Prezentowane poniżej biogramy kilkunastu Żydów szczebrzeszyńskich udało się opracować dzięki lekturze różnych źródeł, w tym archiwalnych oraz opracowań innych Autorów. To niewiele, biorąc pod uwagę obecność Żydów w Szczebrzeszynie już od 1507 roku. Od tego czasu aż do ostatecznego rozwiązania „kwestii żydowskiej” przez hitlerowskiego okupanta w 1942 roku, współtworzyli z miejscową ludnością gospodarczą, kulturalną i polityczną historię miasta, zasługują zatem  na upamiętnienie choćby w formie tak niewielkiej publikacji.[1]

A

Aszkenazy Samuel

Od roku 1855 dzierżawił w Szczebrzeszynie młyn ordynacki, zatrudniał sześciu robotników. Przemielał zboże dla okolicznych rolników w cenie: 3 ruble za 1q pszenicy i 2 ruble z 1q żyta, ponadto prowadził skup zboża od mieszkających na terenie Zamojszczyzny ziemian, wytwarzał z niego wysoko gatunkowe mąki, które sprzedawał kupcom warszawskim. Według danych z roku 1855 przemielił na mąkę 242 q pszenicy i 325 q żyta; z zakupionej pszenicy wyprodukował 750 q mąki – sprzedał ją za 21.500 złotych.[2]

            14 marca 1888 roku rządca klucza zwierzynieckiego pisał do Zarządu Ordynacji: dom mieszkalny dla dzierżawcy młyna w Szczebrzeszynie przeznaczony, jest jako w ścianach i zewnętrznym urządzeniu kompletnie  spróchniały, zastąpiony być musi nowym. Aby na bulwar i reperację mostu po dokładnym obliczeniu materiałów potrzebnych takowe wydane były panu  dzierżawcy Samuelowi Aszkenaz bezpłatnie, wszelkie zaś koszta w gotowiźnie obowiązywać mają pana dzierżawcę bez żadnego ze strony Ordynacji dodatku, wreszcie budowy domu mieszkalnego o sześciu izbach długości łokci 30, szerokości łokci 20 dokona Ordynacja własnym kosztem i materiałem, a dzierżawca obowiązany będzie do czasu postawienia i daty protokołu odbiorczego opłacać do kasy Ordynacji od kapitału w gotowiźnie i materiału wyrachowanego 50% aż do ekspiracji terminu dzierżawnego.[3]

Abramowicz Jakub

Kupiec, w roku 1639 przewoził do Wrocławia towar należący do niejakiego Rafała, kupca chrześcijańskiego.[4]

B

Bajla Zira Janklowa – w 1852 roku prowadziła sklep z materiałami papierniczymi, u niej zaopatrywał się w bibułę Ksawery Rolle[5] aresztowany za propagowanie antyrewolucyjnych haseł.[6]

Bejlampter Lejb

Szkolnik szczebrzeskiej synagogi,  18 lutego 1827 roku był świadkiem  ślubu Icka Hersza Szejnera i Hindy Ester Feldman.[7]

Ber Issachar

Autor dwóch dzieł: Zwierciadło kapłaństwa (1550) i Dary kapłaństwa, w której żartował sobie jest: podporą świętej gminy Szczebrzeszyn położonej w Rosji.[8] W Szczebrzeszynie mieszkał w XVI wieku. Na miejscowym kirkucie znajduje się jego macewa, napis z której skopiował inny szczebrzeszyński uczony, Jakub Reifman. Jako jedyny poświęcił Ber Issacharowi obszerne opracowanie.[9] Skopiowany napis brzmiał:

Wspomnij imię naszego wielkiego nauczyciela i pana, rabiego,

wspomnij imię kapłana

• który o tyleż pomnożył studnię Tory
• Usta kapłanów będą strzegły wszelkiej powierzonej im wiedzy

jak przestrzega w księdze: Zwierciadło kapłaństwa

wielki czynem w komentarzach wielu: Dary kapłaństwa

Blankman Jechiel

W okresie międzywojennym i podczas okupacji pełnił obowiązki rabina. Kiedy został wybrany na to stanowisko, rabin z Sokołowa przysłał do szczebrzeszyńskich Żydów list, w którym pisał: „Cieszcie się i śpiewajcie, mieszkańcy Szczebrzeszyna, bo Wielki Człowiek jest między wami.”[10]

Już od samego początku wojny rabin był szykanowany przez Niemców, co odnotował dr Klukowski –„na podwórzu magistrackim bili wczoraj (22 października 1939 roku) wszystkich bez wyjątku. Rabinowi nawet nie darowano…”.[11] Jechiel Blankman zginął podczas okupacji razem z innymi szczebrzeszyńskimi Żydami.

Bluzer Berek

Kupiec, handlował żelazem. 17 marca 1794 roku oskarżył przed Radą Ekonomiczną Ordynacji Zamoyskiej pisarza prowentowego Godlewskiego o to, że ten nie tylko odmówił zapłaty za pół cetnara żelaza kupionego od Berka, ale jeszcze publicznie go zwymyślał.[12]

Bronstein Róża

Wspólnie z rodziną Sznycerów, Moshe Mesingerem, Mordechajem Behagen, Baruchem Bibelem, Hirszem Geld, Dawidem Hirsz Messingerem, Joselem Szpringer, Efraimem Boim organizowała po zakończeniu działań I wojny światowej pierwszą żydowską bibliotekę[13] w Szczebrzeszynie imienia Mendele Mojcher Sforima w Szczebrzeszynie.[14].

Bronszteinowa

Dentystka, z dwoma córkami została wywieziona do Bełżca w październiku 1942 roku.[15]

Bronsztejn Abraham

W roku 1906 został członkiem Zarządu Towarzystwa Oszczędnościowo – pożyczkowego w Szczebrzeszynie, w latach 1910 – 1918 pełnił obowiązki rabina okręgu dozoru bożniczego w byłej Guberni Lubelskiej – w Szczebrzeszynie, Goraju i Frampolu.[16]

C

Czaban Markus

Rzeźnik, w roku 1663 stawał przed Trybunałem Zamojskim. Oskarżono go o pogwałcenie praw cechu rzeźników zamojskich –  sprzedawał mięso w dni inne niż te, które wyznaczył ordynat Jan „Sobiepan” Zamoyski dla zamiejscowych rzeźników.[17]

 Członkowie Towarzystwa Oszczędnościowo – Pożyczkowego

Towarzystwo Oszczędnościowo – Pożyczkowe funkcjonowało w Szczebrzeszynie od 1906 roku, jego założycielem był Bolesław Bogucki, który w latach 1906 – 1916 pracował jako naczelny lekarz  w Szczebrzeszynie. Członkami Zarządu  Towarzystwa (poza pięcioma  Polakami) zostało czterech Żydów: Abraham Bronsztejn,  Jakow Mindberg, Gerszon Kuper, Mordko Flajszer.[18]

D

Dalkart Josef

Mieszkał w Szczebrzeszynie w XVI wieku. Jego ojcem był kabalista Dalkart Mattiahu. Josef Dalkart związany był ze światem chasydyzmu i Kabały.[19]

Dawidowicze Kielman i Izaak

W czasach ostatnich Jagiellonów otrzymali przywilej (tzw. serwitut) zaopatrywania dworu królewskiego w niezbędne artykuły żywnościowe, podlegali też wyłącznej jurysdykcji królewskiej.

