Busza, Zdzisław i Jampol.

Busza to obecnie wieś na Ukrainie w rejonie jampolskim obwodu winnickiego, na Podolu. Niewiele osób kojarzy to miejsce z Janem Zamoyskim chociaż wspomina o nim prof. Jerzy Kowalczyk. Buszę zakupił Jan Zamoyski w 1589 r. Zbudował w tych dobrach zamek obronny z sześcioma wieżami. Po jego śmierci, osadę otaczającą zamek nazywano miastem (1606 r.). W późniejszych latach Busza należała do Lubomirskich, Kaczowskich, Skąpskich, Orzechowskich.

Tereny Podola w XVI w. były często najeżdżane przez lotną jazdę tatarską, co doprowadziło do ich wyludnienia. Rejestry poborowe z 1566 r. wykazały dziesięć wsi w woj. podolskim, a w latach 1578 i 1583 – trzy dodatkowe. W 1583 r. włość karczmarzowska (w powiecie barskim)* była całkowicie opustoszała z powodu najazdów Tatarów. Dlatego też posiadający ją w tym czasie biskup Marcin Białobrzeski wymienił ją z chęcią na połowę Pragi pod Warszawą, która w tym czasie stanowiła własność kanclerza Jana Zamoyskiego.

Swoje latyfundium podolsko-ukrainne Jan Zamoyski tworzył dzięki nadaniom i kupnie ziemi w okresie panowania króla Stefana Batorego. Za zgodą i z nadania Batorego otrzymał włość karczmarzowską, z jednoczesnym pozwoleniem na lokację Szarogrodu. Przez resztę życia dokupował dobra i części dóbr włączając je do latyfundium. Były to tereny słabo zaludnione, narażone na częste najazdy Tatarów, które stopniowo kolonizował i otaczał warowniami obronnymi. Powiększał tymi działaniami nie tylko fortunę prywatną, ale także zabezpieczał interesy państwa w zakresie obronności granic. Ochrona granic południowo-wschodnich należała do jego obowiązków, a po Janie Zamoyskim również do jego syna Tomasza, wojewody podolskiego i kijowskiego. Obaj mieli odpowiednie dochody i wojska prywatne by utrzymywać pokój w obszarze ich latyfundium szarogrodzkiego na Podolu.

Baszta w Buszy – fot. z portalu wikipedia

Jan Zamoyski dbając o rozsławienie rodu Jelitczyków nadawał miastom nazwy z nimi związane; na cześć imienia syna zaistniał Tomaszów (wcześniej nazwany od herbu – Jelitowo); Szarogród (od Floriana Szarego – protoplasty rodu) i Zdzisław na Podolu w swoich dobrach Busza. Według aktu erekcyjnego tak oto umotywował nadanie temu ostatniemu nazwy na cześć Jelitczyków: „imię Zdzisław nadałem, iż zwłaszcza tego mego starania i narodu naszego Jelitów, albo Kozłorogów i w niej Zdzisława niekiedy pod Miecsławem Arcybiskupem Gnieznieńskim pamiątkę znaczy”.

AGAD, AZ, sygn. 128   skan 131. Akt lokacyjny miasta Zdzisław przez Jana Zamoyskiego.

Zapewne Jan Zamoyski miał tutaj na myśli jednego ze swoich przodków z rodu Kozłorogów – Zdzisława Kozłoroga, który był arcybiskupem gnieźnieńskim po bp Marcinie Zabawa (dziesiątym z kolei arcybiskupem w katedrze gnieźnieńskiej). Tenże Zdzisław „wspaniale przyozdobił” po zniszczeniach katedrę w Gnieźnie i jego pamięci poświęcił Zamoyski nowo założone miasteczko na Podolu.

Arcybiskup Zdzisław Kozłoróg z herbem Jelita – Jan Długosz. Catalogus archiepiscoporum Gnesnensium – Biblioteka Narodowa w Warszawie (Polona)*

Przed Zamoyskim Busza należała do Burz(sz)yńskich. Nabył ją od Buszyńskiego i jego siostry Bajbuzyny za 800 kóp gr. litew. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego informuje, że ok 1613 r. Busza była „przezywana Zdzisławiem„. W tym czasie miasteczko należało już do Macieja Jabłonowskiego. Jednak już w 1629 r. miasto należało do Tomasza Zamoyskiego „który wnosi z niej od 360 dym”.

Po Unii Lubelskiej (1569) Podole znalazło się w całości w składzie Korony Królestwa Polskiego. Tędy przebiegał czarny szlak, którym Tatarzy najeżdżali Polskę. Zamek pobudowany przez Jana Zamoyskiego miał bronić rubieży państwa. W widłach rzeki Murafy i Buszy, na wzniesieniu, stanął otoczony murami obronnymi sporej wielkości zamek, zwany Przygrodkiem. Zaopatrzony był w wieże strażnicze, a podziemne korytarze łączyły baszty z poszczególnymi częściami zamku. Każda wieża była zaopatrzona w tzw. loch prochowy. Jak na tamte czasy była to warownia zbudowana według najnowocześniejszych kanonów architektury militarnej i fortyfikacyjnej.

