„Kościół także, gdzie im wolno będzie nabożeństwo swe odprawiać, skoro się zjadą, zbudować obiecuję pozwolić. Przy którymże Wielebny Ksiądz Krzysztof Kałast ma być…” (1)
Zamość. Kościół ormiański na tzw. Obrazie Bukowińskim (prawy górny narożnik – wieża dzwonnicy z kopułą). Obraz z 2 połowy XVII w., przypisywany Jackowi Chylickiemu.
Najstarszy dokument dla zamojskich Ormian pochodzi z 30 kwietnia 1585 r. Został wydany przez Jana Zamoyskiego w Bełzie i zezwalał Ormianom, którzy przybyli do Zamościa z Turcji wraz z księdzem Krzysztofem Kałastem oraz Muratem Jakubowiczem, na wybudowanie m.in. własnego kościoła i zapewniał tolerancję religijną dla obrządku ormiańskiego. (2)
Pierwszy kościół zamojskich Ormian wzniósł ksiądz Łukasz*, przypuszczalnie jeszcze za czasów Jana Zamoyskiego. Jak wyglądał i gdzie stał? Profesor Jerzy Kowalczyk (3) interpretuje zasiedlenie tej części kwartału ormiańskiego następująco: „Teren dwu połączonych bloków podzielono na trzy wydzielone części. W środkowej części, usytuowano kościół, w południowej – wzniesiono plebanię i budynki pomocnicze, w północnej zaś wybudowano szpital z kaplicą, a resztę terenu przeznaczono na cmentarz ormiański.” W pierwszej fazie zabudowy dzielnicy ormiańskiej profesor wymienia zatem kaplicę (na północy) i kościół (w centrum) tegoż kwartału zabudowy. Niewiele jednak wiemy zarówno na temat wzmiankowanej przez prof. J. Kowalczyka kaplicy jak i pierwszego kościoła. Czy faktycznie współistniały równocześnie?
Kolejny ordynat na Zamościu, Tomasz Zamoyski potwierdził przywileje dla Ormian wydane przez ojca, 9 maja 1625 r.* Po niespełna 40 latach istnienia pierwszego kościoła, rozrastająca się gmina ormiańska podjęła się budowy murowanej świątyni, która została ulokowana właśnie w centralnej części wschodniego kwartału ormiańskiego. Nie wydaje się zatem zasadne przypuszczenie, że budowę rozpoczęto w tym samym miejscu, na którym stał kościół poprzedni. Przez czas budowy nowego kościoła Ormianie musieli użytkować poprzedni. Być może była to właśnie wspomniana kaplica, czyli pierwotny kościół Ormian?
Następca księdza Łukasza, ks. Jakub Ałtunowicz zebrał od kupców ormiańskich jeszcze w 1623 r. znaczną sumę pieniędzy (2966 złp) na wymurowanie nowego kościoła. Z pomocą przyszedł ordynat Tomasz Zamoyski, a przede wszystkim jeden z najbogatszych Ormian w mieście Warterys Kirkorowicz. Większość zebranej kwoty pochodziła właśnie od niego. Ponadto legował na potrzeby kościoła ormiańskiego dochód z pięciu* wystawionych przez siebie kamienic w mieście. (4) Księża ormiańscy mieli odprawiać rocznie 40 mszy świętych za duszę darczyńcy. Owa fundacja Kirkorowicza została zatwierdzona przez właściciela miasta, czyli Tomasza Zamoyskiego, przypuszczalnie jeszcze w roku 1623. Kamień węgielny pod budowę nowego kościoła położono w 1626 r. W tym uroczystym przedsięwzięciu uczestniczył legat patriarchy Armenii Większej z Eczmiadzyna ks. Melchisedek oraz dwóch biskupów, Martariusz i Eliasz. Widocznie jednak Ormianie nie spieszyli się ze sfinalizowaniem budowy, bowiem w międzyczasie, w 1628 r. ordynat wydał dokument, mający na celu zmobilizowanie ich do realizacji zobowiązania.