Nadane im uprawnienia potwierdził 16 grudnia 1672 roku w Warszawie Michał Korybut Wiśniowiecki.[20]

F

Farber Efraim

Efraim dzieciństwo i młodość spędził w Szczebrzeszynie. Był żołnierzem kampanii  wrześniowej. Po powrocie z frontu, gdy Niemcy zaczęli stosować coraz bardziej rygorystyczne środki wobec miejscowych Żydów wyjechał, a właściwie poszedł do Tarnogrodu. Aresztowany wraz z grupą tarnogrodzkich Żydów znalazł się w obozie w Bełżcu. Z tego okresu pochodzą jego wspomnienia „W bełżeckim piekle” zamieszczone w „Księdze Pamięci Gminy Żydowskiej w Szczebrzeszynie”. Ukazuje w nich  obraz zajętego przez Niemców Szczebrzeszyna, codzienną egzystencję miejscowych Żydów, strach, ból, zakłamanie nie obce również społeczności żydowskiej, a szczególnie członkom Judenratu (nie podał jednak ich nazwisk). Opisuje również warunki panujące w obozie w Bełżcu. Oprócz wymienionych powyżej wspomnień Efraim Farber jest autorem tekstów, które zostały opublikowane na łamach „Księgi Pamięci Gminy Żydowskiej w Szczebrzeszynie:

Zakończyć sprawy przed terminem,

W niemieckiej niewoli,

W bełżeckim piekle,

W zbrojnej walce,

W szatach arianina w Belgii,

Szczęśliwy dziadek,

Pracowałem ciężko, sprawowałem  się dobrze ,

Lekarz i mohel. [21]

W roku 1946 poznał w Polsce swoją przyszła żonę, Rosę. Na stałe zamieszkali w Izraelu. Po otrząśnięciu się z wojennych koszmarów Efraim zabrał się energicznie do pracy by ocalić to, co z przedwojennej żydowskiej szczebrzeszyńskiej rzeczywistości pozostało w pamięci Tych, którzy przeżyli. Tak zrodził się pomysł napisania Księgi Pamięci w terminologii  hebrajskiej nazywanej krótko „pinchasem”. Aktywnie uczestniczył w pracach powstałego w Izraelu Ziomkostwa Szczebrzeszyńskich Żydów, które po wielu wysiłkach i staraniach wydało omawianą Księgę. Jest to rzecz wyjątkowa – tym bardziej, że brakuje dokumentacji traktującej o przeszłości Żydów szczebrzeskich.[22] W roku 1991 Efraim Farber przemawiał podczas uroczystości odsłonięcia na szczebrzeskim kirkucie obelisku upamiętniającego zagładę Żydów ze Szczebrzeszyna i okolic; powiedział wówczas: „Ziomkowie uratowani cudem od hitlerowskiej zagłady składają hołd nad grobem pomordowanych ojców  – matek  –  rodzin...„[23] Zmarł w 1991 roku. Gdy w czerwcu 2004 roku wysłałam Jego żonie – Róży artykuł o otwarciu Muzeum Miejsca Pamięci w w Bełżcu odpisała: mój mąż bardzo by się cieszył, gdyby dożył tej chwili. On tak często o tamtych, trudnych czasach opowiadał.

• Farber (z d. Majman) Ester

Córka Josefa Eliezera Majmana i Ity Rachel (z d. Lam), urodziła się w 1895 roku w Szczebrzeszynie. Miała trzy siostry: Chaję Libę (wyszła za Lederajcha), Frajdę (wyszła za Berensztajna) oraz Riwkę (wyszła za  Wirta). Ester wyszła za mąż za Menachema Menel Farbera, pracowała w domu zajmując się szyciem. Rodzina Farberów mieszkała przy ul. Zwierzynieckiej 13.

Ester Farber miała sześcioro dzieci: Froima (Efraima), Miriam (wyszła za  Szpira), Josefa Eliezera, Chanę (wyszła za  Wengera), Menasze i Benjamina.

Ester ( z domu Majman) Farber, zbiory rodziny Farber z Izraela

            Podczas II wojny światowej rodzina (bez Efraima) uciekła do ZSRR,  ratując  się przed wywózką na Syberię dotarli do  kołchozu w Taszkiencie. Aby zapewnić utrzymanie rodzinie Ester sprzedawała jabłka na rynku w Taszkiencie. Po wojnie, w czerwcu 1946 roku wrócili do Polski, zatrzymali się w Legnicy, gdzie ich zalegalizowano, ale nie na długo – uciekli do Niemiec, do strefy amerykańskiej, do obozu dla przesiedleńców w Minchenberg Bue Kassel. W roku 1949 dotarli do Izraela. W tym czasie życie w Izraelu nie było łatwe, więc postanowili wyjechać do Urugwaju, gdzie mieli rodzinę. W roku 1964 powrócili do Izraela. Ester zmarła w Hajfie 13 lutego 1969 roku. Była bardzo elegancką kobietą, lubiła piękne suknie i biżuterię. Znała jidysz, sama nauczyła się języka polskiego, rosyjskiego i hiszpańskiego.[24]

Feldman Hinda Ester – żona Icka Hersza Szejnera, matka Temy Blimy Szejner, babki I. B. Singera. Nie wiadomo, czy jej rodowe nazwisko brzmi Majster, czy Feldman Na nazwisko Feldman wskazuje akt ślubu Hindy Ester z dnia 18 lutego 1827 roku, gdzie zapisano, że związek małżeński został zawarty pomiędzy Ickiem Herszem Szejnerem a Hindą Ester córką Berka i Bimy Feldmanów. Córka Hindy Ester i Icka Hersza, wspomniana Blima Tema Szejner podała jako rodowe, nazwisko matki Majster[25]

