Na podstawie Ustawy o wychowaniu publicznym w Królestwie Polskim, zatwierdzonej przez cara 20 maja 1862 roku szkolnictwo średnie podzielono na 5 klasowe szkoły powiatowe, 7 klasowe gimnazja oraz ośmioklasowe liceum w Lublinie. Łącznie miało być 13 gimnazjów w Królestwie.
Zostało powołane w Szczebrzeszynie nowe 7 klasowe Gimnazjum o kierunku filozoficznym z polskim językiem wykładowym.
Gimnazjum zaczęto organizować w końcu 1862 roku – istnieje już w spisie szkół średnich w 1863 roku. Wybuch powstania styczniowego wstrzymał organizację gimnazjum, zgromadzona kadra pedagogiczna została czasowo oddelegowana do istniejących szkół średnich w Królestwie Polskim.
rektor gimnazjum vacat,
nauczyciel religii vacat,
nauczyciele przedmiotów filozoficzno-historycznych
1. Leonard Gomolewski delegowany do Gimnazjum 1 w Warszawie,
2. Wincenty Dawid delegowany do Liceum w Lublinie,
3. Jan Sawicz delegowany do Gimnazjum 1 w Warszawie,
4. Paweł Dembowski delegowany do Liceum w Lublinie,
5. vacat,
nauczyciele przedmiotów fizyko-matematycznych
- Józef Łapiński delegowany do Liceum w Lublinie,
- Jan Nawracki delegowany do Gimnazjum w Kielcach,
- Seweryn Wiśniewski delegowany do Gimnazjum w Radomiu,
- Jakub Budziłowicz delegowany do szkoły powiatowej specjalnej 1 w Warszawie,
języka francuskiego vacat,
języka niemieckiego vacat,
rysunków i kaligrafii
Ferdynand Wróblewski delegowany do Gimnazjum w Siedlcach,
nauczyciel śpiewu vacat,
sekretarz gimnazjum
Wojciech Popkiewicz, wcześniej kancelista w biurze Gimnazjum Lubelskiego.
Po likwidacji powstania nie powrócono do tego zamierzenia, gimnazjum w Szczebrzeszynie nie zostało odtworzone. Car obwiniał młodzież polską o masowy udział w powstaniu. Szkolnictwo w Królestwie Polskim zostało poddane rusyfikacji, nie było miejsca dla szkoły polskiej.
Progimnazjum męskie w Zamościu
Reskrypt cara Aleksandra II z 9/21 czerwca 1865 roku: grecko-unicka ludność Królestwa Polskiego nie posiada dotychczas prawie żadnych środków do kształcenia w duchu odpowiednim jej narodowości.
Ustawa Gimazyów i Progimnazyów męskich dla ludności Ruskiej Grecko-Unickiej w Królestwie Polskim [2]z 5/17 stycznia 1866 roku.
Wszystkie przedmioty miały być wykładane w języku ruskim, a wykładowcy pochodzenia ruskiego. Progimnazjum klasyczne miało składać się z czterech klas odpowiadających czterem klasom niższym gimnazjum klasycznego. Utrzymane kosztem skarbu Królestwa Polskiego. Wyróżnikiem każdego progimnazjum była pieczęć z herbem państwowym i napisem informacyjnym.
Skład etatowy progimnazjum: inspektor, nauczyciele, lekarz, sekretarz. Inspektorowi podlegały wszystkie osoby w progimnazjum, nadzorował tok nauczania i wychowania młodzieży oraz administrował powierzonym mieniem szkoły. Mógł wykładać jeden z przedmiotów za dodatkowa opłatą.
Do pomocy w bezpośredniej kontroli zachowania się uczniów inspektor gimnazjum posiadał nadzorców klasowych i ich pomocników.
Przedmiotów w progimnazjum nauczali wykładowcy etatowi: nauczyciel religii, nauczyciele umiejętność i języków, nauczyciel śpiewu cerkiewnego, nauczyciel kaligrafii i rysunków.
Nauczycielem etatowym religii mianowano tylko księży wyznania grecko-unickiego. Wykład religii uczniom prawosławnym i innych wyznań, mianowano nadetatowych katechetów odpowiednich wyznań po porozumieniu z władzami szkolnymi.
Wszyscy nauczyciele na żądanie inspektora mieli pomagać mu w czuwaniu nad moralnością i sprawowaniem się uczniów.
Lekarz szkolny oprócz leczenia uczniów oraz wszystkich osób pracujących w szkole, nadzorował przestrzeganie warunków higienicznych przez uczniów i władze szkoły.
Sekretarz szkolny miał prowadzić kancelarię, jednocześnie był nadzorcą budynków szkolnych.
Główną władzą była Rada pedagogiczna pod przewodnictwem inspektora, w jej skład wchodzili wszyscy nauczyciele religii oraz pozostali wykładający, jeden z nich był wybierany na sekretarza rady, za co otrzymywał dodatek do poborów.
