Dzięki uprzejmości Pani Ewy Dąbskiej mamy okazję przypomnieć artykuł dr Bogumiły Sawy, opublikowany przed laty w kwartalniku popularno-naukowym „Spotkania z zabytkami” R. IX, nr 3-4 (21-22), 1985, s. 46-48.

 

Działo się to pod koniec lat trzydziestych, ale równie dobrze mogło się dziać w innym czasie i miejscu, bowiem urzędnicy – jak się okazuje – byli zawsze. Chodzi o tych urzędników, których dewizą jest niewstawanie zza biurek i nieutrudnianie sobie życia myśleniem.

W latach dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia stał na rogu ulic Franciszkańskiej i Ormiańskiej (dziś ulice Staszica i Grecka) w Zamościu XVIII-wieczny dom zajezdny.¹ Wśród sąsiedniej zabudowy wyróżniały go: piękny barokowy portal i charakterystyczny stromy dach z facjatką, uginający się pod ciężarem czerwo­nych holenderek. Towarzyszyła mu młodsza wiekiem, pospolita drewniana oficyna kryta gontem. Całość za­mykało stylowe murowane ogrodzenie, otwierające się malowniczo dwiema bramami na obydwie ulice. Właściciel zajazdu Izaak Dychter w 1891 r. użytkował w budynku głównym cztery izby i komorę, przeznaczając trzy dalsze na „numery hotelowe”. Dwuskrzydłowa ofi­cyna w całości służyła przyjezdnym.

Zmierzch powo­dzenia wiekowej karczmy przy ul. Franciszkańskiej stał się faktem po pierwszej wojnie światowej, kiedy nie mogła już konkurować z nowoczesnym hotelem „Cen­tralnym” czy z elegancką „Wiktorią”. Świadomi tego Dychterowie zamienili dwie izby od frontu na sklepy, a pozostałe wynajmowali lokatorom. Obydwa budynki, niszczone przez czas i ludzi, wołały o remont. Naprawa dziurawego dachu była jednak niemożliwa, bo nikt już wtedy nie produkował czerwonej holenderki, zaś wy­miana sędziwych krokwi groziła unicestwieniem całe­go dachu. Troskę budziły porysowane ściany boczne, przy czym ściana podwórzowa wyraźnie odchyliła się od pionu. Odpadały kawałki tynku z sufitu i tylko traf uchronił właścicielkę od niechybnej śmierci.

Zamość, Zajazd Dichtera przy ul. Staszica

Rudera w pobliżu Rynku Wielkiego straszyła prze­chodniów i turystów, ale barokowy portal powstrzy­mywał Zarząd Miejski przed wydaniem decyzji o roz­biórce. Ówczesny konserwator zabytków w Lublinie, dr Józef Dutkiewicz², obejrzawszy karczmę, uznał ją za zabytek, a właściciele otrzymali nakaz podjęcia jej niezwłocznego kapitalnego remontu i rozbiórki szpet­nej oficyny. Zebrała się natychmiast u Dychterów rada familijna, złożona z magistra farmacji Zygmunta, mie­szkającego stale we Lwowie, jego matki Heleny i siostry Róży. Postanowiono sprzedać nieruchomość po­zostającą w rodzinie od trzech pokoleń. Względy emo­cjonalne ustąpić musiały twardej rzeczywistości. Re­mont budynku wymagał bowiem od zaraz kilku tysięcy złotych, zaś czynsze od siedmiu lokatorów przejął Urząd Skarbowy na pokrycie zaległych podatków. Zaczęli zgłaszać się pierwsi reflektanci. Dla wielu z nich obiekt – zwłaszcza kwad­ratowy narożny plac o powierzchni 625 m² – nie był pozbawiony zalet. Kiedy jed­nak okazało się, że rozebranie rudery i postawienie nowego budynku jest niemożliwe ze względu na zabytkowe walo­ry, ewentualni nabywcy rezygnowali z kup­na. Dychterowie zaczęli więc szukać sposobu, aby uwolnić starą karczmę spod ochrony.