Feldman Hinda Ester –

Żona Icka Hersza Szejnera, matka Temy Blimy Szejner, babki I. B. Singera. Nie wiadomo, czy jej rodowe nazwisko brzmi Majster, czy Feldman Na nazwisko Feldman wskazuje akt ślubu Hindy Ester z dnia 18 lutego 1827 roku, gdzie zapisano, że związek małżeński został zawarty pomiędzy Ickiem Herszem Szejnerem a Hindą Ester córką Berka i Bimy Feldmanów. Córka Hindy Ester i Icka Hersza, wspomniana Blima Tema Szejner podała jako rodowe, nazwisko matki Majster[26]

Firer z Szafelów Chaja 

Żona Josefa Firera, 13 listopada 1929 roku małżonkowie odkupili od siostry Josefa , Rojzy plac o powierzchni 0,50 x 0,64 m² w równych częściach za 50 zł. Rzeczony plac odsprzedali Firerowie siedmiu właścicielom (Helena Bondyra, Anna Szmiga, Jan Godzisz, Grzegorz Godzisz, Józef Godzisz, Agnieszka Głowacka, Michał Krupa) – z kolei od nich nieruchomość nabyła w roku 1944 Kazimiera z Kapciów Rzepecka.[27]

Flamówna Gitla

Ukończyła siedem klas gimnazjum. Przed przyjazdem do Szczebrzeszyna pracowała kolejno w:

Łosicach pow. Siedlce w szkole państwowej powszechnej przez 2 lata, w Białymstoku w szkole żydowskiej prywatnej powszechnej przy Zjednoczeniu Szkół Żydowskich przez 5 lat, w Michałowie, pow. Białystok 1 rok, gdzie pełniła obowiązki kierowniczki szkoły, w Różanie Grodzieńskiej przez 1 rok.

            Pracę w Prywatnej Żydowskiej Szkole Ludowej im. W. Modena w Szczebrzeszynie rozpoczęła w lipcu 1929 roku.[28] Głównym przedmiotem przedmiotem prowadzonych przez nią lekcji były pogadanki tematyczne związane z poznawaniem alfabetu żydowskiego oraz ćwiczenia przygotowawcze do pisania.[29] W piśmie skierowanym do Inspektora Szkolnego w Zamościu z dnia 28 września 1929 roku – J. Szpryngier (koncesjonariusz) prosi o zatwierdzenie Gitli Flamówny na stanowisko kierowniczki – nauczycielki szkoły im. Wł. Modema w Szczebrzeszynie.[30] Powyższe stanowisko otrzymała Gitla Flamówna na mocy decyzji  Rady Szkolnej Powiatowej w Zamościu.[31]

Flejscher Herszek

Faktor, wywodził się z bogatej rodziny. Współpracował z plenipotentem ordynata Maurycego Zamoyskiego Otto Kubickim. Potomni obdarzyli go dwoma przydomkami: „Rotszyld ordynacki,” to z powodu bogactwa  i drugim „totufmacki plenipotenta.„[32]   Dziś pamiątką po Herszku Flejscherze w Szczebrzeszynie jest piętrowa kamieniczka zlokalizowana przy ulicy Zamojskiej.

G

Geszychter J.

W okresie międzywojennym prowadził skład apteczny, w którym poza środkami farmaceutycznymi i towarami aptecznymi można było nabyć kosmetyki i farby. Zakład zlokalizowany był przy ulicy Zamojskiej.[33]

Grojser Jankiel

Jankiel Grojser (z prawej), zbiory Leszka Kaszycy

Postać barwna i ciekawa, z jego osobą kojarzono wiele zabawnych wydarzeń, ale dla Jankiela przykrych. Urodził się 24 sierpnia 1904 roku w Szczebrzeszynie, rodzicami jego byli Aron i Chana Grojserowie,[34] mieszkał przy ulicy Frampolskiej. Brał udział w walkach pod Monte Cassino.[35] Starsi mieszkańcy pamiętają kilka humorystycznych wydarzeń z jego życia – założył sklep na słowo honoru, to znaczy, że do tego stopnia zaufał swoim klientom, iż nie podawał towaru, lecz wierzył, że skoro jest cena i otwarta szuflada, to każdy zainteresowany weźmie, zapłaci i pójdzie…. Bardzo szybko zbankrutował.[36] Potrafił też napoić (nie biorąc żadnej zapłaty) podczas jarmarku wszystkie konie. Jankiel Grojser zmarł w 1970 roku, jego grób znajduje się na miejscowym cmentarzu; dającą wiele do myślenia informację o Jankielu przekazał Stefan Kozicki: …mało kto w kondukcie pogrzebowym szedł, ordery miał spod Monte Cassino, ciekawe kto mu je zacharapczył.[37]

H

Holc Małka

W okresie międzywojennym pracowała w Szkole Podstawowej Żeńskiej (nr 2), często pisano jej imię „Mirka” zamiast Małka. Przedmiotem  zajęć Małki Holc była matematyka. W roku szkolnym 1929/1930 opiekowała się klasą I do której uczęszczało 58 dziewczynek. Małka miała dwie siostry – Chanę i Dwojrę. Zginęła wraz z grupą szczebrzeskich Żydów w Bełżcu.[38]

I

Izraelowicz  Moszek

Rzeźnik, w roku 1653 sądzony był przez Trybunał Zamojski za pogwałcenie praw cechu rzeźniczego zamojskiego, przywoził do Zamościa mięso w dni inne, niż te które dla zamiejscowych rzeźników wyznaczył ordynat.[39]

J

Jakub ze Szczebrzeszyna

Żył w XVI wieku. Wypowiedział się przeciwko zbytniemu zainteresowaniu pulpilem (metoda prowadzenia dyskusji) i zalecał oddanie się studiowaniu Pisma, które pobudza człowieka do dobrych uczynków i bliższe jest słuchaniu słowa Pana.[40]

Jankiel

Nieznany z nazwiska kowal, podkuwał konie, a w dzień targowy przybijał okolicznym chłopom zelówki do popularnych przed wojną „tyszowiaków” (skórzanych butów z cholewami, wyrabianych w Tyszowcach).[41]

Jaworow Hurowitz Elimelech

Duchowy przywódca szczebrzeskich chasydów.[42]

Jeleń

Arendarz myta, w roku 1584 przeprowadził się ze Szczebrzeszyna do Zamościa.[43]

