„Wszystkie rzeczy mają swój czas i swym zamierzonym biegiem przemija wszystko pod słońcem” z Biblii Eklezjasta 3.1.*

   Celem niniejszego artykułu jest przywołanie pamięci o żydowskiej społeczności, jej kulturze, obyczajach i religii. O życiu rodzinnym i społecznym prawowiernego Żyda, które we współczesnym świecie bywa już coraz częściej tylko tradycją. Świat „dawnych” Żydów zgładzony przez wojnę 1939 roku odszedł w przeszłość i ostatecznie zamknął kartę swojej przedwojennej historii. Korzystając z bardzo interesującego Wydawnictwa Muzeum Przemyskiego, którego karty cytuję w jego obszernych fragmentach, spróbuję „ożywić” ten „świat przeszły dokonany”.

   Mówiąc o Żydach – widzimy naród semicki charakteryzujący się niezwykle burzliwą historią. Naród – jak żaden inny – zamknięty, hermetyczny, asymilujący się, a jednocześnie – jak żaden inny rozproszony po świecie szukający własnej ziemi – w tym i w Polsce. „1000 lat historii Żydów polskich rozpoczęło się od słowa „Polin”, co w języku hebrajskim oznacza „tutaj odpoczniesz”. To słowo oznacza także Polskę. Tak głosi legenda o przybyciu Żydów do kraju Mieszka I”.

   Wiara i rygorystyczne przestrzeganie obyczajów (o czym będę pisała w części dalszej) były tym pierwszym warunkiem przetrwania ludu żydowskiego oraz utrzymania jego odrębnej osobowości. Stąd, być może, tak bardzo fascynuje nas ten „świat wygnania i tułactwa”. Świat innego języka, innej kultury i niezwykle bogatej obyczajowości. Niby odcięty od naszej rzeczywistości, ale wciąż obecny do dziś m.in. poprzez dorobek wybitnych żydowskich uczonych, artystów, pisarzy i poetów i oczywiście świata finansjery oraz biznesu. Obserwuje się wciąż duże zainteresowanie żydowską kulturą i przeszłością w tym historią holokaustu w czasie II wojny światowej.

   Najstarszy znany przekaz o obecności Żydów w Zamościu datowany jest na koniec XVI wieku, kiedy to Jan Zamoyski wydał 26 II 1588 roku przywilej dla Sefardyjczyków (Żydów z Południa). Kolejne rozszerzone przywileje dla obcych grup etnicznych przybywających do Zamościa umożliwiały im stałe osadnictwo i szybki rozwój gospodarczy. Zamojska społeczność żydowska aktywnie uczestniczyła w życiu miasta zaznaczając swoją obecność w wielu dziedzinach, których ślady pozostały do dziś.

   Według danych statystycznych w roku 1864 Żydzi stanowili ponad połowę ludności Zamościa (najwięcej wśród miast guberni lubelskiej). Do wybuchu II wojny światowej tj. na dzień 1 IX 1939 roku w Zamościu mieszkało ponad 10 000 Żydów; po wojnie – przetrwało tylko 30 osób; powróciło ponad 250 Żydów. Wojna położyła kres tej społeczności; wywiezieni, zamordowani, zniszczone domy, synagogi, szkoły, wymazane zostały z krajobrazu wielu miast, nie tylko Zamościa.

   Dziś o wiekowej obecności Żydów świadczą cmentarze i materialne „okruchy” tamtej rzeczywistości gromadzone w zbiorach muzealnych oraz w różnorodnych publikacjach, artykułach i zdjęciach.

 Pomnik  (Lapidarium) poświęcony Żydom Zamościa, fot. Jacek Pasieczny

Synagoga zamojska, fot. Jacek Pasieczny

 Świat obyczajów żydowskich

   Religia wyznaczała Żydom ściśle określony sposób życia; modlitwa, posiłki, obrzędy, język, a nawet ubiór odróżniały ich od innych społeczności. Tora – religijne prawo żydowskie dawniej i do dziś reguluje całe życie ortodoksyjnego Żyda i to tak szczegółowo, że nie sposób oddzielić w nim religię od codzienności.

