Lipsk [1] koło Zamościa
Lipsko to obecnie sołectwo gminy Zamość, pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1398 roku. Przynależała do Włości Szczebrzeszyńskiej, którą władał Dymitr z Goraja. Od 1631 roku znajdowała się w Ordynacji Zamojskiej.
Parafia prawosławna w Lipsku została ufundowana przez Lipskich w 1510 roku pod wezwaniem świętego Jana Bogosłowa Apostoła i Ewangelisty. Jednocześnie została wybudowana pierwsza drewniana cerkiew.
Po 1596 roku parafia prawosławna w Lipsku przystąpiła do unii z kościołem rzymskokatolickim. Pierwsza drewniana cerkiew oraz nowa konsekrowana parafia unicka w Lipsku uzyskała nowe wezwanie świętych Kosmy i Damiana, świętych kościoła katolickiego i prawosławnego. W 1633 roku ordynat Tomasz Zamoyski zezwolił unickiemu biskupowi chełmskiemu Metodowi Terleckiemu na wizytowanie cerkwi unickich w Ordynacji Zamojskiej. Nie zachowały się żadne dokumenty z przebiegu wizyty. Następnie jedną z pierwszych wizytowanych diecezji po synodzie zamojskim były diecezje chełmska i bełska. Cerkiew w Lipsku wizytowana była w grudniu 1725 roku przez biskupa chełmskiego i bełskiego Józefa Lewickiego, również nie zachowały się opisy rewizji. [2] W czasie rewidowana cerkiew unicka w Lipsku nosiła wezwanie świętych Kosmy i Damiana.
Wycinki map terenowych: 1909 r (Russland Mafsstab) i 1936 (WIG Warszawa)
Ponieważ nie zachowały się dokumenty, można posłużyć się zachowanymi mapami. Stara wieś Lipsk była ulokowana wzdłuż rzeki Wieprzec, obecna nazwa wschodniego dopływu Topornicy. Na południowej dominującej nad zabagnioną doliną rzeki, wysokiej skarpie. Tam znajdowała się od strony zachodniej cerkiew oraz z drugiej strony dwór, później folwark.
Na mapach z 1804 i 1808 roku, po drugiej stronie doliny rzeki wzdłuż drogi z Zamościa do Białowoli jest pokazana lokowana być może w połowie XVIII wieku nowa wioska Wola Lipska. W 1843 roku na mapie występują nadal dwie wioski oraz jedna cerkiew w Lipsku. W 1876 roku występuje już tylko wioska Lipsko, położona w miejscu Woli Lipskiej. Wioska odznaczała się regularnym i dobrym zabudowaniem, co wskazuje, że należy do wsi nowych czasów. [3] W miejscu dawnego Lipska pozostała cerkiew oraz folwark.
Wycinek Mapy Ordynacji Zamojskiej z zaznaczeniem folwarku w Lipsku, Archiwum Państwowe w Zamościu
W 1810 roku była jedna cerkiew unicka przy której proboszczem żdanowskim i lipskim był ksiądz Michał Boniecki, zmarły w 1823 roku; po nim proboszczem lipskim i żdanowskim został ksiądz Jan Kozłowski, zmarły w 1827 roku; następnie proboszczem parafii lipskiej i żdanowskiej został ksiądz Paweł Groszkowski, zmarły w 1863 roku; po nim ksiądz Jan Maciejewicz, żonaty z córką poprzedniego proboszcza Marią. Był proboszczem do likwidacji parafii unickiej w 1875 roku. Od 1866 roku kapłani przestali być utrzymywani przez wiernych, wyznaczono księżom unickim pensje państwowe.
Po likwidacji unii od 1876 roku i przejęciu parafii dotychczasowych unitów zmuszono do konwersji, w sposób administracyjny przepisano do nowej parafii prawosławnej. Protesty unitów w Guberni Lubelskiej nie spotkały się z masowymi represjami władz. W 1872 roku ustalono, że miejscowościach, gdzie lokalne siły porządkowe nie będą w stanie opanować sytuacji, ma interweniować wojsko. W Lipsku doszło do biernego oporu, zaprzestania uczestniczenia w nabożeństwach w cerkwi i uczestniczenia w nabożeństwach katolickich w Zamościu lub Krasnobrodzie. Na rysunku pokazane jest jak na terenie Chełmszczyzny Kozacy ciągnęli przemocą unitów do cerkwi prawosławnej.
