Prawosławna parafia wojskowa
Prawosławna cerkiew garnizonowa w twierdzy zamojskiej powstała w 1833 roku pod wezwaniem Zbawiciela (Spasa), w przebudowanym do tego celu południowym pawilonie dawnego pałacu Zamoyskich, prawosławna parafia wojskowa była usytuowana przy tej cerkwi garnizonowej. Była to typowa pułkowa cerkiew domowa, lokowana w pomieszczeniach innych budynków. Znajdowała się w przebudowanym do tego celu południowym pawilonie dawnego pałacu Zamoyskich, pomiędzy szpitalem garnizonowym (dawny pałac) a kwaterami oficerskimi (południowa oficyna pałacu). Cerkiew znajdowała się na 1 piętrze pawilonu, na parterze była kancelaria oraz mieszkanie proboszcza. Nie wyróżniała się od otaczającej zabudowy, jako wyróżnik na dachu miała krzyż prawosławny. W cerkwi znajdowała się nie ręką ludzką wykonana cudowna ikona Zbawiciela.
Po zamianie 25 lipca 1871 roku na cerkiew prawosławną dawnej cerkwi unickiej pod wezwaniem Świętego Mikołaja, tam została przeniesiona parafia miejsko-garnizonowa, a jej proboszcz kapelan ksiądz Mikołaj Straszkiewicz, dotychczasowy proboszcz cerkwi spaskiej otrzymał w 1872 roku tytuł protojereja[1]. W latach 1879-1892 rezydował przy kaplicy pod wezwaniem Zbawiciela, gdzie mieściła się kancelaria i mieszkanie proboszcza. W kaplicy pozostała cudowna ikona Zbawiciela. Po wybudowaniu plebanii (popówki) przy cerkwi Świętego Mikołaja, do tego budynku została przeniesiona plebania.
W latach 1871-1894 wymieniana jest w Zamościu jedna cerkiew miejsko-garnizonowa, od 1894 roku dwie cerkwie: garnizonowa pod wezwaniem Zbawiciela, która mieściła się w pawilonie dawnego pałacu oraz miejska pod wezwaniem Świętego Mikołaja (nikolska). Cerkiew garnizonową poddano remontowi w 1895 roku, nad częścią ołtarzową na dachu umieszczono kopułę z dzwonami, zwieńczoną krzyżem.
Wojskowa budowlana komisja w Zamościu, w latach 1906-08 zajmowała się nadzorowaniem budowy koszar, wykonywanych przez prywatnych przedsiębiorców. Jej skład: przewodniczący płk Mikołaj Surażewski, cywilny inżynier Konstanty Selens, członek por Timofiej Waśkow, prowadzący sprawy sztabskapitan Aleksander Światowiec-Walewicz. Wcześniej każdy pułk miał cerkiew polową, ze składanym przenośnym ikonostasem oraz sprzętem liturgicznym. Po przybyciu do miejsca stacjonowania urządzano cerkiew w namiocie. Pod koniec XIX wieku zaczęto wznosić stałe cerkwie pułkowe, które podlegały pod Ministerstwo Wojny. Były budowane z funduszy wojskowych i składek oficerów. W 1900 roku minister wojny Aleksiej Kuropatkin przedstawił carowi projekt cerkwi inż. Fiodora Wierzbickiego. Zgodnie z carskim zarządzeniem z 1 grudnia 1901 roku cerkwie pułkowe były budowane aż do wybuchu wojny według tego modelowego wzorca. Były to cerkwie murowane, wolnostojące, jednonawowe (orientowane), z umiejscowioną dzwonnicą nad głównym wejściem od zachodu, a nad ołtarzem kopuły otoczonej mniejszymi. Musiały pomieścić około 1000 żołnierzy, umożliwiając uczestniczenie w liturgii oddziałowi ustawionemu w szyku. W architekturze cerkwi pułkowych odstąpiono od tradycyjnych kanonów świątyń prawosławnych, były podobne do architektury kościołów rzymsko-katolickich. Ułatwiło to w późniejszym okresie przekształcenie jej na kościół. [2]
W Zamościu wraz z koszarami została wybudowana cerkiew pułkowa, stojąca w północno-zachodnim narożu koszar, przy obecnej ul. Piłsudskiego. Po zakończeniu budowy w 1908 roku, do nowej cerkwi pułkowej została przeniesiona wojskowa parafia garnizonowa pod wezwaniem Zbawiciela, wraz z cudowną ikoną
Zamość, cerkiew pułkowa wg projektu inż. Fiodora Wierzbickiego
Tam została przeniesiona wojskowa parafia garnizonowa pod wezwaniem Zbawiciela, również tam została przeniesiona cudowna ikona. Zabrana została podczas ewakuacji Rosjan z Zamościa w 1915 roku. Cerkiew nosiła nazwy od kolejnych stacjonujących w Zamościu pułków piechoty: borodińska, tarutyńska, butyrska. Mieszkanie proboszcza oraz kancelaria garnizonowa znajdowały się w murowanym parterowym budynku na południe od cerkwi. W późniejszym okresie mieścił się tam hotel garnizonowy.