    Odwołując się do tekstów wydawnictwa muzeum przemyskiego spróbuję scharakteryzować początki najstarszej religii świata, jaką jest judaizm sięgający II tysiąclecia p.n.e.

   Wywodzi się ona z wierzeń plemion hebrajskich i wiąże się z historią narodu żydowskiego. W historii judaizmu wyróżniane są 2 główne okresy: biblijny, którego źródłem poznania jest Stary Testament i tzw. rabiniczny ukształtowany przez Talmud i rabinów po zburzeniu Jerozolimy oraz rozproszeniu narodu. Żydzi pozbawieni ojczyzny i swojej jedynej świątyni całe życie religijne związali z Torą (Pięcioksiąg Mojżesza), która jest ich świętą księgą. Talmud zaś to spisana w III wieku ustna tradycja, na którą składa się Miszna, regulująca wszystkie dziedziny życia oraz komentarze do niej – Gemara. Obecnie w judaizmie funkcjonuje kilka odłamów: ortodoksyjny, konserwatywny, reformowany, liberalny i inne mniejsze. W ramach odłamu ortodoksyjnego w XVII wieku powstał popularny chasydyzm. Podstawą judaizmu jest wiara w jedynego osobowego Boga – stwórcę narodu świata. Oczywiście tym narodem wybranym jest naród żydowski. Tora – podstawowe prawo żydowskie  zawiera 613 przykazań obejmujących 248 nakazów i 365 zakazów.

   Całe życie rodzinne i społeczne prawowiernego Żyda obwarowane jest tymi nakazami i zakazami, a wierność ich zasadom stanowi podstawowy wyróżnik prawdziwego Żyda, który codziennie winien dziękować Bogu za to, że urodził się Żydem. Przed laty sprzeniewierzenie się wierze przodków wykluczało automatycznie ze społeczności żydowskiej.

   Trzeba zauważyć, że dla współczesnych Żydów rozproszonych wciąż na całym świecie, jak też w samym państwie Izraelskim, prawo Tory nie jest tak ściśle przestrzegane jak dawniej.

Język – Żydów to język hebrajski należący do grupy języków semickich. Z chwilą rozproszenia się tej społeczności po 70 roku n.e. przestał być całkowicie językiem mówionym, a przeznaczonym jedynie do liturgii w synagodze. Najbardziej rozpowszechniony jest jidysz, oparty głównie na języku niemieckim lecz zapisany alfabetem hebrajskim. Obecnie jest on urzędowym językiem państwa Izrael. Z czasem naturalnie język ten wzbogacany został „dodatkami słowiańskimi”.

Kalendarz – żydowski opiera się na zasadzie księżycowo – słonecznej. Miesiąc jest tu równy czasowi obiegu księżyca wokół ziemi i wynosi 29,5 dnia, zaś dostosowanie roku księżycowego do kalendarza słonecznego zachodzi w cyklach 19 – letnich. Wyznawcy judaizmu przyjmują 7 października 3761 roku p.n.e. jako dzień stworzenia świata. Kalendarz hebrajski składa się z 12 księżycowych miesięcy. Nowy rok rozpoczyna się w czasie jesiennego zrównania dnia z nocą. Doba liczona jest z nadejściem wieczoru, a kończy się wieczorem dnia następnego.

Koszerność – Istotną kwestią życia i obyczaju żydowskiego jest sprawa związana z ubojem zwierząt, przygotowaniem posiłków, przechowywaniem pokarmów i sposobem żywienia. Dodać należy iż obyczaj ten wciąż jest aktualny w wielu społecznościach żydowskich świata.