Etat progimnazjum klasycznego:
inspektor (przysługiwało mu mieszkanie służbowe), nauczyciel religii wyznania greko-unickiego, 3 nauczycieli umiejętności i języków (w tym j. ruskiego), 3 nauczycieli umiejętności i języków, nauczyciel kaligrafii i rysunku, nauczyciel śpiewu cerkiewnego, lekarz, bibliotekarz, sekretarz szkoły (jednocześnie nadzorca budynku szkolnego).
Przedmioty nauczane w ruskich gimnazjach klasycznych:
- religia grecko-unickiego wyznania,
- język ruski z cerkiewno-słowiańskim i literaturą,
- języki klasyczne – grecki i łaciński,
- matematyka,
- fizyka i kosmografia,
- historia powszechna,
- historia Rosji i Polski,
- geografia powszechna,
- geografia Rosji i Królestwa Polskiego,
- historia naturalna,
- język polski,
- język francuski lub niemiecki wybierany dla progimnazjum przez Komisję Rządową Oświecenia Publicznego,
- kaligrafia i rysunki,
- śpiew cerkiewny.
Gimnastykę nauczano tylko dla chętnych. Za dodatkową opłatą może było wprowadzić naukę języka niemieckiego lub francuskiego, nie wybranego przez komisję do nauki w progimnazjum. Gimnastyka i śpiew cerkiewny miały być nauczane w czasie wolnym od lekcji.
Progimnazjum musiało posiadać bibliotekę, przyrządy pomocnicze do nauki historii naturalnej, przyrządy do gimnastyki, zbiór map, globusów i innych urządzeń do nauki geografii, zestaw nut.
Bibliotekarza wybierała raz na dwa lata spośród nauczycieli rada pedagogiczna, otrzymywał dodatek do pensji.
Pierwszeństwo w przyjmowaniu miały dzieci wszystkich stanów pochodzenia ruskiego i wyznania greko-unickiego. Przyjmowano dzieci które ukończyły 10 lat oraz potrafiły czytać i pisać po rusku.
Ukończenie progimnazjum dawało możliwość wstąpienia bez egzaminów do klasy V gimnazjum klasycznego lub realnego. Uczniowie, którzy po 2 latach nie otrzymali promocji do wyższej klasy byli usuwani ze szkoły.
Uczniów obowiązywało noszenie przepisowego mundurku także poza zajęciami w szkole. Przypominał wojskowy mundur, marynarka i długie spodnie w kolorze ciemnoniebieskim. Ponadto w długi płaszcz i czapka z daszkiem.
Pod pozorem potrzeb szkolnych unitów, Komitet Urzędujący w Królestwie Polskim nakazał utworzyć nowe Ruskie progimnazjum klasyczne męskie w mieście Zamościu dla greko-katolików. Rozpoczęło funkcjonować od rozpoczęcia roku szkolnego 3/15 sierpnia 1867 roku. Było 4 klasową szkołą średnią przygotowującą do nauki w gimnazjum, z językiem wykładowym rosyjskim, większość kadry stanowili Rosjanie. Zajmowało część pomieszczeń dawnej Akademii.
Reskrypt carski z 5/17 lutego 1869 roku ujednolicał wszystkie nazwy szkół, od tej pory nazwy miały uwydatniać charakter naukowy i płeć uczących się, nowa nazwa Progimnazjum męskie w Zamościu.
W 1873 roku usunięto z programu nauczania język polski jako przedmiot obowiązkowy, zajęcia z języka polskiego były nadobowiązkowe, prowadzone za zgodą rodziców. Po kasacie unii od 1875 roku w zamojskim progimnazjum wprowadzono oprócz nauki religii prawosławnej nadobowiązkowe nauczanie religii rzymskokatolickiej.
Rusyfikacja szkolnictwa polskiego polegała na nauczaniu wszystkich przedmiotów w języku rosyjskim, również religii. Za używanie języka polskiego oraz czytania książek polskich groziło usunięcie za szkoły lub osadzenie w karcerze (kozie) po zajęciach szkolnych.
W 1902 roku zmieniono charakter progimnazjum zamojskiego z klasycznego na humanistyczny. Usunięto nauczanie języka greckiego oraz zmniejszono liczbę godzin łaciny, wprowadzono obowiązkowe nauczanie języków współczesnych (niemieckiego i francuskiego) oraz przyrodoznawstwo. Zmiany programowe zaczęto wprowadzać jeszcze przed wydaniem ukazu carskiego, za zgodą ministra oświaty w nowym roku szkolnym 1901/02.
Pod wpływem wypadków we Wrześni, nastąpiło 30 stycznia 1902 roku wystąpienie uczniów w Siedlcach, Białej i Zamościu przeciwko nauczaniu religii w języku rosyjskim.
O gorących zajściach w gimnazjach w Siedlcu i Zamościu …… a klasy III i IV zażądały od katechetów wykładu religii w języku polskim. ……W Zamościu zaś jedynie godzina nauki religii w dwóch klasach się nie odbyła. [3]
W 1905 roku od lutego nastąpił bojkot szkoły rosyjskiej w Zamościu przez uczniów, szkoła została zamknięta. Dnia 1 października 1905 roku ogłoszono reskrypt carski, który umożliwiał rozpoczęcie nauki w języku polskim. W progimnazjach rządowych tylko religii.