Był to „Mandat” Tomasza Zamoyskiego wojewody kijowskiego, drugiego ordynata na Zamościu z 17 czerwca 1628 r., w którym nakazuje wójtowi, ławnikom i całej gminie ormiańskiej w Zamościu, doprowadzenie do końca budowy kościoła obrządku ormiańskiego, rozpoczętej w 1623 r. staraniem Warterysa Kirkorowicza. W razie nie zastosowania się Ormian do zalecenia dziedzica miasta, informuje o podjęciu kroków prawnych wobec gminy ormiańskiej. Dokument przechowywany jest w Archiwum Głównym Akt Dawnych (AGAD) w zbiorze Aleksandra Czołowskiego (nr 605). Jego kserokopię możemy obejrzeć w Ormiańskim Muzeum Wirtualnym (link poniżej). (5)
Ponaglenie ordynata przyniosło skutek, bowiem zakończenie prac budowlanych przy kościele ormiańskim w Zamościu datowane jest na rok 1633 (względnie 1635, ze względu na możliwość błędnego odczytania cyfry „3”). Konsekracji dokonał 14.09.1645 r. ks. Jędrzej, bp Bogdanii. Głównego darczyńcę i fundatora kościoła, Warteresa Kirkorowicza uhonorowano inskrypcją nad wejściem bramnym i portalem kościoła.
Wycinek rękopisu – B.N. w Warszawie, Polona, Opisanie Statystyczno-Historyczne dóbr Ordynacji Zamojskiej przez Mikołaja Stworzyńskiego archiwistę, 1834.
______________________________________________________________________________________________________
Thomasz Zamoyski na Zamościu Woiewoda Kiiowski
Woytowi Przysięznikom y wszystkiemu pospolstwu Orminskiemu Miasta mego Zamościa.
Doszło mię wiedzieć, ze zacząwszy murować Koscioł ku nabożeństwu swemu, y dla dokończenia iego przystojnego pewne składki dobrowolnie (już?) w roku Tysiąc Szescset Dwudziestym Trzecim pozwoliwszy do tego czasu (ich?) wydawać zbraniacie się, y straszydło tylko jakieś postawiwszy sromotę Miastu czyniąc. Zaczym koniecznie tego po was ….się , y rozkazuię abyście bez dalszych zwłok, y trudności to coscie ku chwale Bozey y ozdobie Miasta przyobiecali, do rąk Warterysa Kirkorowicza ktoremum osobliwie dozor tego budynku y murowania Koscioła zlecił co naprędzey oddali. Gdyz lepiey było nic w tey mierze nie zaczynać, iezeli zacząwszy niemieliście przystojnie konczyć tego co się raz na chwałę Bozą obiecało ochotnie oddać.
Inaczey tedy nad to rozkazanie moie czyncie. Dan w Zamosciu dnia XVII Miesiąca Czerw(ca) Roku 1628. [podpis i pieczęć ordynata]
Bo iezelibyscie niedbaiąc na to moie rozkazanie zwłokami dalszemi narabiali zleciłem Instigatorom Sądu mego aby przed Comissarzami memi których tu w Zamosciu (…)stawiam prawnie z wami o to postąpił.
______________________________________________________________________________________________________
Zamość. Hotel „Renesans”, wybudowany w miejscu byłego kwartału ormiańskiego i dawnego kościoła Ormian oraz tablica upamiętniająca to miejsce. zdj. Ewa Lisiecka
Z powyższego dokumentu wynika, że Tomasz Zamoyski zgodę na budowę nowego kościoła wydał jeszcze w 1623 r. (tzw. Fundację Kirkorowicza) a powyższym dokumentem z 1628 r. przynagla Ormian do wywiązania się z podjętego zobowiązania. Cegłę na kościół wypalano na gruncie należącym do gminy ormiańskiej, zwanym później „Cegielnisko”, leżącym na jednym z przedmieść Zamościa. Dzisiaj w miejscu dawnego kościoła ormiańskiego w Zamościu stoi Hotel „Renesans”.