Busza – fot. z portalu wikipedia

W późniejszych czasach Busza była znana z podpisania traktatu pokojowego wojsk hetmana wielkiego koronnego Stanisława Żółkiewskiego z wojskami turecko-tatarskimi Iskandera Paszy (rozejm trwał zaledwie 3 lata). W czasie powstania Chmielnickiego zamek zajęli Kozacy, z rąk których odbiły go wojska polskie, dowodzone przez Stefana Czarnieckiego i  Potockich. Zamek jednak zniszczono w tych starciach, podobnie miasteczko w 1654 r. Obecnie odbudowana jedna z wież (baszt) przypomina o istnieniu zamku Jana Zamoyskiego. Na mapie Podola, załączonej we fragmencie w niniejszym artykule, obiecująco brzmią nazwy innych warowni nadgranicznych Tomaspol (Tomaszpol) i Jangrod. W Jampolu Zamoyscy także pobudowali zamek (poniżej na zdjęciu).

Widok zamku Zamoyskich w Jampolu – pocztówka z ok 1900 r. – zbiory Biblioteki Narodowej w Warszawie (Polona)

Jampol położony był w guberni podolskiej, powiatu jampolskiego, na wzgórzu nad ujściem Rusawy (Ruszawy) do Dniestru. Kilka wiorst od Jampola można było podziwiać malownicze katarakty (progi) na Dniestrze. Brak jest potwierdzonych wzmianek, kiedy powstało miasteczko, które jako miasto i dobrze rozwinięty ośrodek handlowy notowano już w początkach XVI w. W późniejszym czasie handel jampolski oparty był na handlu zbożem i przemyśle drzewnym, drewno z Galicji i zboże z Podola spławiano drogą wodną po Dniestrze aż do Odessy. W tym czasie miasto należało do Zamoyskich, którzy wystawili w nim zamek obronny. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego wzmiankuje „miejscowość Mariampol, potem Jampol, a właściwie Janpol od patrona zwanej”.  Wzmianka ta została zamieszczona przy opisie Wysokiego Litewskiego. To samo źródło informuje, że Joanna Zamoyska kanclerzanka koronna wniosła Jampol w dom Koniecpolskich. W tym czasie stanowił wraz z trzema miastami i trzema wsiami oddzielną włość przynoszącą roczny dochód 82.000 złp. Zamek Zamoyskich był warownią na pograniczu z Mołdawią i służył zabezpieczeniu granic Rzeczypospolitej. Obecnie, na setkach metrów kwadratowych podziemi zamku w Jampolu zorganizowano (przy ul. Zamkowej 3/34) Muzeum Krajoznawcze. Współczesne ekspozycje poświecono dobie kozackiej, tradycjom Podola, archeologii oraz I i II wojnie światowej.

Niektóre z włości podolskich, należące do Zamoyskich zostały wymienione wśród dóbr odziedziczonych przez Gryzeldę z Zamoyskich Wiśniowiecką. Są to m.in. Szarogród, Busza, Jampol, Tomaszpol.

 

