Zamość, sztukaterie sklepienia Kaplicy Ordynackiej w Katedrze

„Omówienie stiuków zamojskich odkładam do innej okazji” – pisał prof. Jerzy Kowalczyk zajmując się w latach 70 XX w. badaniami lubelskich sztukaterii J. B. Falconiego w kopule Kaplicy Świętego Krzyża u lubelskich OO. Dominikanów. (1) Dla pełnego opracowania tematu zamojskich stiuków okazja niestety nie nastąpiła. Jednak sporo miejsca poświecił im prof. Kowalczyk w wykładzie z 1962 r. na temat nagrobnej płyty z marmuru Jana Zamoyskiego. (2) W monografii Kolegiaty Zamojskiej, a później w przewodniku po Zamościu profesor Kowalczyk zawarł podobne ustalenia, a autorstwo zamojskich stiuków w Kaplicy Ordynackiej nadal przypisywał włoskiemu sztukatorowi Janowi Baptyście (Janowi Chrzcicielowi) Falconiemu. (3,4) W celach szkoleniowych przypomnimy zatem ustalenia i zapisy Profesora, tym bardziej, że w ostatnich badaniach nad zamojskimi stiukami pojawiło się stanowisko odmienne w tej sprawie, przypisujące autorstwo sztukaterii w Zamościu nie Falconiemu, a innemu, bliżej nie określonemu artyście (6):

Fragment wykładu z 1962 r.: s. 233 cyt. „Natomiast oprawa plastyczna Kaplicy w formie wspaniałych sztukaterii na sklepieniu powstała z pewnością jeszcze za życia Tomasza. Do wykonania tego dzieła polecił ordynatowi ks. Przemysław Rudnicki, jezuita konwentu w Krakowie, wybitnego sztukatora włoskiego Giovanniego Baptystę Falconiego, który właśnie w ich kościele wykonał stiuki na sklepieniu prezbiterium. Niestety, polecający list został zaopatrzony tylko w datę dzienną 27 stycznia, ale sądząc z intytulacji adresata oraz biorąc pod uwagę szereg innych okoliczności, list musiał być pisany ok. 1634 r. Usłużny jezuita poleca w tym liście do Zamościa sztukatora J.K.M. Giovanniego, który w ich kościele wziął 1200 zł za stiuki nad ołtarzem głównym. Natomiast za dzieło u Zamoyskiego wziąłby chyba koło 1000 zł „jeśli wzór kręcony i w kwiaty”; nadto materiał (alabaster, wapno, drut) będzie kosztować ok. 600 zł (A.G.A.D. Arch. Zam. seria II, t.29, plik 59b, list nr 32). „Giovanni stukator K. J. M.” był niewątpliwie identyczny z osobą G.B. Falconiego, o którym na podstawie badań F. Kleina i A. Bochnaka[* 7 ]wiemy, że był autorem sztukaterii kościoła śś. Piotra i Pawła w Krakowie. Sądząc z nieźle zachowanych stiuków w zamojskiej kaplicy, umowa z Falconim doszła do skutku. Zresztą potwierdzają to daleko idące zbieżności formalne między zamojskim dziełem, a znanymi dotychczas, dość licznymi dziełami Falconiego (zwłaszcza w Wiśniczu i Baranowie). 

W Zamościu postawiono przed artystą zadanie udekorowania powierzchni sklepienia klasztornego z parami lunet w narożach. Główna partię sklepienia wypełnił on kartuszami na przemian owalnymi i o kształcie zbliżonym do koła, powiązanymi ze sobą owocami festonami na wstęgach. Kartusze z pewnością były przygotowywane na herby i symbole czy sentencje. (Niestety, resztki ocalałych napisów na kartuszach pod belkowaniem zamalowano w czasie restauracji w 1955 r.). Podniebienie czterech par narożnych lunet wypełniły panoplia stanowiące niejako refleks odbity ze spiżowych panoplii na marmurowej płycie nagrobnej w posadzce kaplicy. W polach lunetowych występują geniusze z płonącymi pochodniami na tle dekoracyjnie potraktowanych muszli. Stiuki były niegdyś złocone i wówczas stiukowe panoplia na sklepieniu silniej korespondowały z brązowymi na płycie. 