Pod proboszcza podlegał prawosławny cmentarz wojskowy, był przy cmentarzu katolickim. Obecnie zachowała się część późniejszego cmentarza.
Kapelani garnizonowi: od 1833 roku ksiądz Mikołaj Samborski; od 1851 roku ksiądz Mikołaj Straszkiewicz; od 1879 roku ksiądz Antoni Riszetiłowicz; od 1894 roku ksiądz Antoni Gackiewicz; od 1903 roku ksiądz Włodzimierz Gordasewicz; od 1907 roku ksiądz Emilian Bekarewicz.
Rzymsko-Katolicka parafia wojskowa
Majątek cerkiewny dekretem naczelnika państwa Józefa Piłsudskiego z 18 grudnia 1918 roku przeszedł pod przymusowy zarząd państwa. W Zamościu cerkiew garnizonowa została zamieniona na kościół garnizonowy Wojska Polskiego. Z zewnątrz zostały usunięte elementy cerkiewnej architektury. Wewnątrz w miejsce ikonostasu umieszczono ołtarz główny i dwa boczne, oraz ambonę, nad wejściem głównym umieszczono murowany chór muzyczny. W ołtarzu głównym znajdował się obraz przedstawiający Św. Michała Archanioła walczącego z siłami szatańskimi.
Zamość, wnętrze cerkwi garnizonowej
Hebrajskie imię Mika’el znaczy Któż jak Bóg – słowa z którymi Archanioł Michał jako pierwszy miał wystąpić przeciwko Szatanowi.
Parafia rzymskokatolicka powstała w styczniu 1919 roku pod wezwaniem Świętego Michała Archanioła, usytuowana w przejętej dawnej cerkwi garnizonowej w Zamościu. Obejmowała powiaty biłgorajski, tomaszowski i zamojski. Kapelan garnizonowy udzielał posługi duszpasterskiej we wszystkich jednostkach wojskowych znajdujących się na jego terenie. Kancelaria oraz mieszkanie proboszcza znajdowały się w dawnej popówce przy cerkwi wojskowej.
Po reorganizacji, kapelan parafii garnizonowej w Zamościu podlegał (od października 1921 roku) pod Kierownictwo Rejonu Duszpasterstwa Katolickiego w Lublinie (Dekanat II Okręgu Korpusu Lublin).
Od 27 lutego 1926 roku, po zatwierdzeniu przez Stolicę Apostolską dekretem nuncjusza w Polsce statutu Duszpasterstwa Wojskowego, terytorium kraju podzielona na parafie wojskowe, w każdej parafii wojskowej znajdował się proboszcz, kapelan garnizonowy. W Zamościu była to parafia wojskowa pod wezwaniem Świętego Michała Archanioła.
W 1931 roku zlikwidowane zostały rejony i probostwa, administrator parafii wojskowej w Zamościu podlegał bezpośrednio pod Dziekana II OK Lublin.
Pod kapelana podlegał cmentarz wojskowy, znajdował się przy cmentarzu cywilnym, obecnie nie istnieje.
Kapelani garnizonowi: od 24 stycznia 1919 roku ksiądz kapelan Teofil Pilch; od października 1921 roku (od 1937 roku starszy kapelan) ksiądz kapelan Józef Świdnicki, w 1939 roku kapelan 3 Dywizji Piechoty Legionów, od 1945 roku dziekan Okręgu Wojskowego VII Lublin.