Obsada personalna w roku szkolnym 1868/69 – 1869/70
inspektor Petr Michajłowski (do 1871 roku),
etatowy nauczyciel religii oraz spowiednik greko-katolicki świaszczennik[4] Anton Reszetiłowicz,
nadliczbowy nauczyciel religii oraz spowiednik prawosławny świaszczennik Nikołaj Straszkiewicz,
nauczyciele
języka rosyjskiego i słowiańsko-cerkiewnego Aleksandr Kucharenko,
matematyki Nikołaj Kazakin,
historii naturalnej i geografii Nikołaj Makiewski-Zubok,
języka nienieckiego Grigorij Trechanowski,
języka polskiego Iłarion Sironczkowski, [5]
kaligrafii, kreślenia i rysowania Iłarion Luterski,
śpiewu Iwan Siergowski,
sekretarz progimnazjum Iwan Gołowaniewski (jednocześnie dozorca budynku),
lekarz progimnazjum Władysław Skubowicz.
Obsada personalna na lata szkolne: 1870/71 – 1871/72 -1872/73 – 1873/74
inspektor Aleksandr Sawicki (w latach 1871-74); Stiepan Szarin (od 1874 roku),
nauczyciel religii oraz spowiednik grecko-katolicki świaszczennik Anton Reszetiłowicz (po likwidacji unii, od 1875 roku jako prawosławny),
nadliczbowy nauczyciel religii oraz spowiednik prawosławny świaszczennik Nikołaj Straszkiewicz,
nadliczbowy nauczyciel żydowskiej religii Symcha Chodak,
nauczyciele
języków klasycznych [6]Nikołaj Straszkiewicz (pop); od 1874 roku dwa etaty, Nikołaj Straszkiewicz i Aleksandr Królikowski,
ruskiego i cerkiewno-słowiańskiego języka Iwan Rozanow (do 1874 roku), w 1874 roku zaprzestano nauczania języka cerkiewno-słowiańskiego,
języka ruskiego, historii i geografii Aleksandr Bermann (od 1874 roku),
matematyki Nikołaj Kazakin,
historii naturalnej i geografii Nikołaj Makiewski-Zubkow (do 1874 roku), w 1874 roku wycofano z programu nauczania,
języka niemieckiego Grigorij Trechanowski (do 1875 roku),
języka polskiego i języka greckiego Iłarion Sironczkowski (do 1873 roku); Aleksandr Królikowski (w latach 1873-74), do 1874 roku wycofano z programu nauki język polski,
pomocnik etatowych nauczycieli Nikołaj Smirnow,
kaligrafii, kreślenia i rysowania Iłarion Luterski (zmarł w Hrubieszowie 1873 roku); Seweryn Panasiński (w latach 1873-74), przedmiot nauczany do 1874 roku,
nauczyciel klasy przygotowawczej Iwan Miedwid (od 1874 roku), klasa początkowa została wprowadzona od 1874 roku,
śpiewu Iwan Rozmaiński (do 1874 roku), śpiew wycofany z nauczania w 1874 roku,
sekretarz Nikołaj Wołk-Rossocha (jednocześnie dozorca budynku) do 1874 roku; Iwan Gołowaniewski (w latach 1874-75),
lekarz Władysław Skubowicz.
Obsada personalna na lata szkolne: 1876/77 – 1878/79 – 1880/81- 1881/82 – 1882/83 – 1883/84 – 1884/85 – 1885/86 – 1886/87 – 1887/88 – 1888/89 – 1889/90
inspektor Stiepan Szarin (do 1878 roku); Iwan Makowielski (od 1878 roku); Nikołaj Kazakin (od 1888 roku),
etatowy nauczyciel religii i spowiednik prawosławny świaszczennik Anton Reszetiłowicz (od 1875 roku),
nadliczbowy nauczyciel religii i spowiednik rzymsko-katolicki prałat Andrzej Karnicki (w latach 1875-80); ksiądz Wincenty Supren (od 1880 roku); ksiądz Karol Wojtasiewicz (od 1882 roku),
nadliczbowy nauczyciel religii mojżeszowej Symcha Chodak,
nauczyciele
języków klasycznych Nikołaj Straszkiewicz i Aleksander Królikowski; od 1882 roku Nikołaj Straszkiewicz i Emilian Kiriczyński; od 1888 roku Emilian Kiriczyński i Justyn Żerebcow,
języka rosyjskiego, klasowy kontroler i bibliotekarz Aleksandr Bermann (do 1880 roku),
języka rosyjskiego Włodzimierz Ściborski (od 1880 roku); Matwiej Leontiew (od 1881 roku); Teofil Liszkiewicz (od 1888 roku),
matematyki Nikołaj Kazakin (w latach 1876-1888); Wasyl Bołotyn (od 1888 roku); Aleksander Wolfenzon (od 1889 roku),
język niemiecki Ksawery Jakowicki (w latach 1876-80); Franc Kuttel (od 1880 roku); Otton Nowak (w latach 1883-84),
język francuski Franc Kuttel (w latach 1883-84), od 1883 roku został wprowadzony do programu nauki,
język niemiecki i język francuski od 1884 roku Otton Nowak,
pomocnik klasowych kontrolerów Wasyl Parafiniuk (do 1882 roku); Jakow Lewicki (od 1882 roku); w latach 1883-88 Jakow Lewicki i Anania Wołoszyński[7]; od 1888 roku Jakow Lewicki i Nikołaj Bieliawski (sekretarz progimnazjum),
klasa przygotowawcza Iwan Miedwid (do 1878 roku); Aleksandr Werbow (od 1878 roku); w 1881 roku vacat; Wasyl Parafiniuk (od 1882 roku),
kaligrafia i rysunki Michaił Stiepanow (od 1881 roku), w 1881 roku ponownie wprowadzono do programu nauki,
sekretarz Aristarch Sawicki (do 1880 roku); Alojzy Gajewski (w latach 1880-82); Nikołaj Bieliawski (od 1882 roku),
lekarz Władysław Skubowicz (zmarł w Zamościu 1878 roku); Witold Jarnuszkiwicz (w latach 1878-86); etat zlikwidowany w 1886 roku.