   Prawo Mojżeszowe dzieli zwierzęta na czyste i nieczyste; pozwalając na spożywanie mięsa zwierząt parzystokopytnych i przeżuwających, ponadto drobiu i ryb. Przepisy zabraniają jedzenia mięsa padłych zwierząt. Koszerne zwierzę musi być ubite w ten sposób by było całkowicie pozbawione krwi. Istnieje zakaz spożywania łącznie potraw mięsnych z potrawami mlecznymi. Ryba jest uważana za danie neutralne podobnie jak jajka, makarony, ryż, kasze, soki, ciasta, jarzyny, owoce – byle nie były zetknięte z mięsem.

Stosowanie reguł koszerności wydaje się być dobrą zasadą żywieniową nie tylko dla społeczności żydowskiej; ma chronić przed problemami trawiennymi i możliwością zatrucia szczególnie w warunkach ciepłego klimatu.

Synagoga – inaczej zwana bożnicą jest miejscem zgromadzeń gdzie czyta się Torę łącząc to z modlitwami i śpiewami. Tam zbiera się gmina, która kieruje sprawami wspólnoty. W centralnym pomieszczeniu niedostępnym dla kobiet (salą modlitw) na wschodniej ścianie umieszczona jest „Święta Szafa” w której przechowuje się zwoje Tory. Zasłania ją specjalna ozdobna tkanina nawiązująca swą funkcją do oddzielenia w Świątyni Jerozolimskiej miejsca świętego od najświętszego, mieszczącego Arkę Przymierza. Nad nią pali się wieczna lampa. W centralnym miejscu znajduje się podium ze stołem lub pulpitem, na którym rozkładana jest Tora w czasie jej odczytywania.

   Tora zawiera 304 805 liter ułożonych w kolumny, które liczą 42 wiersze. Modłom w synagodze może przewodzić każdy mężczyzna o dobrej opinii religijnej i moralnej. Nie musi to być ani rabin, ani żadna inna wyświęcona osoba. Ze względów praktycznych funkcję tę powierza się przygotowanym śpiewakom synagogalnym, nazywanymi chazanami lub kantorami. Synagoga nigdy nie pełniła roli świątyni (nie składano tam ofiar) choć zwano ją czasem małą świątynią.

Obrzędy w życiu rodzinnym i społecznym – stanowią i są naturalnym środowiskiem kultywowania tradycji nie tylko w społeczności żydowskiej. Są to zachowania wprowadzane w życie począwszy od narodzenia człowieka aż po śmierć.

Jedną z bardzo ważnych form tradycji żydowskiej jest obrzezanie. Historia tegoż obrządku nawiązuje do niezwykle ciekawej historii wiernego sługi bożego Abrahama. Otóż, swego czasu Bóg wystawił na ciężką próbę Abrahama nakazując mu złożenie ofiary z ukochanego syna Izaaka. Kiedy miało się już dopełnić dzieło posłuszeństwa, Pan ulitował się i „powstrzymał prawicę zrozpaczonego ojca”. Wtedy też ustanowił znak nowego przymierza pomiędzy niebem, a ziemią. Odtąd w osiem dni po narodzeniu chłopca żydowskiego ma miejsce obrzęd obrzezania dokonywany na znak tego przymierza. Odbywa się w domu lub synagodze w obecności zaproszonej rodziny. Ojciec niemowlęcia nakłada jarmułkę i odmawia specjalnie przygotowaną na tą uroczystość modlitwę. Jednocześnie chłopiec otrzymuje imię, zwyczajowo nawiązuje ono do kogoś z rodziny lub bliskich przyjaciół – podobnie jak w innych społecznościach. W trakcie obrzędu stosowane są bardzo rygorystyczne higieniczne zasady.

   Narodziny dziewczynki sygnalizuje ojciec dziecka, który w najbliższą sobotę po narodzeniu zostaje wywołany do czytania Tory w synagodze, podając do publicznej wiadomości imię córki i zapraszając na posiłek po nabożeństwie szabatowym.