K

Kojn Małka

Uczennica Publicznej Szkoły Powszechnej Nr 2 w Szczebrzeszynie, razem z nią uczyła się w jednej klasie Maria Lepionko, która tak wspominała tamten okres: „gdy przed rozpoczęciem lekcji młodzież wychodziła z ławek do modlitwy Żydówki nie wychodziły, tylko stały spokojnie, gdy myśmy się modlili. Żydowskie dziewczęta same się trzymały, jak to się mówi kupy, do nas się nie wtrącały, my do nich też nie. Która nie mogła sobie poradzić z językiem polskim to zwracała się do mnie – jak dyktando, czy co, to ja. Miałam taką koleżankę Małkę Kojn, to ona mi matematykę podsuwała, a jej polski. [44]

L

Lam Lejzor

Na drzwiach jego domu powieszono w roku 1852 odezwę zatytułowaną „Manifest”, która w swej treści nawiązywała do ówczesnej sytuacji politycznej w kraju.[45]

Lass Dawid

Dawid ben Zeew ha Kohen Lass urodził się w Chełmie, był jednym z najwybitniejszych Radzynerów (zwolenników cadyka z Radzynia) w Szczebrzeszynie. Ojciec Arona, Lipmana i Mordechaja. Syn Aron wspomina go na łamach Księgi Gminy Żydowskiej w Szczebrzeszynie: Ze względu na moją naukę w chederze, zazwyczaj budził mnie i mojego brata Lipmana o piątej rano i uczył nas Traktatu z Sanhedrynu. Do dziś dnia pamiętam jego tłumaczenie fragmentów Gemary… .[46]

 Lewin Minda Najza  – żona Mejera Szpera; z małżeństwa tego urodziło się sześcioro dzieci, znane są imiona dwóch synów, Hirsz Dawid i Pinchas.[47]

M

Majman Czarna Sura

Córka Josefa Lejzora Gotlib – Majman (1776 – 1858) i Raszany z d. Szrajber (1782 – 1842), miała brata Israela Majman; Estera z d. Majman, żona Mendla Farbera[48] była jej prababcią. Pierwszym mężem Sury był Yankele Weinberger, gdy zmarł,  Sura w wieku 25 lat  poślubiła 15 kwietnia 1834 roku Jakowa Reifmana, który miał wówczas 24 lata. [49]

            W opowiadaniu I. B. Singera piszącego pod ps. Icchak Warszawski[50] czytamy, że  pojechała do starego rabina w Bełżcu, Szaloma pytać o radę, czy ma się rozwieść z mężem, tym niedowiarkiem, ale rabin spytał, czy ten mąż wieczorem szykuje sobie wodę, którą z rana po przebudzeniu się polewa sobie ręce, czy dotrzymuje tego zwyczaju. Ona odpowiedziała, że tak, że mąż szykuje sobie wieczorem wodę. Wtedy rabi odpowiedział, jeżeli on szykuje tę wodę do polewania rąk, to mieszkaj z nim, będziesz miała z nim dobrego syna. I chasydzi wskazują, że przepowiednia rabina sprawdziła się. Jedyny syn Jakowa Reifmana – Natan był pobożnym młodym człowiekiem, a później stał się more [nauczycielem] w Lublinie, tak jak wszyscy inni pobożni Żydzi. I [chociaż] postrzegał swojego ojca jako cząstkowego niedowiarka, mimo to dawał ojcu przynależną cześć. Bo po pierwsze: tata, to tata. Po drugie: tata był wielkim uczonym, jednym z tych wyróżniających się uczonych w Polsce.

Meir ben Samuel

Autor pracy Cok Haitim (Ucisk Czasów), zawarł w niej opis wydarzeń związanych z pogromem szczebrzeskich Żydów w 1648 roku. Utwór składa się z trzech rozdziałów, pierwszy z nich jako akrostych zawiera imię autora. [51]Ucisk Czasów po raz pierwszy wydano w Krakowie w 1560 roku, wznowienie ukazało się w 1890 roku; autorstwa Meir ben Samuela jest także hymn na powitanie soboty Mizmor szir ha Szabath.[52]

Mełamedzi szczebrzeszyńscy

W okresie międzywojennym funkcjonowało w Szczebrzeszynie kilka chederów. Z zachowanych wspomnień oraz zapisów archiwalnych wiadomo, że prowadzili je:

Szlomo Belfer – do chederu uczęszczali chłopcy w wieku 3- 4 lat, uczyli się alfabetu oraz Chumaszu.[53]

Abraham  Biom – w jego chederze  kontynuowano  naukę Chumaszu z komentarzami Raszi.[54] To był mały cheder, z niewieloma uczniami.

 Jankiel Szlomo –  prowadzony przez niego cheder był  lepiej zorganizowany od poprzednich, a nauka wykładana w bardziej zrozumiały sposób. Tutaj uczniowie poznawali Gemarę.[55]

Pinchas Grossbard –  zwany w szczebrzeskim środowisku „Ślepym Pinchasem”. Proces nauczania pod jego nadzorem przebiegał na bardzo wysokim poziomie. W każdy czwartek uczniowie przerabiali tygodniowy fragmentu z komentarzami Rasziego. Pinchas Grossbard był bardzo biegły w znajomości Tory  i Talmudu.[56]

Szlomo Flinder –  prowadził cheder  przy ul. Kościelnej 6. W sierpniu 1935 roku wystosował pismo do Inspektora Szkolnego w Zamościu, w którym powiadamiał go że: cheder  nie jest prowadzony pod względem systematycznym, bowiem grupa dzieci uzyska początkową naukę przedmiotów religijnych w domu prywatnym. [57]

Misiejmowa (…) – zastrzelona w 1942 przez żandarma Jana Sieringa.[58]

N

Nosalczykowie

Najbardziej znana w XVI w. na terenie Zamojszczyzny  rodzina arendarzy. Ponoszone z tytułu dzierżawy opłaty wynosiły w ich przypadku 15000 złotych rocznie. Nosalczykowie (Nosołowicze?) mieszkali głównie w Szczebrzeszynie, w XVII wieku niektórzy z nich przenieśli się do Zamościa. Pierwszym z rodu, który osiedlił się w Zamościu był Icek Izraelowicz.[59]

O

Oberwais (…) – kobieta lat 30, przechrzta, pochodząca z licznej żydowskiej rodziny, która przed kilku laty przeszła na katolicyzm i osiedliła się na wsi w Gorajcu. Od 1940 roku pracowała na posterunku szczebrzeszyńskiej żandarmerii, zastrzelona 16 listopada 1942 roku, posłano ją po coś do miasta, poszedł za nią żandarm i strzelił z tyłu w głowę.[60]

P

Pelzler Reca – żona Pinchasa Szpera urodzonego 23 kwietnia 1919 roku, z którżą miał sześcioro dzieci: Fajgę, Szymona, Mejera, Aleksandra, Mojżesza i Jakuba Hersza.[61]