W czytelnym dziś ideowo-artystycznym programie stiuków nie odczuwa się znamienia śmierci, to dzieło plastycznie niejako zostało dostrojone do ogólnego tonu płyty nagrobnej, a nawet jest mniej surowe i dostojne, więcej w nim barokowej bujności, soczystości i dynamiki. Geniusze głoszą życie płonącymi ku górze pochodniami na tle muszli, które symbolizują życie wieczne. Panoplia stanowią dopełnienie tej złożonej myśli i mówią o żywocie wiecznym hetmańskiego imienia poprzez czyny wojenne”.

Fragment – Kolegiata w Zamościu: cyt. „Sklepienie zostało udekorowane wspaniałymi stiukami przez włoskiego sztukatora Falconiego około 1634 r. Główną partię sklepienia wypełnił on kartuszami z pewnością przygotowanymi na herby i symbole, czy sentencje (w czasie ostatniej restauracji zamalowane). Podniebienie czterech par narożnych lunet wypełniały panoplia, stanowiące niejako refleks odbity ze spiżowych panoplii na marmurowej płycie nagrobnej. W polach lunetowych na tle muszli występują geniusze z płonącymi pochodniami. Stiuki były niegdyś złocone i wówczas panoplia na sklepieniu silnie korespondowały z brązowymi na płycie. W czytelnym dziś, ideowo-artystycznym  programie rzeźby nie odczuwa się znamienia śmierci, to dzieło plastyczne zostało niejako dostrojone do ogólnego tonu płyty nagrobnej, jest nawet mniej surowe i dostojne, więcej w nim barokowej bujności, soczystości i dynamiki. Geniusze głoszą życie skierowanymi ku górze płonącymi pochodniami, na tle muszli, które symbolizują życie wieczne. Panoplia stanowią dopełnienie tej złożonej myśli i mówią o żywocie wiecznym hetmańskiego imienia poprzez czyny wojenne.”

Fragment Zamość. Przewodnik. cyt.: „Wnętrze wyróżnia się pięknymi barokowymi sztukateriami z ok. 1635, będącymi dziełem włoskiego sztukatora Jana Baptysty Falconiego. Zwracają uwagę motywy muszli z geniuszami sławy, katusze i panoplia – wiązki broni i zbroi.”

Tezę o wykonaniu zamojskich sztukaterii w Kaplicy Ordynackiej przez J. B. Falconiego, postawioną w badaniach przez prof. Kowalczyka podważył w swojej książce M. Kurzej: cyt. „Tezę o wykonaniu dekoracji przez Falconiego należy zdecydowanie odrzucić, wraz z przypisaniem mu sztukaterii w apsydzie krakowskiego kościoła jezuitów…” (poniżej więcej na ten temat w wycinkach):

opracowanie: Ewa Lisiecka

Bibliografia:

1. Kowalczyk Jerzy. Architektoniczno-rzeźbiarskie dzieło Falconiego w Lublinie (Kaplica Ś. Krzyża przy kościele Dominikanów). Biuletyn Historii Sztuki R. 1962 (24), nr 1.  https://biblioteka.teatrnn.pl/Content/9527/Architektoniczno-rzezbiarskie_dzielo_Falconiego_w_Lublinie.pdf

2. Kowalczyk Jerzy. Płyta nagrobna i stiuki w kaplicy hetmana Jana Zamoyskiego przy kolegiacie w Zamościu. Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Warszawskiego w dniu 30.I.1962 r. Biuletyn Historii Sztuki. 24.1962. s. 230-234.    https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/bhs1962/0246/image,info

3. Kowalczyk Jerzy. Kolegiata w Zamościu. cz. II. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Warszawa 1968. s. 132-133.

4. Kowalczyk Jerzy. Zamość. Przewodnik. Wydawnictwo Sport i Turystyka. Warszawa 1977. s. 67.

5. Kurzej M. Podkamień i Lublin – dekoracje sztukatorskie warsztatu Falconiego w kościołach dominikańskich (fragment) – http://www.podkamien.pl/articles.php?article_id=374

6. https://www.academia.edu/41475444/Siedemnastowieczne_sztukaterie_w_Ma%C5%82opolsce?fbclid=IwAR2dqP4aJQyxTM90nzObj5BYyQ3Xxy4gT52BgS3rftRykJE23UEULXeWYxQ

7. Bochnak Adam. Giovanni Battista Falconi. wyd. nakł. Muzeum Przemysłowego im. dra Adrjana Baranieckiego. Kraków. 1925. dostęp: BN w Warszawie- POLONA. https://polona.pl/item-view/2e30799b-da5a-4203-bdd5-49367220e29e?page=8