Wychowywanie dzieci – po trzecim roku życia dziecka wprowadza się odrębne role życiowe dla chłopca i dziewczynki. Chłopcom ścina się włosy pozostawiając jedynie pejsy. Ceremonia postrzyżyn odbywa się w synagodze. Ojciec dziecka nakłada wówczas synowi jarmułkę oraz kaftanik zakończony sznureczkami. Chłopiec rozpoczyna naukę w chederze tj. elementarnej szkole żydowskiej. W chederze uczył zazwyczaj 1 nauczyciel; czasem zatrudniał pomocnika czyli belfra. Uczniowie poznawali tam alfabet hebrajski, teksty modlitw i Torę. Szkoła miała charakter religijny; z biegiem czasu wprowadzano do programu przedmioty świeckie. Lekcje w hederze odbywały się po południu aby umożliwić chłopcom naukę w szkołach powszechnych. Chłopcy kontynuowali naukę religijną drugiego stopnia zwaną jesziwa. W Polsce wszystkie gminy miały własne jesziwy. Poziom żydowskiej oświaty w Polsce był wysoki.

   Dziewczynka po ukończeniu 3 lat powinna rozpocząć tzw. rolę żeńską przy matce i tak: stając w szabat przy matce zapalać swoją świecę i uczestniczyć wspólnie w odmawianiu modlitw. Dawniej nie wysyłano dziewczynek do szkół. Żydowskie dziecko w wieku lat 12 – tu (w przypadku dziewczynki) i 13 – tu (w przypadku chłopca) stają się dorośli i odpowiedzialni za swoje czyny. Ceremonia „dorosłości” chłopca odbywa się w synagodze. Chłopiec recytuje błogosławieństwo Tory oraz przyjmuje specjalny strój (tefilin), który odtąd ma wkładać w czasie modlitwy. Od tego dnia może brać pełny udział w uroczystościach religijnych w synagodze.

   Dorosły Żyd zobowiązany jest odmawiać w ciągu dnia trzy modlitwy, a w czasie modlitwy głowa powinna być okryta szalem modlitewnym wykonanym z białej wełenki, jedwabiu lub bawełny ozdobionym czarnymi lub czerwonymi pasami. Szal zakończony frędzlami. Dodatkowo pobożny Żyd korzysta w czasie modlitwy z telfina tj. przypisanych na pergaminie cytatów z Tory.

Strój – charakterystyczny strój Żyda – to czarny chałat lub podbita futrem bekiesza, na nogach białe pończochy i czarne buty z cholewami, meszty lub tureckie kapce bez pięt. Na głowie jarmułka na którą nakładano czapkę lub futrzany kapelusz przypominający polski kołpak. Charakterystyczne uczesanie Żydów, które spotykamy i dziś, to pejsy przy uszach i noszenie długiej brody.

Żydówki nie wyróżniały się strojem. Dawniej po wyjściu za mąż pobożne kobiety goliły włosy i nosiły peruki. Miało to chronić je przed złymi duchami wczepiającymi się we włosy jak i przed grzesznym pożądaniem mężczyzn. Istniał zwyczaj (już dawno przeszły) używania przez kobiety ozdobnych haftowanych perłami naczółków. Żydówki lubiły też biżuterię (nie tylko one) i bogate szaty, oczywiście jeśli je było na to stać.

Małżeństwo i rodzina –  małżeństwo uważane było za obowiązek każdego Żyda. Zaloty młodych bywały nieprzyzwoite, stąd na ogół kojarzone były przez rodziców. Obowiązywała wstępna umowa zaręczynowa podczas której narzeczeni składali odpowiednie przyrzeczenia. Ważnym i uroczystym momentem w życiu Żyda był ślub poprzedzony spisaniem kontraktu ślubnego ustalającego kwestie finansowe. Uroczystości ślubu i wesela niewiele różniły się od innych społeczności poza żydowskich. Była wymiana pierścionków, przyjęcie, zabawa. Uroczystości weselne podobnie jak współcześnie, były zależne od zamożności rodziców pary młodej.