Pergament Szmul,

Pieróg Boruch

Rzeźnik, w roku 1653 sądzony był przez Trybunał Zamojski za to, że przywoził do Zamościa mięso w dni inne od tych które dla zamiejscowych Żydów wyznaczył ordynat Jan „Sobiepan” Zamoyski.[62]

Prefitkier Rywka

27 listopada 1927 roku  Decyzją  Zarządu „Zjednoczenia Szkół Żydowskich” o/Szczebrzeszyn została powołana na stanowisko kierowniczki Szkoły Ludowej im. Wł. Medema w Szczebrzeszynie  o czym informował Inspektora Szkolnego Zamojskiego koncesjonariusz szkoły J. Szpryngier –

Niniejszym mam zaszczyt prosić o zatwierdzenie p. Rywki Prefitierówny jako kierowniczki przy niniejszym załączamy odpis dyplomu prywatnego Żydowskiego Seminarjum Koedukacyjnego w Wilnie oraz zaświadczenie pracy w szkole powszechnej w Pińsku w roku szkolnym 1926/27.[63]

Rywka Profitkier, zbiory Litewskiego Centralnego Państwowego Archiwum. Fot. wykonała dr Natalia Judzińska

Podejmując pracę w charakterze kierownika szkoły Rywka Prefitkier wzięła na siebie wiele obowiązków związanych z zarządzaniem szkołą, z których najważniejszy to dobór kadry nauczycielskiej oraz ustalenie, czy dzieci uczące się w placówce szkolnej prywatnej zobowiązane są także do pobierania nauki w szkole publicznej[64] – zwraciła się z tym pytaniem do Inspektora Szkolnego Zamojskiego. Ten problem rozwiązywał dekret z 7. II. 1919 roku  O obowiązku szkolnym (wprowadzał on obowiązkową 7-letnią szkołę powszechną dla wszystkich dzieci od 7 do 14 roku życia; szkoła miała być bezpłatna, co nakładało na państwo obowiązek zapewnienia dostępu do niej wszystkim dzieciom),[65] co potwierdził Inspektor stosownym pismem, a właściwie dopiskiem czerwonym atramentem na piśmie Rywki Prefitkier –

Zawiadamiam, że podług ustawy o obowiązku szkolnym dzieci, które uczęszczają do prywatnej szkoły są wolne od uczęszczania do publicznej szkoły, ale Inspektor może zarządzić egzamin […] i od jego wyniku  zależne są dalsze losy szkoły.[66]

Na stanowisku kierownika szkoły Rywka Prefitkier pozostawała w latach 1927 – 1928. Zginęła podczas zagłady Żydów białostockich.[67]

Uzupełnienie – inf. z portalu Żydowski Zamość:

R

Reifman Jakub  

Jakow Reifman, przedruk z Księgi Pamięci Gminy Żydowskiej w Szczebrzeszynie, Kiriat Yam 1984

Jakow Reifman, mieszkał w Szczebrzeszynie w początkach XIX wieku, był postępowym pisarzem i krytykiem literatury żydowskiej, związanym z Haskalą. W 1844 roku ukazała się jego pierwsza publikacja dotycząca zagadnień talmudycznych; wydana została w Żółkwi. Oprócz pisania zajmował się pracą z młodzieżą żydowską, dla której wygłaszał odczyty w pobliskim Zamościu, ich zbiór zatytułowany „Moade Ereb” wydano w 1863 roku w Wilnie.[68] Inne prace Jakowa Reifmana to: „Tabnit ha – Bait” (Żółkiew 1844), „Peszer Dabar” (Warszawa 1845), „Toldot Rabenu Zerachija Halevi” (Praga Czeska 1853), „Kol Mebaser” (Praga Czeska 1859), „Chut ha M’szulasz” (Praga Czeska 1859), „Arbaah Charaszim” (Praga Czeska 1860). Ponadto ogłaszał drukiem swoje artykuły w czasopismach niemieckich i hebrajskich: Cyjon, Orient, Monatsschrift,Jeszurun, Hamagid, Hakarmel, K’bucat, Chachamim, Ha –  Mebaser, Kochbe Iicchak, Bikurim, Ha Kochabim. Pierwsze próby swojej poezji zawarł w tomiku „Tuszyjah U – M’zymah.[69]

Retlich Natan

Lekarz medycyny III klasy, pracował w szczebrzeskim szpitalu w latach 30 XIX wieku. Upoważniony został przez ówczesne władze zaborcze do prowadzenia  szeroko rozumianej praktyki lekarskiej oraz do prowadzenia dochodzeń sądowych.[70]

Rotenberg  Rachela i  Rozenbojm Chaja

W roku 1928 podjęły pracę w Żydowskiej Szkole Prywatnej w Szczebrzeszynie –

Niniejszym mianuje p. Rachelę Rotenberg i p. Chaję Rozenbojm nauczycielkami w Żydowskiej Szkole Prywatnej w Szczebrzeszynie.

1. Rotenberg posiada następujące kwalifikacje: 1). maturę gimnazjalną, 2). świadectwo pracy za rok 1926/27, 3). świadectwo pracy za rok 1927/28, 4). świadectwo uczęszczania na początkowy kurs metodyczno – pedagogiczny,

a p. Rozenbojm następujące: 1). kwalifikacje nauczycielki domowej, 2). świadectwo pracy z lat 1927/28, 3). świadectwo uczęszczania  na początkowy kurs metodyczno – pedagogiczny, 4). świadectwo uczęszczania na kurs języka polskiego.[71]

S

Strajcherowa (…) – dentystka, zastrzelona w październiku 1942 roku.[72]

Szejner Tema Blima  – córka Icka Hersza i Hindy Ester Szejnerów, urodzona 1 lutego 1833 roku w Szczebrzeszynie[73]. 26 lipca 1850 roku została poślubiona w wieku 17 lat Szmulowi Zinger (z Końskich) w Tomaszowie. Tema Blima była babką I. B. Singera. [74]  Na jej temat wypowiedział się sam pisarz:

Matka mojej babki Temerł była złotnikiem, to ona utrzymywała swego męża, a moja babka Temerł robiła to samo. Podczas ślubu swojej córki Baszewy z synem Szmuela Zyngiera miała na sobie atłasową suknię, która wyglądałaby wytwornie przed stu laty, a na głowie czepek przyozdobiony różowymi kokardkami i tasiemkami, jakich już nikt nie nosi. Nawet wysławiała się archaicznie. Babka Temerł obdarowała Baszewę złotym łańcuchem, tak ciężkim, że niezdatnym do noszenia. [75]