Obsada za lata szkolne: 1891/92 – 1892/93 – 1893/94 -1894/95 – 1895/96 – 1896/97 – 1897/98 – 1898/99 -1899/90
inspektor od 1891 roku Michaił Bykow; od 1895 roku Nikołaj Marakujew; od 1896 roku Iwan Pietrow,
etatowy nauczyciel religii i spowiednik prawosławny świaszczennik Anton Reszetiłowicz; od 1894 roku świaszczennik Anton Gackiewicz,
nadliczbowy nauczyciel religii i spowiednik rzymsko-katolicki ksiądz Karol Wojtasiewicz; od 1892 roku ksiądz Marcel Delikat,
nadliczbowy nauczyciel religii mojżeszowej Symcha Chodak (do 1893 roku), w 1893 roku zlikwidowano nauczanie w szkole religii żydowskiej,
nauczyciele
języka ruskiego Teofil Liaszkiewicz; od 1895 roku Iwan Żukow; od 1897 roku Nikołaj Pieńkiewicz,
języków klasycznych Emilian Kiryczyński i Justyn Żerebcow; od 1895 roku Justyn Żerebcow i Władymir Dmitriew; od 1897 roku Władymir Dmitriew i Władymir Jarema; od 1900 roku Iwan Gieorgiewski i Władymir Jarema,
matematyki Aleksander Wolfenzon; od 1897 roku Aleksander Epifanow,
języka niemieckiego i języka francuskiego Otton Nowak,
kaligrafii i rysowania Michaił Stepanow,
klasa przygotowawcza Wasyl Parafiniuk; w 1895 roku vacat; od 1896 roku Aleksy Kołomacki (również był nadliczbowym pomocnikiem klasowych kontrolerów),
pomocnik klasowych kontrolerów Nikołaj Bielawski i Władymir Jasiński (obydwaj do 1893 roku),
etatowy pomocnik klasowych kontrolerów od 1893 roku Władymir Jasiński; od 1896 roku Nikołaj Skripkin; od 1897 roku Osip Charłampowicz,
sekretarz Michaił Alechin; od 1896 roku Michaił Jermolenko; od 1897 roku Aleksy Iwanow,
lekarz Hipolit Kekin (do 1893 roku); od 1893 roku na wynajmie Jewgienij Kark; w latach 1895-97 vacat; od 1898 roku Wiaczesław Borisow.
Obsada personalna za lata szkolne: 1900/01 – 1901/02 – 1902/03 – 1903/04 – 1904/05 – 1905/06 – 1906/07 – 1907/08 – 1908/09 – 1909/10 – 1910/11 – 1911/12 – 1912/13
inspektor Iwan Pietrow; od 1905 roku Nikołaj Kizewetter; od 1908 roku Timofiej Cisar,
etatowy nauczyciel religii i spowiednik prawosławny protojerej[8] Anton Gackiewicz (zmarł w Zamościu w 1906 roku); od 1907 roku świaszczennik Joann Jaroszewicz,
nadliczbowy nauczyciel religii i spowiednik rzymsko-katolicki ksiądz Marceli Delikat; w roku 1904 stanowisko nie obsadzone; od 1905 roku ksiądz Józef Mazurkiewicz; od 1906 roku ksiądz Jan Jędrzejewski,
nauczyciele
języków klasycznych Władymir Jarema i vacat [9]; od 1905 roku jeden etat Michał Krauze; w 1912 roku vacat,
języka ruskiego Nikołaj Pieńkiewicz; od 1904 roku Aleksandr Wasilenko,
nadliczbowy nauczyciel języka ruskiego (od 1912 roku) Wasyl Eszenbach,
matematyki Aleksandr Epifanow; od 1912 roku dwa etaty Aleksandr Epifanow i Aleksandr Nikolski,
niemieckiego języka i francuskiego języka Otton Nowak; w 1906 roku vacat,
francuskiego języka (od 1904 roku dodatkowy etat) Zinajda Polańska; od 1908 roku Sofia Gorbał; od 1909 roku Ludmiła Pietrowa; w 1911 roku vacat; od 1912 roku Anna Kanowa,
niemieckiego języka (wprowadzony w 1912 roku) od 1912 roku Anna Izwoleńska,
przyrodoznawstwa (przedmiot wprowadzony od 1901 roku) od 1901 roku Władimir Aleszin; od 1903 roku Iwan Horwatt-Bożyczko (był lekarzem); od 1906 roku Mikołaj Monetii (był lekarzem); zlikwidowane nauczanie w 1908 roku z braku wykładowców,
gimnastyki (wprowadzona w 1905 roku) od 1905 roku por borodyńskiego pułku Michaił Prichodko; od 1906 roku por tarutyńskiego pułku Timofiej Waśkow; w latach 1908-09 roku nie ma etatu; od 1909 roku por tarutyńskiego pułku Aleksy Mackiewicz; od 1911 roku sztabskapitan butyrskiego pułku Nikołaj Iwanow,