Przynajmniej na początku II wojny światowej, kościół był użytkowany przez wojsko niemieckie. Jak poświadcza zdjęcie były w nim odprawiane msze dla żołnierzy wyznania rzymsko-katolickiego.
Zamość, cerkiew garnizonowa w czasie II wojny światowej
Przypuszczalnie pod tym samym wezwaniem, ponieważ św. Michał Archanioł jest patronem żołnierzy.
9 października 1944 roku Naczelny Dowódca WP gen broni Michał Rola Żymierski wydał rozkaz nr 47 o sformowaniu organów służby sprawiedliwości 3 A WP oraz Głównego Wydziału Duszpasterstwa WP. Parafia wojskowa w Zamościu pod wezwaniem Świętego Michała Archanioła powstała na podstawie tego rozkazu, nie posiadała swojego etatowego kapelana i zorganizowanej opieki duszpasterskiej.
Opiekę nad nią sprawował proboszcz Garnizonu Lublin ksiądz kpt Mikołaj Puacz, który następnie był do 15 grudnia 1945 roku kapelanem garnizonu w Chełmie. Przyjeżdżał do Zamościa na wizyty duszpasterskie. Proboszczowie garnizonów otaczali opieką duszpasterską jednostki wojskowe stacjonujące na terenie garnizonu oraz poza nim, te które nie miały zorganizowanej opieki duszpasterskiej.
Rozkaz z 5 listopada 1945 roku powołał Duszpasterstwo Ministerstwa Obrony Narodowej Wyznania Rzymsko-Katolickiego w celu przystosowanie służby duszpasterstwa do stanu pokojowego. Zmniejszono liczbę kapelanów i parafii. W końcu grudnia 1945 roku etatowym kapelanem utrzymanej parafii garnizonowej w Zamościu został ksiądz mjr Mikołaj Puacz.
Zgodnie z zarządzeniem Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego nr 31/X z dnia 31 maja 1946 roku, kapelani mieli obowiązek przeprowadzenia rewindykacji kościołów garnizonowych, wraz z przyległymi budynkami. Kościoły miały służyć potrzebom religijnym wojska i ludności cywilnej. Na podstawie tego rozkazu został przejęty dawny kościół garnizonowy w Zamościu wraz budynkiem probostwa. Przy przejętym kościele została umiejscowiona parafia wojskowa w Zamościu pod wezwaniem Świętego Michała Archanioła.
Proboszczowie garnizonu obejmowali opieką duszpasterską wszystkie jednostki garnizonu oraz poza nim te, które nie miały zorganizowanej opieki. Podlegali dziekanom Okręgów Wojskowych oraz pod względem administracyjno-gospodarczym dowódcy dywizji i komendantowi garnizonu.
Zamość, cerkiew garnizonowa, szpital wojskowy z okresu I wojny światowej
W Okręgu Wojskowym VII Lublin w latach 1946-1965 proboszczem garnizonu Lublin i dziekanem okręgu był ksiądz ppłk Józef Świdnicki. Dziekani otaczali opieką wszystkie jednostki wojskowe na terenie okręgu oraz sprawowali opiekę nad szpitalami.
Rozkazem nr 1381 z dnia 15 grudnia 1947 roku ksiądz mjr Mikołaj Puacz został kapelanem 3 Dywizji Piechoty, ponieważ w połowie 1946 roku zostało przeniesione do Zamościa sztab i dowództwo dywizji z jednostkami dowodzenia. Wcześniej od 1 stycznia 1944 roku kapelanem 3 Dywizji Piechoty był ksiądz kpt Alojzy Dudek, który był w wojsku do grudnia 1947 roku. Proboszczowie dywizji sprawowali opiekę duszpasterską nad wszystkimi jednostkami swojej dywizji i innymi znajdującymi się na ich terenie. 14 września 1949 roku dowództwo dywizji przeniesiono do Lublina.