Szinena Dawid

Syn Jakuba ze Szczebrzeszyna, studiował Kabałę.[76]

Szlomo, cadyk

Nosił przydomek „dobroduszny”, zmarł w 1840 roku. Pochowany jest na szczebrzeskim cmentarzu, jego macewa wrośnięta jest głęboko w ziemie, tuż przy wejściu na cmentarz pomiędzy dwoma dębami. O cadyku opowiadano, że gdy w Jom Kipur dorośli byli w synagodze, on chodził od domu do domu i nasłuchiwał, czy małe dzieci pozostawione pod opieką trochę starszych nie płaczą. Jeśli tak było, brał je w ramiona i serdecznie uspokajał.[77]

Sznycel Josif

W styczniu 1915 roku władze rosyjskie odmówiły mu udzielenia koncesji na prowadzenie biblioteki.[78]

Szper Mordko

Na drzwiach jego domu umieszczono w 1852 roku odezwę polityczną zatytułowaną „Manifest”, w swojej treści nawiązywała do ówczesnej sytuacji politycznej w kraju.[79]

Szper Icek

W roku 1853 założył kolonię rolniczą pod nazwą „Szperówka”, prowadzenie której zlecił zatrudnionym przez siebie miejscowym Żydom.[80] Dalszy ciąg poczynań Icka Szpera był taki, że za swój czyn domagał się przyznania mu praw obywatelskich. Jego poczynania, spełzły na niczym.

Szper Perla z Baumfeldów – żona Moszko Szpera. 1 września 1838 roku małżonkowie odkupili od Haskiela Szpera dom w Szczebrzeszynie wraz z gorzelnią i murowanym spichrzem.[81]

Szpiro (z d. Farber) Miriam

Córka Ester (z d. Majman) i Menachema Mendel Farberów urodziła się 20 lutego 1920 roku w Szczebrzeszynie, imię Miriam otrzymała po swojej babci, matce Menachema Mendla. Miała brata, który zajmował się działalnością kulturalną. Miriam uczyła się w szkole w Szczebrzeszynie. Po ukończeniu 14 roku życia zaczęła pracować jako krawcowa pozostając w domu i pomagając matce w wychowywaniu młodszych braci oraz w prowadzeniu gospodarstwa domowego.

            Podczas II wojny była z rodzicami na terenie Rosji, ponieważ jej matka Ester zajmowała się sprzedażą jabłek z kołchozu (w Taszkiencie), Miriam także jej pomagała. Tam poznała mojego przyszłego ojca – Arona Szpiro, który poprosił ją o rękę. Wzięli ślub, odbyła się skromna uroczystość.

            Po zakończeniu wojny Miriam i Aron wrócili do Polski, zatrzymali się w Legnicy u rodziców Miriam. Po kilku miesiącach otrzymali mieszkanie przy ul. Nowy Świat w Legnicy. Miriam urodziła troje dzieci. W 1956 roku małżonkowie Szpiro z rodziną wyjechali do Izraela. Życie tutaj nie było łatwe, Miriam pracowała bardzo ciężko zajmując się szyciem worków na sprzedaż, szyła także na potrzeby rodziny, utrzymywała dom i piękny ogród zasadzony w pobliżu domu. Była bardzo mądrą kobieta, wspaniałą matką i babcią. Znała język polski, rosyjski, jidysz i hebrajski, lubiła dużo czytać. Zmarła w 4 stycznia 1999 roku. [82]

Szpringer Jan

W roku 1927 otrzymał od rady Szkolnej Powiatowej w Zamościu koncesję na prowadzenie Prywatnej Szkoły Żydowskiej w Szczebrzeszynie. Działalność placówki znana jest do roku 1931.[84]

Sztrajcher Chaim Lejzor

Chaim Lejzor Sztrajcher, przedruk z Księgi Pamieci Gminy Żydowskiej w Szczebrzeszynie, Kiriat Yam 1984

Fotograf, zdjęcia jego autorstwa zostały zamieszczone w pracy zbiorowej pod red. Ludwika Pawłowskiego „Szkoły im. Zamoyskich w Szczebrzeszynie 1811 – 1926. Zarys dziejów” wydanej w Szczebrzeszynie w 1927 r. Są to:

Fragment wnętrza kościoła św. Katarzyny,

Cerkiew, późniejszy kościół unicki zamieniony przez Rosjan na cerkiew,

Bóżnica,

Pluton hufca szkolnego P.W (I stopień), w głębi ppor. Sowa oficer instrukcyjny,

Internat, wnętrze sypialni,

Internat, II grupa przy obiedzie.

Zakład Ch. L. Sztrajchera zlokalizowany był przy ul. Rynek 34. W dniu 10 czerwca 1939 wykonał, jako jedno z ostatnich, zdjęcie dzieci ze szkoły powszechnej w Czarnymstoku, sygnowane jego firmową pieczątką.

W

Windischbauer Maxym          

W latach 30 XIX wieku prowadził w Szczebrzeszynie aptekę.[85]

Z

Zero Lejzor

Rzeźnik, dostarczał do szpitala w Szczebrzeszynie mięso, dzierżawił sad. W 1942 roku został oficjalnie przydzielony do pracy w szpitalu przez Arbeitsam. 15 października 1942 roku rozstrzelany pod Michalowem.[86]

 Opracowała Regina Smoter – Grzeszkiewicz

[1]     W wersji papierowej praca ukazała się nakładem Stowarzyszenia Przyjaciół Szczebrzeszyna w roku 2019.

[2]     Archiwum Państwowe w Lublinie, RGL (Rząd Gubernialny Lubelski), sygn. 1886/135.

[3]     APL, Akta Ordynacji Zamoyskiej,  Kontrakt o dzierżawę młyna z S. Aszkenazym i S. Landau, sygn 14419.

[4]   R. Żurkowa, Udział Żydów krakowskich w handlu książka w pierwszej połowie XVII wieku [w:] Żydzi w Małopolsce pod red. F. Kiryka. Przemyśl 1991, s. 75.

[5]     Ksawery Rolle, syn geometry ordynackiego, absolwent szczebrzeskiego gimnazjum.

[6]    Wydarzenie to zostało opisane przez Stefana Pomarańskiego w pracy  Proces polityczny w Szczebrzeszynie w 1852 roku i jego skutki,  Zamość 1919.

[7]     R. Kuwałek, Lubelska gałąź rodu Isaaca Bashevisa Singera, ” Księgarz Lubelski. Informator wydawniczo-księgarski”  maj 1994 nr 6 (dodatek do „Na przykład”).