kaligrafii i rysunku Michaił Stiepanow,
klasy początkowej Aleksandr Kołomacki (etatowy pomocnik kontrolerów klasowych); od 1910 roku nie występuje w strukturze szkoły klasa początkowa,
etatowy pomocnik kontrolerów klasowych Osip Charłampowicz,
lekarz od 1900 roku Wiaczesław Borisow; od 1903 roku Aleksy Gracjanow; w 1905 roku nie ma takiego etatu; od 1906 roku Mikołaj Monetti; w 1909 roku vacat; od 1910 roku Henryk Krzyczkowski,
nauczyciel śpiewu (od 1910 roku wprowadzono ponownie naukę śpiewu) od 1910 roku Aleksy Iwanow (sekretarz progimnazjum),
sekretarz Aleksy Iwanow.
W 29 lipca 1915 roku po przełamaniu frontu pod Lublinem przez wojska niemieckie, zmusiło to wojska carskie do ewakuacji Królestwa Polskiego. Wraz z wojskiem zaczęły opuszczać Królestwo instytucje naukowe, progimnazjum męskie z Zamościa ewakuowano do Kijowa.
Progimnazjum żeńskie w Zamościu
Rząd rosyjski nie uznawał uprawnienia płci w dziedzinie nauczania. Program szkół rządowych żeńskich różnił się od programów szkół męskich. Poza tym było ich znacznie mniej niż męskich.
Ustawa gimnazyów i progimnazyów żeńskich w Królestwie Polskim [10]z 5/17 stycznia 1866 roku.
Progimnazja żeńskie miały udzielać wykształcenie ogólne, niezbędne dla kobiet. Były trzy lub czteroklasowe, wyłącznie dla uczennic przychodzących. Przyjmowano dzieci wszystkich stanów, które ukończyły 9 lat oraz umiejące czytać i pisać po polsku i rusku.
Progimnazja żeńskie posiadały jako wyróżnik swoją pieczątkę z herbem państwowym i napisem informacyjnym.
Etaty w progimnazjum żeńskim:
inspektor, nadzorczyni, damy klasowe, nauczyciele.
Inspektorem progimnazjum żeńskiego był miejscowy inspektor gimnazjum męskiego, jako bezpośredni zwierzchnik zarządzał szkołą, głównie zajmował się edukacją.
Nadzorczyni zajmowała się stroną administracyjno-ekonomiczną oraz postawą moralną uczennic. Damy klasowe wybierano spośród posiadających uprawnienia nauczycielki domowej. Były pomocnicami nadzorczyni, czuwały nad postępem w nauce i moralności uczennic oraz porządkiem w klasach. W razie nieobecności nauczyciela zajmowały się uczennicami.
Nauczyciele w progimnazjach żeńskich mogli być etatowi lub przybrani za opłatą, można było zatrudniać jako nauczycielki kobiety.
Etatowi pracownicy w progimnazjum 4 klasowym:
inspektor (otrzymywał dodatek do płacy), nadzorczyni (otrzymywała mieszkanie służbowe), 4 damy klasowe, 1 nauczyciel etatowy (wykładający j. ruski oraz historię i geografię Rosji i Polski).
Ponadto wynajęci pracownicy: kilku nauczycieli zatrudnionych w niepełnym wymiarze godzin, kopista w sekretariacie, zarządzający biblioteką. Lekarz z męskiego progimnazjum obejmował opieką medyczną również progimnazjum żeńskie.
Gówną władzą była Rada pedagogiczna pod przewodnictwem inspektora, w jej składzie była nadzorczyni oraz wszyscy uczący i wychowawcy (damy klasowe).
Wykładane przedmioty w progimnazjum żeńskim:
religia,
- polski język i literatura,
- ruski język i literatura,
- język francuski lub niemiecki wybrany przez Komisję Rządową Oświecenia Publicznego,
- matematyka,
- geografia powszechna,
- geografia Rosji i Królestwa Polskiego (wykladane w j. ruskim),
- historia naturalna,
- historia powszechna,
- historia Rosji i Polski,
- fizyka i ogólne wiadomości z kosmografii,
- kaligrafia i rysunki,
- roboty kobiece.