W podaniu do konserwatora potomkowie zamożnego oberżysty Izaaka, nieposiadający rzekomo „nawet środków na życie”, roztaczali ponury obraz odrażają­cego zwaliska, któremu żaden remont nie mógł już pomóc. Orędownikiem Dychterów stał się, o dziwo, architekt miejski Tadeusz Zaremba. Mając opinię „człowieka niezwykle oddanego zamojskiemu grodowi”, dbającego o zachowanie jego całości architekto­nicznej, opowiadał się za przychylnym załatwieniem prośby właściciela zajazdu. „Sam obiekt – usiłował w 1938 r. przekonywać Józefa Dutkiewicza – jest w stanie tak wielkiego zniszczenia i nie zawiera wybitniejszych cech zabytkowości, że bez szkody dla miasta można go rozebrać i parcelę zabudować nową, dostosowaną do otoczenia budowlą. Aby go uratować, jest tylko jed­no wyjście, a mianowicie, mogłaby ją na zasadzie art. 18 ustawy o ochronie zabytków władza konserwator­ska wywłaszczyć na rzecz państwa” (25 maja 1938 r.).

Zamość, Zajazd Dichtera przy ul. Staszica 4-12, fot. Z. Otachel

         Ówczesny szef tej władzy miał zupełnie odmienne zda­nie na temat sposobu ocalenia oberży i dlatego warto je przybliżyć w obszernych fragmentach: „Urząd Wo­jewódzki Lubelski zawiadamia, że opierając się na art. 141 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dn. 6.03.1928 r. o opiece nad zabytkami (Dziennik Urzędo­wy nr 29, póz. 265), nie może zwolnić spod ochrony zabytkowej i udzielić zezwolenia na rozbiórkę dawne­go zajazdu wraz z ogrodzeniem murowanym, ponieważ przedstawia on jedyny tego rodzaju obiekt zachowany na terenie Zamościa. Urząd Wojewódzki nie ma nato­miast zastrzeżeń co do rozbiórki dobudowanych do muru ogrodzeniowego od strony podwórza drewnia­nych przybudówek, których blaszany dach szpeci ca­łość zabudowań. Jakkolwiek dach mieszczący się na domu, znajduje się w stanie zniszczenia, to przeprowa­dzenie tymczasowego remontu, który by go zabezpieczył, nie będzie połączone z takimi kosztami, które by czyniły remont ten niemożliwym dla właściciela. Jed­nocześnie Urząd Wojewódzki zaznacza, że przy wyko­nywaniu niezbędnych robót zabezpieczających, możli­wym byłoby po złożeniu umotywowanej prośby – udzielenie przez tutejszy urząd, pewnej pomocy finansowej. Utrzymanie domu w należytym porządku, po usunięciu szpecących dobudówek, przywróci mu w pełni jego pierwotną piękność i urok” (15 lipca 1938 r).

Zygmunt Dychter, powiadomiony o decyzji konserwatora, skorzystał natychmiast z przysługującego mu pra­wa odwołania do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Obok powtórzonych sformu­łowań z wcześniejszej urzędowej korespondencji za­wiera ono nowy element, swego rodzaju „donos” na konserwatora, jakoby ten dokonując oględzin zajazdu „uczynił to pobieżnie” i nie sprawdził sklepienia w jed­nym z mieszkań, oświadczając, iż „nie miał ku temu potrzeby”. Sugerując, że zaliczenie w poczet zabytków było m.in. wynikiem niedbałej wizji lokalnej, Dychter prosił o powtórną komisyjną wizytację. Jednocześnie próbował sprzedać dom państwu „za około 20 000 zł, bo tyle mu dawano”¹. Zaraz jednak, jakby przerażony własną śmiałością, zauważał przymilnie „iż budynek ten aczkolwiek pochodzi rzekomo z XVIII wieku, nie posiada tak wielkiej wartości”, więc pozostaje go tylko „zwolnić spod opieki nad zabytkami i zezwolić na roz­biórkę” (16 lipca 1938 r.).

Odwołanie przesłane do mini­sterstwa drogą służbową zaopatrzył konserwator w pismo towarzyszące „z wnioskiem o utrzymanie w mocy decyzji tutejszego Urzędu” uznającej nierucho­mość Dychtera za zabytek i odrzucenie wspomniane­go odwołania. „Należy w nim bowiem rozróżnić dwie różne sprawy – pisze J. Dutkiewicz – stwierdzenie me­rytorycznie wartości zabytkowej obiektu, która nie jest poddawana w wątpliwość i drugą, dotyczącą jego kon­serwacji i utrzymania. Druga ta sprawa nie była przed­miotem orzeczenia i z tego względu nie może być w tym miejscu rozpatrywana (…). Zarzut jakoby dom ten nie był starannie zbadany przez konserwatora, nie jest zgodny z prawdą. Jeżeli chodzi o stronę merytoryczną, to Urząd Wojewódzki podkreśla, iż jakkolwiek wspom­niany zajazd odbiega wyglądem swym od tego typu domów zachowanych w Zamościu, to przecież stanowi on jeden z tych cennych fragmentów, które składają się na wszechstronność i bogactwo zabytkowej archi­tektury Zamościa” (26 września 1938 r.). Wydawać by się mogło, iż tak wyważony i dobrze udokumentowany głos lubelskiego fachowca przekona warszawskich urzędników.