Obraz zabudowy sektora ormiańskiego w Zamościu przedstawiają plany i mapy:
Wycinek z Planu de Zamosc assiege par Charles Gustave l’annee 1656 au mois de fecrier, sektor ormiański – Armeniens, B.N. Warszawa, Polona
Wycinek Planu sytuacyjnego Zamościa-twierdzy z 1772 r. – Armenier Kirche – kościół ormiański
Wycinek Planu der bevestigten Stadt Zamoscz Nebst z 1772 r. – sektor ormiański oznaczony literą „D”
Wycinek Planu Vonder Festung Novi Zamosc in der Konigreich Gallizien z 1777 r. – sektor ormiański oznaczono cyfrą „6„
Wycinek Planu Twierdzy Zamość z 2 poł. XVIII w. – sektor ormiański oznaczono literą „D”
Wycinek Planu Twierdzy Zamość z ok. 1811-1812 – sektor ormiański oznaczono literą”y”
Wycinek Planu Twierdzy Zamość z 1817 r. – kościół ormiański oznaczony literą „i” (wyraźny szkic przebiegu i opis ul. Brukowanej)
Wycinek Plan de la place de de Zamość z 1817 r. – sektor ormiański oznaczony literą „b”
Fragment Planu de la Place de Zamość z 1822 r. – wskazujący domy przeznaczone do rozbiórki (na wycinku niewidoczne)
Wycinek Planu wnętrza twierdzy Zamość z 12.08.1827 r. – brak już na nim kościoła ormiańskiego, ulica Ormiańska (Rue dis Armenions) wychodzi z północnej pierzei Rynku Wielkiego, ale przebiega także odcinkiem prostopadłym do niej (obecna ul. Grecka), dawnego sektora ormiańskiego
Kościół ormiański, o który tak zabiegał Tomasz Zamoyski u Ormian, istniał do końca XVIII w. Kasaty dokonali Austriacy w 1802 r. Gmach kościoła rozebrano w latach 1826-1827. Pozostałości fundamentów bez należytego nadzoru konserwatorskiego i zbadania archeologicznego pogrzebano pod nowo wybudowanym budynkiem hotelu.
Ewa Lisiecka
-
Przewielebny Ksiądz Łukasz ze Lwowa, kościół budowany założył, nabożęstwo zaczoł, i Księdza Kałasta namienionego osadził, po ktorym Ksiądz Jakob Ałtunowicz, R.P. 1623, zachodził się około morowania kościoła, i osobliwą jałmużne z kupców zgromadził, do karbony deponował, tej kontrybucjej jest in Archivio regestrz kto co dał. (Aneks 1. J. Kowalczyk) W Acta Advocatalia miasta Zamościa odnotowano dwie transakcje sprzedaży domu przez Łukasa Sacrificusa (alias pop ormiański), Ormianina, który sprzedał 9 lutego 1593 r. dom Krzysztofowi Popowiczowi Ormianinowi. Dom sąsiadował z innym domem popa oraz domem bednarza Stanisława Wioteska. Natomiast 6 lipca 1593 r. tenże sam Łukas Sacrificus (pop ormiański) sprzedał za 400 złp. dom Bedrasowi Jopanowi. Dom znajdował się w sąsiedztwie dwóch innych domów ormiańskich przy ul. Ormiańskiej, Jana Ormianina i Muratha Ormianina.
-
Pięć kamienic przy kościele kosztem swym wymurowane Pan Warterys Kirkorowicz leguje i daruje kościołowi: „Aby jeszcze tym bardziej kościół i kościelnych potrzeby utwierdził i opatrzył, kosztem swym w cyrkule cmentarza wymurował kamienic pięć i one na dochód kościołowi legował i darował.
-
„I do akcelaracjej murowania kościoła nowego osobnym znowu przywilejem stymuluje P. Warteresa Kirkorowica rodem z Tochatu, sub. An..Dni 1628 17 miesiąca Czerwca….”
Źródła:
1. Sochaniewicz Kazimierz. Miscellanea archiwalne do dziejów Zamościa. Najstarszy przywilej dla Ormian zamojskich z roku 1585. Teka Zamojska R.3, nr 2 (1920). Fragment przywileju Jana Zamoyskiego dla Ormian z 30.04.1585 r., wydanego w Bełzie.
2. Zakrzewska-Dubasowa Mirosława. Organizacja Gminy Ormiańskiej w Zamościu w XVI-XVII wieku. Rocznik Lubelski T. III. 1960.
3. Kowalczyk Jerzy. Kościół Ormiański w Zamościu z XVII wieku. Aneks Nr 1. Historia fundacji i budowy kościoła i kamienic przy kościele ormiańskim.
4. Biblioteka Narodowa w Warszawie. Historia Kościoła Zamojskiego Ormiańskiego z wyrażeniem przywilejów, transakcji do Kościoła tegoż należących summ i obligaciow. rękopis 1844. Polona.
5. Link do Muzeum Ormiańskiego Wirtualnego, warto zwrócić szczególną uwagę na piękny i wyraźny odcisk pieczęci Tomasza Zamoyskiego: https://muzeumormianskie.pl/items/mandat-tomasza-zamoyskiego
6. Sawa Bogumiła. Zamość 1772-1866. T. II. Ilustracje. Plany i mapy, w opracowaniu Ewy Dąbskiej. wydanie Zamość 2018. s. 26, 28, 33, 40, 48, 66, 67, 75, 91.