Dla chcących się uczyć śpiewu i gimnastyki, zajęcia miały odbywać się w porze poobiedniej.
Na żądanie rodziców mogła być za dodatkową opłatą nauka tańca.
Wprowadzanie dodatkowych przedmiotów zależało od zainteresowania uczennic, w różnym okresie były wprowadzane: nauka języka niemieckiego, języka francuskiego, gimnastyki i tańca, rysuneku i kaligrafii oraz śpiewu.
Program nauczania niemal pokrywał się z obowiązującym w progimnazjum męskim. Odrzucono jedynie nauczanie łaciny i greki, wprowadzono w ich miejsce robótki kobiece.
Nauka w progimnazjum żeńskim odpowiada kursowi w klasach niższych gimnazjum. Powinno posiadać bibliotekę, przedmioty pomocnicze do wykładu z historii naturalnej, przyrządy gimnastyczne, zbiór map i atlasów, zestaw nut.
Ukończenie pozytywne progimnazjum dawało prawo do wstąpienia do następnej klasy w gimnazjum bez egzaminu przed upływem pół roku. Uczennice po 2 letnim pobycie w tej samej klasie i nie otrzymaniu promocji do następnej, były usuwane ze szkoły.
Po ukończeniu progimnazjum Komisja Rządowa Oświecenia Publicznego mogla przyznać stopień nauczycielki domowej.
Progimnazjum żeńskie w Zamościu rozpoczęło działać od rozpoczęcia roku szkolnego 3/15 sierpnia 1869 roku. Było szkołą rządową podlegającą pod Komisję Rządową Oświecenia Publicznego. Znajdowało się w budynku dawnej Akademii.
Uczennice nosiły strój szkolny: granatowa bluzka z białym kołnierzem i taka plisowana spódnica do połowy łydki. Płaszcz pelerynka i kapelusz.
Używano języka rosyjskiego nie tylko na zajęciach ale też poza szkołą. Za używanie innego karano obniżeniem stopnia albo karcerem. [11] Podczas tej kary trzeba było kaligrafować setki razy jakieś teksty. Najwyższą karą było usunięcie ze szkoły.
Obsada personalna na rok szkolny 1869/70
inspektor (inspektor męskiego progimnazjum) Petr Michałowski,
nadzorczyni progimnazjum Daria Gawriłowa, bezpośrednio zarządzała szkołą,
nauczyciele
wszyscy uczący w zamojskim męskim progimnazjum.
Obsada za lata szkolne: 1870/71 – 1871/72 – 1872/73
inspektor (inspektor progimnazjum męskiego) Aleksandr Sawicki,
nadzorczyni Daria Gawriłowa,
klasowe damy[12]: od 1870 roku Wiera Straszkiewicz (żona popa), Jelisawieta Kamieńcowa, Aleksandra Jurewa, Sofia Ledebińcewa; od 1872 roku Maria Makiewska-Zubkow, Jelisawieta Kamieńcowa, Aleksandra Jurewa, Sofia Ledebińcewa,
nauczycielka prac ręcznych Praskiewa Szarajewska,
etatowi nauczyciele przedmiotów i języków: Petr Amulin i Wasyli Bilenkow (do 1872 roku); Petr Sławiński (od 1872 roku),
nauczyciel cerkiewnego śpiewu Iwan Rozmaiński.
Obsada w roku szkolnym 1873/74
zarządzający progimnazjum (inspektor męskiego progimnazjum) Petr Sawicki,
nadzorczyni Daria Gawriłowa,
klasowe damy: Anna Wiszniakowa, Aleksandra Jurewa, Aleksandra Nikolska, Jekaterina Borowska,
nauczycielka prac ręcznych Praskiewa Szarajewska,
etatowi nauczyciele przedmiotów i języków: Petr Amulin i Petr Sławiński,
cerkiewnego śpiewu Iwan Rozmaiński, w 1875 roku zlikwidowano naukę śpiewu.