To samo chcieli zastosować Ukraińcy wyznania grekokatolickiego podczas I Wojny Światowej, zwrócili się do Papieża oraz okupacyjnych władz austriackich, aby byłych unitów, którzy po 1905 roku konwertowali do kościoła rzymskokatolickiego, administracyjnie (przemocą) przenieść do kościoła greckokatolickiego.
W miejsce parafii unickiej została reaktywowana parafia prawosławna pod wezwaniem świętego Jana Bogosława Apostola i Ewangelisty. Proboszczami prawosławnymi w Lipsku byli: w latach 1876-1908 ksiądz Tichon Kwasnieckij; w latach 1909-15 Petr Zawalskij.
Nauczycielami w jednoklasowej szkółce przy cerkiewnej, która funkcjonowała z przerwami byli: w 1890 roku Maria Maciejko; w 1910 roku Aleksandr Samochwałow; w 1912 roku Bowkuń.
Wydany ukaz tolerancyjny w 1905 roku umożliwił unitom i ich potomkom przejście na wyznanie rzymskokatolickie. Parafia rzymskokatolicka, do której przynależało Lipsko znajdowała się Zamościu.
Ponieważ większość mieszkańców Lipska przystąpiła do kościoła rzymskokatolickiego, proboszczowie prawosławni nie mieli zbyt wiele do roboty. Miejscowości przynależące do prawosławnej parafii w Lipsku to: Białowola, Lipsko, Mokre, Pniówek, Wieprzec, Żdanów.
Obok starej drewnianej cerkwi, kosztem ordynacji została wzniesiona nowa, murowana unicka cerkiew parafialna, której budowę ukończono w 1861 roku. Orientowana, na rzucie krzyża greckiego, na osi znajdowała się kwadratowa wieża, zwieńczona niską kopułą sferyczną z kulą. Prowadziły do niej trzy wejścia: główne i dwa boczne, znajdujące się w ścianach szczytowych. [4] Otrzymała stare wezwanie świętych Kosmy i Damiana.
Od strony północnej znajdowała się kwadratowa, drewniana dzwonnica oraz od strony północno-wschodniej drewniana zabudowa administracyjno-gospodarcza. [5] Zachował się rysunek ikonostasu z 1859 roku do mającej się budować cerkwi w Lipsku. W tym czasie cerkwie unickie, nie posiadały na wyposażeniu ikonostasów. Po 1865 roku został przeprowadzony jej remont mający za zadanie upodobnienie jej wnętrza do rosyjskiej architektury sakralnej. Od południa za cerkwią znajdował się cmentarz grzebalny.
W 1876 roku została przejęta na prawosławną cerkiew parafialną i otrzymała wezwaniem Jana Bogosłowa Apostoła i Ewangelisty. Cerkiew prawosławna nie była użytkowana od 1915 roku, tj. po wycofaniu się wojsk rosyjskich z Królestwa Polskiego.
Została przejęta przez miejscowych katolików na kościół rzymskokatolicki 7 lipca 1917 roku, parafia została erygowana 21 kwietnia 1919 roku pod wezwaniem świętego Jana Chrzciciela. W czasie II Wojny Światowej kościół w 1943 roku został spalony, ale nie zniszczony. Znajduje się na mapach z lat 1944-46. Obecny kościół to przebudowana w latach 1949-50 dawna cerkiew unicka. Został poświęcony 4 grudnia 1950 roku, pod wezwaniem świętego Romana. Następnie konsekrowany 6 grudnia 1952 roku pod wezwaniem świętego Jana Chrzciciela.
Stankiewicz Zbigniew
[1]. Taka nazwa na mapach z początku XIX wieku
[2]. Paweł Sygowski. Unickiego biskupa Józefa Lewickiego Rewizya Cerkwiey Znaiduiących się w Dyecezyach Naszych Chełmskiey i Bełzkiey – rozpoczęta 29 grudnia 1720 r. [V.S.]
[3]. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Tom V
[4]. Według rysunku z początku XIX wieku, przedstawiającego projekt typowej murowanej cerkwi
[5]. Mapy z 1909 i 1917 roku