[8]    Odręczny dopisek do Księgi Pamięci Gminy Żydowskiej w Szczebrzeszynie sporządzony przez Jehudę Brandesa/Brendesa w Jerozolimie na podstawie pracy M.A. o rabbim Berze ze Szczebrzeszyna, autorze Darów Kapłaństwa. Przekład z hebr. Małgorzata Sandowicz, Uniwersytet Warszawski.

[9]     Tamże.

[10]    A. Goldschmid, Rabin Gaon Jechiel  Blankman [:] ” The Szczebrzeszyn Memorial Book”, Mahaw, New Yersy, USA 2005, s. 215, przeł. M. Piłat.

[11]    Z. Klukowski, Dziennik…, dz. cyt. s. 65.

[12]    R. Orłowski, Położenie i walka klasowa chłopów w Ordynacji Zamojskiej w drugiej połowie XVIII wieku, Lublin 1963, s.54.

[13]    Jednym z członków biblioteki była Chaja  Licht, o czym świadczy zachowana w zbiorach Tomasza Pańczyka Karta członkowska nr 207 na rok 1930 wystawiona na jej nazwisko. Kopia fot. w zbiorach Autorki.

[14]   M. Mesinger,  Pęd do wiedzy [w:] „Żydzi szczebrzescy okres międzywojenny. Przekłady fragmentów Księgi pamięci Gminy Żydowskiej w Szczebrzeszynie”, przeł. M. Piłat, K. Pintal, przypisy i aneksy R. Smoter Grzeszkiewicz, Szczebrzeszyn 2012, s. 20.

[15]    Z. Klukowski, Dziennik…, s. 292.

[16]    K. Zieliński, Żydzi Lubelszczyzny 1914 – 1918.  Lublin 1999, Aneks III, s. 379, poz. 9.

[17]    J. Morgensztern, Żydzi w Zamościu w XVI – XVII wieku, BŻIH 1965 nr 53, s. 8  – 9 .

[18]    K. Zieliński,  Żydzi Lubelszczyzny 1914 – 1918.  Lublin 1999, s. 55.

[19]    J. Brandes/Brendes,  Odręczny dopisek do Ksiegi Pamieci Gminy Żydowskiej w Szczebrzeszynie sporządzony na podst. Pracy M. A. o rabim Berze ze Szczebrzeszyna, autorze Darów Kapłaństwa, przekład z jęz. hebrajskiego Małgorzata Sandowicz, Uniwersytet Warszawski, zbiory R. Smoter Grzeszkiewicz.

[20]    J. Morgensztern, Regestr dokumentów z Metryki Koronnej i Sigillat 1669 – 1696, BŻIH 1969 nr 69.

[21]    Book of Memory to the Jewish Community of Shebresin, Kiryat Yam 1984, s. 141 – 142, 143 – 145, 200 – 222, 232 – 245, 318 – 319, 342 – 343, 352 – 354,  384, 386 – 387.

[22]    W roku 2005 praca została przetłumaczona przez Jacoba Bergera na język angielski i wydana pod tytułem: The Szczebrzeszyn Memorial Book, Mahaw, New Yersy , USA.

[23]    J. Byra, Na kirkucie, „Tygodnik Zamojski” 1991, nr 33.

[24]    Relacja Fridy Avirbach, wnuczki Ester (Majman) Farber, grudzień 2018 r.

[25]   Archiwum Państwowe w Lublinie, Urząd Stanu Cywilnego Szczebrzeszyn, Wyznanie mojżeszowe. Księga duplikatów aktów urodzenia, małżeństw i zgonów z 1827, Akt ślubu Nr 3. (usunięto zdublowany przypis (26) bez poprawiania kolejności pozostałych)

[27]    Sąd Grodzki w Zamościu. Oddział Hipoteczny, Odpis aktu  notariusza Jaśkiewicza Wiesława Nr 774/1929 sporządzony 19 września 1976 roku.

[28]    APZ,  Inspektorat Szkolny w Zamościu, Pismo J. Szpryngiera do Inspektora Szkolnego w Zamościu z dn. 28. IX. 1929.

[29]    Tamże, Sprawozdanie z roku szkolnego 1928/29.

[30]    Tamże, Pismo J. Szpryngiera do Inspektora Szkolnego w Zamościu z dn. 28. IX. 1929.

[31]    J. Doroszewski, T. Radzik, Z dziejów społeczności żydowskiej na Lubelszczyźnie w latach 1918 – 1939, Lublin 1992, s. 66.

[32]    B. Szymański, W Zamojszczyźnie [w:] „Rola 1902”, nr 39.

[33]    Księga Pamiątkowa Stowarzyszenia Urzędników Skarbowych Okręgu Lubelskiego,  Lublin 1934, cz. II.

[34]    USC Szczebrzeszyn, nr aktu urodzenia 92/1904

[35]    S. Kozicki, Powrót, „Miesięcznik Literacki” 1973, nr 7, s. 130 – 131.

[36]    Relacja Marii Drożdżyk 1999 rok.

[37]    S. Kozicki, Powrót…, dz. cyt.

[38]    Relacja Marii Niezgodowej ze Szczebrzeszyna  1998 rok.

[39]    J. Morgensztern, Żydzi w Zamościu w XVI – XVII [w:]  „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” (BŻIH) 1956, nr 53.

[40]    J. Brandes/Brendes, Odręczny dopisek…, dz. cyt.

[41]    Relacja Jana Jurczykowskiego ze Szczebrzeszyna,  2008 rok.

[42]    Book of Memory to the Jewish Community of Shebresin, Kiryat Yam 1984, s. VIII

[43]    J. Morgensztern, Uwagi o Żydach sefardyjskich w Zamościu w latach 1588 – 1650,  BŻIH 1961 nr 31 .

[44]    Relacja Marii z domu Lepionko Niezgodowej ze Szczebrzeszyna,  lata 90 XX wieku.

[45]    S. Pomarański, Proces polityczny w Szczebrzeszynie w 1852 roku,  Zamość 1919.

[46]    Aharon Lass,  Wspomnienia z chederu i sztibl [w:] ” The Szczebrzeszyn Memorial Book”, Mahaw, New Yersy , USA 2005, s. 63, przeł. M. Piłat.

[47]    K. Kowalczyk, Saga rodu Szperów „ Zamojski Kwartalnik Kulturalny” 1998 nr 2 –  3, s. 126 – 131.

[48]  Z zawodu był farbiarzem, co odnotowano w akcie urodzenia jego córki Miriam (nr 10/1920), gdy zgłaszał ten fakt w USC w Szczebrzeszynie (kopia urodzenia Miriam Farber w zbiorach Autorki). W „Księdze pamięci Gminy Żydowskiej w Szczebrzeszynie”  (Kiriat Yam 1984) zostały opublikowane teksty jego autorstwa: Korony wysadzane złotem i diamentami (s. 113 – 114), oraz Na cmentarzu (s. 155).