Obsada na lata szkolne: 1876/77 – 78/79 – 1880/81- 1881/82 -1882/83 – 1883/84 – 1884/85 – 1885/86 – 1886/87 – 1887/88 – 1888/89
zarządzający (nie byli inspektorami męskiego progimnazjum) Iwan Sławnicki (do 1878 roku); Nikołaj Kazakin etatowy nauczyciel progimnazjum (od 1878 roku),
nadzorczyni Daria Gawriłowa,
klasowe damy: od 1876 roku Anna Pietruszewska, Aleksandra Jurewa, Aleksandra Nikolska, Jekaterina Borowska; od 1881 roku Maria Skabiczewska, Jekaterina Borowska, Aleksandra Jurewa, Aleksandra Nikolska; od 1883 roku Maria Skabiczewska, Aleksandra Jurewa, Aleksandra Nikolska, Jekaterina Borowska; od 1885 Maria Skabiczewska, Aleksandra Jurewa, Aleksandra Nikolska, Nadzieżda Syromiatnikowa; od 1886 roku Aleksandra Jurewa, Maria Jaczynowska, Aleksandra Nikolska, Nadzieżda Syromiatnikowa; od 1887 roku Anna Gorodyska, Maria Jaczynowska, Aleksandra Nikolska, Aleksandra Jurewa,
etatowy nauczyciel Timofiej Szerenczisz (do 1878 roku); od 1878 roku Osip Boriczewski i Ignacy Duczyński; od 1880 roku Łuka Jaczynowski i Ignacy Jaczynowski; w 1883 roku Łuka Jaczynowski i vacat; w 1884 roku Łuka Jaczynowski i Andrzej Michalski,
etatowy nauczyciel religii (prawosławny etat w szkole od 1876 roku) od 1876 roku świaszczennik Antoni Reszetilowicz,
nadetatowy nauczyciel religii (rzymsko-katolicki etat w szkole od 1880 roku) od 1880 roku ksiądz Wincenty Supren; ksiądz Karol Wojtasiewicz (od 1882 roku),
nadliczbowy nauczyciel religii mojżeszowej (etat w szkole od 1876 roku) od 1876 roku Symcha Chodak (do 1889 roku, likwidacja etatu w tym roku),
nauczycielka prac ręcznych Praskiewa Szarajewska (do 1881 roku); Aleksandra Bazaliska (od 1881 roku); Jekaterina Kalinkowska (w latach 1882-86), w 1886 roku zlikwidowano naukę prac ręcznych,
nauczyciel gimnastyki i tańca Władysław Rudolf (w latach 1885-86), w 1886 roku zlikwidowano naukę tańca i gimnastyki,
nauczycielka języka niemieckiego Jadwiga Reingardt (od 1886 roku).
Obsada na lata szkolne: 1889/90 – 1891/92 – 1892/93 – 1893/94 – 1894/95 – 1895/96 – 1896/97 – 1897/98 – 1898/99 – 1899/90
zarządzający progimnazjum (jednocześnie inspektorzy męskiego progimnazjum) od 1888 roku Nikołaj Kazakin; od 1891 roku Michaił Bykow; od 1895 roku Nikolaj Marakujew; od 1896 roku Iwan Pietrow,
nadzorca progimnazjum Daria Gawriłowa; od 1894 roku Olga Juchnowska; w 1896 roku vacat; od 1897 roku Wiera Wiszniakowa,
etatowy nauczyciel religii i spowiednik prawosławny świaszczennik Anton Reszetilowicz; od 1892 roku świaszczennik Anton Gackiewicz,
nadliczbowy nauczyciel religii i spowiednik rzymsko-katolicki ksiądz Karol Wojtasiewicz; od 1894 roku ksiądz Marceli Delikat,
nauczyciel języka ruskiego Łuka Jaczynowski i Andrzej Michalski; od 1895 roku Łuka Jaczynowski i Iwan Lebiediew; od 1896 roku Anton Mońko i Iwan Lebiediew,
nauczycielka języka francuskiego Julia Makowielska; od 1891 roku Aleksandra Pospiłowa; od 1895 roku Aleksandra Kurganowicz; od 1898 roku Zinajda Gulianicka,
nauczycielka prac ręcznych (ponownie wprowadzono od 1889 roku) Jekaterina Kalinkowska; od 1899 roku Lilianna Kołomacka,
nauczycielka języka niemieckiego Jadwiga Reingardt; od 1894 roku Nadzieżda Lebiediewa; od 1890 roku Olga Werner,
nauczyciel kaligrafii i rysowania (wprowadzono do programu szkoły w 1889 roku) Michaił Stiepanow,
klasowe damy: od 1889 roku Olga Olchowska, Aleksandra Jurewa, Anna Gorodyska, Maria Jaczynowska; od 1895 roku Olga Olchowska, Anna Gorodyska, Maria Jaczynowska, Wiera Budiańska.