opracowanie: Ewa Lisiecka
  • na wizerunek abpa Zdzisława Kozłoroga u Długosza zwróciła moją uwagę Pani Justyna Bartkowska, za co dziękuję, podobnie jak za uwagi na temat obrazu z nad wejścia do katedry. Dla hetmana Zamoyskiego ten „pierwszy Jelitczyk” musiał mieć duże znaczenie. Zapisał się w historii Polski ponad 150 lat wcześniej niż Florian Szary uznawany za protoplastę rodu. Dedykowanie mu imiennie miasta na Podolu nie było jedyną formą uznania dla praprzodka. Dzięki badaniom prowadzonym przez p. Bartkowską dowiadujemy się także o tym, że w czasie ślubu Gryzeldy i Jeremiasza Wiśniowieckich w kolegiacie zamojskiej, w uroczystej mowie wygłoszonej przez Jakuba Sobieskiego, opisani zostali przodkowie panny młodej poczynając właśnie od „Zdzisława”, który stał na czele Zjazdu w Łęczycy w 1180 r. Wchodząc do kolegiaty (nad wejściem) znajdował się obraz (ścienny?) z przedstawieniem tegoż zjazdu i jak można się domyślać sylwetką abpa Zdzisława Kozłoroga. Kiedy powstał ten obraz, w jakiej technice został namalowany, i w jakim dokładnie miejscu się znajdował oraz kto był jego fundatorem, rozstrzygną być może przyszłe badania. Jak dotąd wśród badaczy krąży opinia, że obraz nad chórem w kolegiacie przedstawiał „Synod Zamojski”. Możliwe jest, że oba obrazy istniały niezależnie od siebie, ale kusząca jest także teoria, że „Zjazd Łęczycki” został przed jego unicestwieniem mylnie uznany za „Synod Zamojski”, co tym bardziej byłoby przekonujące, ponieważ pamięć o nim zatarli Rosjanie. (o obrazie z zamojskiej kolegiaty w mowie Jakuba Sobieskiego na ślubie Wiśniowieckich: https://www.wisniowiecka.pl/slub/)
  • fragment mowy Sobieskiego w opracowaniu Pani Justyny Bartkowskiej cyt.:
  • „Starożytność familijej Ichmościów Panów Zamoyskich dobrze jest wiadoma[38] dawnym Ojczyzny naszej wiekom, wiadome zastarzałe[39] zasługi i odwagi ich, i dla nich konferowane im[40] od królów panów naszych różne honory i dygnitarstwa. Stoi[41] za kronikę ta sama bazylika[42], do której [kożdy][43] wszedłszy, obaczy nade drzwiami namalowany on pod Łęczycą sejm[44], na którym jaka była roztropność, jaka dobra pospolitego żarliwość, jaka w sprawach Rzeczypospolitej biegłość, Zdzisława[45], arcybiskupa gnieźnieńskiego, prymasa królestwa tego, a przodka familijej Ichmościów Panów Zamoyskich, wyświadcza tamże owo przypisane „Amen”.Takiej albowiem powagi był ten prymas princeps[46] w Ojczyźnie naszej, że cokolwiek jeno na tamtym sejmie stanom koronnym[47] proponował, na każdą jego propozycyją wszyscy, w żadne się nie wdawając kontradykcyje[48], sercem i głosem jednakim wołali „Amen”. Błogosławiony to był zjazd, stokroć szczęśliwa to była sejmowa konkluzyja[49], iż na on czas przodkowie nasi w tak krótkim, a po staropolsku mówiąc: w tak węzłowatym, Bogu i ludziom miłym słówku wszytkie swoje statuta[50], konstytucyje i prawa stanowili. Co dexteritati[51] Zdzisława przypisują annales[52] nasze.” 
  • W 1579 r. Stefan Batory, prowadząc już wojnę z Rosją o Inflanty starał się chociaż w części zabezpieczyć wschodnie granice Rzeczypospolitej, nękane przez Tatarów i Kozaków. Nadał Janowi Zamoyskiemu Karczmarzowice na Podolu. Była to włość ogromna, ciągnęła się od Baru aż do granicy mołdawskiej, kraj rozległy  i żyzny, ale niemal zupełnie pusty i dziki. Na południe od Karczmarzowic nad rzeką Murchawą zbudował miasto Szarogród, a całą włość zaczął zasiedlać osadnikami i zbiegami. W niedługim czasie dobra te pokryły się osadami, a w Szarogrodzie powstał zamek obronny. (vide Marian Kozaczka, Poczet Ordynatów Zamoyskich, Lublin 2009, s. 12.).

O Szarogrodzie możemy poczytać tutaj:

Szarogród nad Kiełbaśną. cz. I. | (przewodnicyzamosc.pl)

Szarogród nad Kiełbaśną. cz. II. | (przewodnicyzamosc.pl)

Szarogród nad Kiełbaśną cz. III. | (przewodnicyzamosc.pl)

Więcej o Jampolu: https://slowopolskie.org/w-podziemiach-zamku-zamojskiego-w-jampolu-powstalo-muzeum/?fbclid=IwAR2aFI_IZ5jURJ7wRnnNwHTp1DI7J_71EbQ-IJCv7GUb_58qrDM2CxBZz_A

 

opracowanie: Ewa Lisiecka

  1. Kowalczyk Jerzy. Kolegiata w Zamościu. cz. II. s. 114
  2. Mapa: Ukraine pars, quae Podolia palatinatus vulgo dicitur (ca 1670) – Guillaume le Vasseurde Beanplan. Cyfrowa Biblioteka Jabiellońska.
  3. Dubas-Urwanowicz Ewa. Warunki umożliwiające budowę struktur klientalnych w karierze Jana i Tomasza Zamoyskich. Podobieństwa i różnice. w: Rocznik Tomaszowski. Tomaszów Lubelski 2021. s. 118-120.
  4. Wikipedia – zdjęcia i informacje
  5.  Trajdos Tadeusz M. Sumariusz dokumentów i akt majątkowych biskupstwa kamienieckiego z 1759 r. Instytut Historii PAN. Warszawa. s. 271 i 274.
  6. Zdzisław/Zdziesław – staropolskie imię -zdzie zdzi- (uczynić, zdziałać) sławę. – Wikipedia
  7. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. II. s. 279, 631.; Tom XIV s. 135; Tom. III s. 394. http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_II/631
  8. www.ruinyizamki.pl6.
  9. Busza Zamek. PLUA – Historia z drona. Film na You Tube.
  10. Temberski Stanisław. Kazanie w świąteczny poniedziałek Zesłania Ducha Świętego pod czas interregnum y elekcyey pod Warszawą trwayącey przy dokończeniu supplikacji duchownych sześć niedzielnych nakazanych od Stanisława Sarnowskiego. (po. 10.06.1669). BN – Warszawa (Polona).