[49]    Relacja Fridy Avirbach (wnuczki Ester Farber), grudzień 2018 roku .

[50]    I. Warszawski,  Wielki Żyd i znany geniusz [ w:] „Księga Pamięci Gminy Żydowskiej w Szczebrzeszynie”,  Kiriat  Yam 1984, s. 417 – 422, przeł. Adam Altman.

[51]    Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powszechna, Warszawa 1911, t.45 46, s.316 – 318

[52]    Book of Memory to the Jewisch Community of Shebreshin, Kiriat Yam 1984, s. VIII.

[53]  Pięcioksiąg tłumaczony dla potrzeb dzieci na język potoczny, zawsze tłumaczony był  rozdział przypadający na dany tydzień i czytany w najbliższą sobotę w bożnicy. Nazwa Chumasz pochodzi od skrótu słów: „chamisza chumszej Tora”, czyli „pięć Piątych Tory”.

[54]    Raszi, skrót imienia rabiego Szlomo Icchaka (1040 – 1105), jednego z najpopularniejszych komentatorów  Biblii Hebrajskiej i Talmudu.

[55]  Gemara, aramejskie określenie Talmudu (opracowanie ustnej Tory, spisane w formie obszernego komentarza; ustnej tzn. przekazywanej z pokolenia na pokolenie).

[56]    Aharon Lass,  Wspomnienia z chederu i sztibl [w:] ” The Szczebrzeszyn Memorial Book”, Mahaw, New Yersy , USA 2005, s. 63, przeł. M. Piłat.

[57]    Archiwum Państwowe w Zamościu (APZ), Inspektorat Szkolny w Zamościu „Zjednoczenie  Szkół Żydowskich” w Szczebrzeszynie 1927 – 1935, Teczka akt z chederu  religijnego Szlomy Flindera w Szczebrzeszynie ul. Kościelna 6,  Pismo Szlomy Flindera do Inspektora Szkolnego Zamojskiego z dnia 6 sierpnia 1935 roku, sygn 511.

[58]    R. Ostrowski, „Wielki Łeb” powieszony, ” Tygodnik Zamojski” 1997 nr 43, s. 6.

[59]    J. Morgensztern, O działalności gospodarczej Żydów w Zamościu [w:]  Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego (BŻIH),  1956 [Nr ?], s. 20. , s. 36.

[60]    Z. Klukowski, Dziennik z lat okupacji Zamojszczyzny 1939 – 1944, Lublin 1958,  s. 297.

[61]    K. Kowalczyk , Saga rodu…, dz. cyt., s. s. 126 – 131.

[62]    J. Morgensztern, Żydzi w Zamościu…, dz. cyt.

[63]    APZ, Inspektor Szkolny Zamojski,  Pismo z dnia  […] września  1927 r. do Inspektora Szkolnego w Zamościu .

[64]   O istnieniu  Publicznej Szkoły Powszechnej w Szczebrzeszynie w okresie międzywojennym dowiadujemy się z zachowanego w zbiorach Tomasza Pańczyka świadectwa Pinkwasa [Pinchasa] Bibla, wystawionego z datą 31 stycznia 1923 roku .

[65]    Oświata i szkolnictwo [w:] Słownik historii Polski, red. T. Łepkowski, Warszawa 1969, s. 723.

[66]    APZ,  Inspektorat Szkolny w Zamościu…, dz. cyt., Pismo Rywki Prefitkier do Inspektora Szkolnego w Zamościu z dnia 30. I. 1928 r.

[67]    Więcej inf. na jej temat w pracy , R. Smoter Grzeszkiewicz, Szkoły żydowskie w powiecie zamojskim (1097 – 1938). Organizacja, wykazy uczniów i nauczycieli, Cieszyn 2023, s. 11 – 43.

[68]    Encyklopedia Powszechna (Orgelbranda), Warszawa 1866, t. XXII, s.42 – 43

[69]    Encyklopedia Powszechna (Orgelbranda). Warszawa 1866, t. XXII, s. 42 – 43.

[70]    Lista lekarzy i aptekarzy w Królestwie Polskim, oraz felczerów i akuszerek na rok 1839, Warszawa 1839.

[71]    APZ,  Inspektorat Szkolny w Zamościu…, dz. cyt., Pismo Rywki  Prefitkier do Inspektora Szkolnego w Zamościu z dnia 27. XI. 1928.

[72]    Z. Klukowski, Dziennik…, dz. cyt., s. 292.

[73]    APL, USC Szczebrzeszyn, Wyznanie mojżeszowe. Księga duplikatów aktów urodzenia, małżeństw i zgonów z roku 1833, akt urodzenia nr 3.

[74]    R. Kuwałek, Lubelska gałąź rodu Isaaca Bashevisa Singera, „Księgarz Lubelski. Informator wydawniczo – księgarski” Maj 1994 nr 6 (dodatek do „Na przykład”).

[75]    I. B. Singer, Urząd mojego ojca, Warszawa 1992, s. 43, 46.

[76]    J. Brandes/Brendes, Odręczny dopisek…, dz. cyt.

[77]    M. Farber. At the Cemetery [w: ] Book of Memory…, dz. cyt., s. 113 – 114.

[78]    K. Zieliński, Żydzi Lubelszczyzny…, dz. cyt., s. 272.

[79]    Z. Pomarański, Proces  polityczny w Szczebrzeszynie w 1852 roku i jego skutki,  Zamość 1919.

[80]    J. Bartyś, Poziom gospodarstwa wiejskiego w żydowskich koloniach rolniczych w niektórych guberniach Królestwa Polskiego w okresie przeduwłaszczeniowym,  BŻIH 1963 Nr 47 – 48.

[81]    K. Kowalczyk , Saga rodu…, dz. cyt., s. s. 126 – 131.

[82]    Relacja Fridy Avirbach (córki), grudzień 2018 rok. (usunięto zdublowany przypis (83) bez poprawiania kolejności pozostałych)

[84]    APZ,  Inspektorat Szkolny w Zamościu,  Zjednoczenie Szkół Żydowskich w Szczebrzeszynie, Pismo do Inspektora Szkolnego Zamojskiego z dnia 25 września 1930 r.

[85]    Lista lekarzy i aptekarzy w Królestwie Polskim, oraz felczerów i akuszerek na rok 1839, Warszawa 1839.

[86]    Z. Klukowski, Dziennik… dz. cyt. , s 288