Obsada na lata szkolne: 1900/01 – 1901/02 – 1902/03 – 1903/04 – 1904/05 – 1905/06 – 1906/07 – 1907/08 – 1908/09 – 1909/10 – 1910/11 – 1911/12 – 1912/13
zarządzający progimnazjum Iwan Pietrow; od 1905 roku Nikołaj Kizewetter; od 1907 roku Iwan Minkiewicz; w 1908 roku vacat; od 1909 roku Timofiej Cisar; od 1910 roku Hipolit Repniński; od 1911 roku Aleksandr Nikolski,
tylko Iwan Pietrow, Nikolaj Kizewetter i Timofiej Cisar byli inspektorami progimnazjum męskiego,
nadzorczyni progimnazjum Barbara Dalmatowa; od 1902 roku Maria Jaczynowska; od 1905 roku Nadzieżda Dubrowina; od 1909 roku Aleksandra Dylewska,
etatowy nauczyciel religii i spowiednik prawosławny protojerej Antoni Gackiewicz (zmarł w Zamościu w 1906 roku); od 1907 roku świaszczennik Joann Jaroszewicz,
nadliczbowy nauczyciel religii i spowiednik rzymsko-katolicki ksiądz Marcel Delikat; w latach 1904-05 stanowisko nie obsadzone; od 1906 roku ksiądz Jan Jędrzejewski,
nauczyciele języka ruskiego Anton Mońko i Aleksandr Albow; od 1903 roku Leontyn Kossowski i Aleksandr Wasilenko; od 1904 roku Leontyn Kossowski i Iosif Wertogracki; od 1907 roku jeden etat, Leontyn Kossowski; w latach 1910-12 vacat; od 1912 roku Wasyl Eszenbach,
języka francuskiego Zinajda Gulianicka; od 1903 roku Zinajda Polańska; od 1908 roku Jelena Skripko; od 1910 roku Ludmiła Pietrowa i Neoniła Bujnowska; w 1911 roku vacat; od 1912 roku Ksenia Lichacka,
języka niemieckiego Olga Werner; od 1904 roku Maria Martyniuk; od 1908 roku Laura Stiler; od 1909 roku Jelena Pinsker; od 1912 roku Julija Albowa,
prac ręcznych Lilianna Kołomacka; w 1910 roku vacat; od 1911 roku Lubow Iwanowa,
kaligrafii i rysunku Michaił Stepanow,
nauka śpiewu cerkiewnego (wprowadzona do nauki od 1910 roku) Aleksy Iwanow (sekretarz[13]),
klasowe damy Olga Olchowska, Anna Gorodyska, Maria Jaczynowska, Anna Kreczetowicz; od 1902 roku Sidonia Argunowa, Anna Gorodyska, Julija Albowa, Nadzieżda Kosorotowa; od 1911 roku Sidonia Argunowa, Julia Albowa, Jelena Kiriłowa, Kławdija Smirnowa,
sekretarz od 1910 roku Aleksy Iwanow (jednocześnie sekretarz w progimnazjum męskim).
W końcu lipca 1915 roku progimnazjum zostało ewakuowane do Briańska.
Uczniami w obu szkołach były dzieci miejscowych urzędników, okolicznych ziemian, bogatych handlowców oraz właścicieli zakładów przemysłowych. Dzieci ze sfer niższych nie były dopuszczane do nauki w szkołach wyższych, taką podstawową barierą były wysokie koszta nauki.
Rządowe Szkoły elementarne w Zamościu
W szkole ludowej szczególną należy zwrócić uwagę na rozwój śpiewu chóralnego cerkiewnego, ludowych pieśni, patriotycznych hymnów.[14]
Znajdowały się w III Rejonie szkół rządowych. Szkoły elementarne istniały do lipca 1915 roku, kadrę stanowili Rosjanie, którzy ewakuowali się z wojskiem rosyjskim.
Inspektor szkół rządowych Teodor Tremko,
Zamojska 2 klasowa szkoła męska
Szkoła początkowa prawosławna ruska powstała w Zamościu w 1865 roku. Znajdowała się w budynku przy ul. Kościuszki 10, w 1904 roku przeniesiona do nowo wzniesionego murowanego budynku przy ul. Lwowskiej.
starszy nauczyciel od 1889 roku Piotr Bużno; od 1893 roku Michał Chłopieniuk,
młodszy nauczyciel od 1889 roku Teofil Markiewicz; od 1897 roku Mikołaj Liszewicz; od 1899 roku Iwan Iwanow; od 1903 roku Aleksander Gucewicz; od 1904 roku Wincenty Janikowski; od 1905 roku Iwan Łukjaniec; od 1907 roku Łuka Księżyk; od 1912 roku Aleksander Szumski.
Zamojska jednoklasowa żeńska szkoła
nauczycielki; od 1889 roku Jelisawieta Łowjagina; od 1896 roku Olimpia Popowa i Anna Raczkowska; od 1899 roku Olimpia Popowa i Maria Alefiewa; od 1902 roku Olimpia Popowa i Jelena Mogielnicka; od 1904 roku Olimpia Popowa i Maria Groma; od 1907 roku Olga Baryłowicz i Jelena Chrynowska,
Zamojska jednoklasowa szkoła na Przedmieściu Majdan
Mieściła się od 1867 roku w dawnej plebanii bazyliańskiej, w 1912 roku wzniesiono nowy murowany budynek.
nauczyciel od 1889 roku Iwan Małosz; od 1892 roku Olimpia Popowa; od 1896 roku Płaton Ławrenko; od 1900 roku Leonid Mekliń (wcześniej nauczyciel w Hrubieszowie).
Stankiewicz Zbigniew
[1] Chory umysł zawsze błądzi
[2] Dziennik Praw tom 64 Warszawa 1866
[3] Gazeta Narodowa we Lwowie środa dnia 5 lutego 1903 roku nr 36
[4] Kapłan
[5] Języka polskiego uczył Ruski
[6] Łaciny i greckiego
[7] Od 1883 roku było 2 kontrolerów
[8] Z greckiego pierwszy kapłan, zwierzchnik parafii
[10] Dziennik Praw tom 64 Warszawa 1866
[11] Inaczej koza, zamknięcie w szkole po lekcjach
[12] W szkołach żeńskich opiekunki uczennic w jednej klasie
[13] Był sekretarzem w obu progimnazjach
[14] Dziennik Poznański z 11 grudnia 1886 roku