Zamość, miejsce po dawnym Zajeździe Dichtera przy ul. Staszica

Tymczasem do grona sojuszników Dychtera dołączył jeszcze starosta powiatowy i tak oto kilka urzędów terenowych, kilka osób na tzw. stanowiskach oraz sta­ra karczma oczekiwały niecierpliwie werdyktu central­nej władzy konserwatorskiej.

Jakoż miesiąc później było już po sprawie, a re­quiem dla jedynego w Zamościu zajazdu z XVIII w. zabrzmiało przejmująco i nieodwołalnie: „Urząd Woje­wódzki Lubelski, Wydział Komunikacyjno-Budowlany Oddział Sztuki do mgra Zygmunta Dychtera. Lublin, 7.11.1938 r. W załatwieniu odwołania Pana z 16 sierp­nia br. od decyzji tutejszego urzędu z dn. 1.08.br., uzna­jącej dom przy ul. Staszica 4 w Zamościu za zabytek, Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Pu­blicznego, pismem z dn. 12.11. br. powiadamia tutejszy urząd, iż rzeczone odwołanie uwzględnia i decyzji Urzędu Wojewódzkiego Lubelskiego z dn. 1 sierpnia br. nie zatwierdza. Jakkolwiek dom ten jest jedynym pozo­stałym zajazdem z XVIII w. w Zamościu, jednak w sto­sunku do licznych i dobrze zachowanych zabytków tego miasta nie wykazuje wybitniejszych cech archi­tektonicznych, nie jest związany z żadnym faktem his­torycznym i nie wiąże się zespołowo z innymi domami zabytkowymi. Nadto, jak wynika z pisma Zarządu Miej­skiego m. Zamościa z dn. 25.05.br., dom ten jest w sta­nie wielkiego zniszczenia. Wprawdzie Urząd Woje­wódzki oświadcza w piśmie z dn. 26.09.br., że obecne zniszczenie i zaniedbanie domu dałoby się usunąć drogą normalnego remontu, nie wydaje się to jednak rzeczą łatwą. Zważywszy, że wartość zabytkowa domu jest bardzo względna, a właściciele nie posiadają fi­nansowych możliwości dla dokonania należytego remontu, Ministerstwo stwierdza, że ani strona meryto­ryczna, ani też praktyczna i gospodarcza, nie przema­wia za uznaniem domu tego za zabytek. Wobec powyższego, Ministerstwo decyzji Urzędu Wojewódzkie­go z dn. 1.08.br. nie zatwierdza i prosi o poinformowa­nie o tym stron”.

Reklama zamojskiego Hotelu Lwowskiego u Dichtera w Zamościu przy ul. Staszica 4, „Wędrowiec” z 1884 r.

Józef Dutkiewicz odczuwał zapewne sporą satysfakcję z poczucia dobrze spełnionego obowiązku i być może myślał sobie smętnie, jak łatwo być złym konserwa­torem zza ministerialnego biurka. I tylko starą oberżą, prawdziwą heroiną tej przedwojennej historii, nie mio­tały żadne sprzeczne uczucia, kiedy legła w gruzach późną jesienią roku 1938.

 

Przypisy                         

1. Opisane fragmenty i cytaty pochodzą z dokumentów znajdujących się w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Lublinie.
2. Józef Edward Dutkiewicz (1903–1968) był z wykształcenia malarzem, historykiem sztuki i konserwatorem. Studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim, Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie i w École du Louvre.

W latach 1935–1939 pełnił funkcję konserwatora okręgu lubelskiego, prowadząc prace przy restauracji Zamościa, Lublina i Kazimierza. Z jego inicjatywy powołano w Zamościu Komisję Artystyczno-Konserwatorską, niezbędną przy kompleksowych pracach konserwatorskich. Według jego projektu wykonano polichromię kamienic Rynku Wielkiego i ratusza w Zamościu. Opublikował wiele prac z dziedziny sztuki średniowiecznej,  nowożytnej i z konserwatorstwa.

3. Zebrane zdjęcia zajazdu pod linkiem:

https://www.zamosciopedia.pl/index.php/zaa-zal/item/2380-zajazd-dichterow