2 kwietnia 1948 rok ksiądz mjr Mikołaj Puacz został przeniesiony na stanowisko zastępcy dziekana OW IV w Katowicach. Ponownie parafia wojskowa w Zamościu nie miała swojego etatowego proboszcza, opiekę duszpasterską sprawował dziekan ksiądz ppłk Józef Świdnicki.
21 kwietnia 1948 roku Stolica Apostolska uchyliła Statut Duszpasterstwa Wojskowego z 27 lutego 1926 roku. Wygasła jurysdykcja kapelanów wojskowych oraz zostały zlikwidowane parafie wojskowe. Ministerstwo Administracji Publicznej 31 maja 1948 roku nie przyjęło postanowień, tłumacząc że werbunek kapelanów jest potrzebny do utrzymywania morale żołnierzy. Watykan sprawy duszpasterstwa wojskowego powierzył episkopatowi, a udzielanie jurysdykcji kapelanom przyznano biskupom diecezjalnym.
14 kwietnia 1950 roku doszło do porozumienia pomiędzy rządem Rzeczypospolitej a Episkopatem Polski, ustalono, że duszpasterstwo wojskowe będzie uregulowane odrębnym statutem, nie został wprowadzony. Rozkaz ministra ON z 12 czerwca 1950 roku o powołaniu probostw garnizonów 1, 2 i 3 kategorii, kapelanów usytuowano przy kościołach garnizonowych, zostali podporządkowani komendantowi garnizonu. Ograniczyło to działalność kapelanów do terenu kościoła garnizonowego: pogrzebów, chrztów i komunii oraz spowiedzi podczas świąt. W 1950 roku usunięto z przysięgi wojskowej aspekty religijne. Generalnemu Dziekanowi podlegali bezpośrednio kapelani garnizonowi.
W garnizonach, gdzie nie było kapelanów Generalny Dziekan mógł zatrudniać pracowników kontraktowych, cywilnych kapelanów pomocniczych. Księża kapelani mieli prowadzić wojskową kancelarię parafialną.
W Zamościu nadal istniało probostwo garnizonowe 3 kategorii pod wezwaniem Świętego Mikołaja Archanioła, na kapelana pomocniczego został zatrudniony proboszcz kolegiaty ksiądz Franciszek Zawisza.
20 lipca 1957 roku Główny Kwatermistrz WP przekazał kościół w wieczyste użytkowanie diecezji lubelskiej, ale bez budynków probostwa. 6 października 1957 roku Parafia Wojskowa w Zamościu Świętego Mikołaja Archanioła została przekazana diecezji lubelskiej. Kościół garnizonowy stał nieużytkowany do 1961 roku.
W 1961 roku został utworzony kościół rektoralny pod wezwaniem Świętego Michała Archanioła, na rektora 6 maja 1961 roku został powołany przez księdza biskupa lubelskiego Piotra Kałwę, wikary kolegiaty ksiądz Eugeniusz Goliński, jednocześnie pozostał wikarym kolegiaty. Rektor nie może w swoim kościele wykonywać funkcji przynależnych do proboszcza.
12 kwietnia 1979 roku została erygowana parafia pod wezwaniem Świętego Michała Archanioła w Zamościu przez księdza biskupa lubelskiego Bolesława Pylaka. 26 października 1979 roku został odwołany ze stanowiska rektora i wikarego ksiądz Eugeniusz Goliński i mianowany administratorem nowo erygowanej parafii z prawami i obowiązkami proboszcza.
Proboszczem kościoła garnizonowego w Lublinie w latach 1965-71 był ksiądz płk Mikołaj Puacz, który obejmował opieką duszpasterską garnizon w Zamościu.
Stankiewicz Zbigniew
Zdjęcia: z kolekcji W. Smyka – Zamość drewniany i archiwalia.
[1]. z greckiego pierwszy kapłan, zwierzchnik większej parafii
[2]. Agnieszka Januszkiewicz. Dawne cerkwie garnizonowe wojsk rosyjskich nad Bugiem. II Międzynarodowa naukowa konferencja 2010.
[3]. Agnieszka Januszkiewicz. Architektura murowanych cerkwi wojskowych dawnego Królestwa Polskiego i jej przekształcenia. 1815-2015. Rozprawa doktorska na Wydziale Architektury Politechniki Gdańskiej.