Rytualna czystość – odprawiana była w łaźniach – mykwach. Byli do nich zobowiązani mężczyźni, kobiety, narzeczeni przed ślubem i osoby przechodzące na judaizm. Po dokładnym umyciu ciała należało całkowicie zanurzyć się w wodzie. Mykwy usytuowane były w pobliżu synagogi. Obok rytualnych kąpieli obowiązywały tzw. rytualne ablucje polegające na polewaniu każdej z rąk z osobna. Przykładowo przed modlitwą, przed posiłkiem, a także po kontakcie ze zmarłym lub powrocie z cmentarza.

Śmierć – prawo żydowskie określa szczegółowo także rytuał dotyczący ostatniej posługi zmarłego. Żyd umierając wyznaje swoje grzechy, a śmierć traktuje jako wolę Bożą. Pochówku należało dokonać jeszcze tego samego dnia, bądź jeden dzień po śmierci. Ciało zmarłego obmyte i namaszczone zawijano w lniany całun i składano bezpośrednio do grobu na cmentarzu zwanym okopiskiem lub kirkutem. Cmentarze podobnie, jak katolickie, usytuowane były poza granicami miasta. Dawniej zanoszono na cmentarz zwłoki na „marach” (drągach lub drabinie) bez trumny przykryte jedynie całunem. Z czasem ze względów sanitarnych ciało przewożono w trumnach szczelnie zamkniętych i tak jest do dziś.

Cmentarz – miejsce święte, nienaruszalne do dnia Sądu Ostatecznego. Jednocześnie jako  miejsce „nieczyste” powinno być otoczone murem lub wałem ziemnym, a obok zaopatrzone w studnie. Na grobach umieszcza się kamienne płyty (macewy) z wyrytą inskrypcją zawierającą ważne daty dotyczące zmarłego i ewentualnie dodatkowe symbole takie jak gwiazda Dawida, Księga lub Tora. W kulturze żydowskiej nie umieszcza się wizerunków Boga i człowieka, a jedynie zwierzęta i rośliny.

   Na cmentarzu żydowskim w Łodzi spotkałam bardzo znamienne symbole na macewach. W przypadku zmarłego młodego człowieka umieszczano na macewie wyryty symbol złamanej świecy. Takich symboli na grobach ludzi dorosłych nie było w ogóle. Macewy winny być jednolite i skromne dla podkreślenia równości każdego człowieka wobec śmierci. Nie ma i nie było zwyczaju składania kwiatów, gdyż te służą tylko żywym.

   Jak zawsze w praktyce zasady te nie obowiązywały wszystkich. Najbogatsi i najzacniejsi Żydzi w Łodzi pochowani zostali w okazałych grobowcach górujących nad całym terenem cmentarza. Do dziś stanowią unikalną, piękną architekturę tego miejsca.

Święta żydowskie – podobnie jak w naszej kulturze różnorodne obchody, rocznice i święta religijne mają na celu przede wszystkim kultywowanie tradycji i umacnianie więzi międzyludzkich. Oto niektóre z nich: Święto Wyjścia – czyli Paschy marzec/kwiecień, Święto Tygodni – maj/czerwiec, Święto Przaśników, Nowy Rok, Dzień Pojednania, Święto Szałasów, Święto Świateł (Chanuki), Święto Losów (Purim) i wiele innych. Ponadto w roczny cykl świąt żydowskich wpisuje się usankcjonowane tradycją święto Radość Tory (Simchat Tora).

   Opiszę niektóre z nich:

Pascha – najstarsze święto żydowskie upamiętniające wyjście Żydów z Egiptu i karmienie się manną na pustyni. Po powrocie z nabożeństwa w synagodze odbywa się wieczerza paschalna. Na stole nakrytym białym obrusem ustawia się świecę i specjalną świąteczną zastawę. Przy stole zasiada cała rodzina odświętnie ubrana. Podczas wieczerzy obowiązuje specjalny porządek: błogosławieństwo nad winem (kidysz) oraz przełamanie macy. Uroczystość ta, jakże podobna do chrześcijańskiej wigilii, kultywuje jeszcze jedną tradycję dobrze nam znaną. Otóż podczas wieczerzy paschalnej należy otworzyć drzwi – na znak zaproszenia każdego potrzebującego.

Chanuka – Święto Świateł trwające osiem dni i obchodzone na pamiątkę zwycięstwa Machabeuszów nad Seleucydami, którzy w 165r p.n.e. zbezcześcili świątynię. Po ponownym wyświęceniu ołtarza należało zapalić menorę lecz znaleziono tylko 1 pojemnik czystej oliwy. Cudownym sposobem wystarczyło jej na 8 dni. W wystawianych przed drzwiami lub w oknach lampkach chanukowych zapalane są co wieczór kolejne płomyki. 8 dnia w świeczniku płonie 9 świec.

Szabat – czyli sobota jako dzień święty przeznaczony na modlitwę i odpoczynek wynikający z nakazu biblijnego. Rozpoczyna się w piątkowy wieczór zapaleniem świec i uroczystą wieczerzą. Pożegnanie soboty to oddzielenie dnia świętego od dni zwykłych. „Sześć dni będziesz wykonywał pracę, ale dzień siódmy będzie dla was świętym szabatem odpoczynku dla Pana”. Świętość dnia sobotniego jest nakazem prawa religijnego zakazującego wykonywanie jakichkolwiek prac w tym także palenia ognia, gotowania posiłków, wędrówek pieszych oraz wielu innych czynności roboczych.

   Opisane tradycje żydowskie są ściśle powiązane z religią i sięgają jeszcze starożytności. Współcześnie – zakazy i nakazy według ortodoksyjnej interpretacji Prawa Mojżeszowego obowiązują rygorystycznie tylko w niektórych społeczeństwach żydowskich.

   Charakteryzując życie rodzinne, religijne, towarzyskie i społeczne w aspektach kultury i obyczajów dostrzegamy wiele podobieństw do życia Chrześcijan. Otóż nie można zapominać, że świat judaizmu i świat chrześcijaństwa mają to samo źródło. Żydzi i Chrześcijanie są dziećmi tego samego Boga. Posługują się dziesięcioma przykazaniami od tego samego Ojca. Chrześcijanie przyjęli Dobrą Nowinę – Nowy Testament, Żydzi wciąż na nią czekają wspominając coraz odleglejsze wydarzenia Starego Testamentu. Ale toczy się nowe życie i dla wielu współczesnych Żydów nawet Prawo Tory jest już jedynie tradycją.

   Żydzi uznają się jako naród wybrany, któremu Bóg wyznaczył szczególną rolę w dziejach ludzkości. Uważają, że są powołani do ochrony najwyższych wartości religijnych – co wyróżniać ma ich spośród całej reszty świata. Współcześnie, w aktualnej sytuacji geopolitycznej i w obliczu trwających od lat konfliktów zbrojnych z udziałem Państwa Izraelskiego – trudno wierzyć w trwałość misji jaką głoszą. Trzeba jednak przyznać, że silne i niezmienne poczucie własnej odrębności narodowej budzi podziw, ale i sprzeciw w wielu jego aspektach.

Danuta Pasieczna

 

   * Eklezjastes – poetycka księga Starego Testamentu z III w. p.n.e., zaliczana do ksiąg mądrościowych, napisana przez nieznanego nauczyciela mądrości; stanowi zbiór pesymistycznych rozważań o trudzie, marności i przemijaniu życia ludzkiego.

 

Bibliografia

2. „Świat Przeszły Dokonany” pod red. Józefy Kostek, wyd. Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej, Przemyśl 2012
3. „Encyklopedia Miasta Zamościa”, Andrzej Kędziora, wydanie drugie, wyd. JN Profil, Zamość 2012