Dla rozpoznania początków bytności Ojców Reformatów w Zamościu niezwykle cennym źródłem jest Pergaminowy dyplom (akt fundacyjny), wystawiony przez IV Ordynata na Zamościu Marcina Zamoyskiego. Dokument zapisany po łacinie jest przechowywany wśród archiwaliów zgromadzonych w Archiwum Prowincji Franciszkanów Reformatów, a będących własnością Prowincji Matki Bożej Anielskiej Zakonu Braci Mniejszych w Krakowie. Za zgodą Zarządu Prowincji możemy zaprezentować ten dokument w wersji elektronicznej w niniejszej publikacji. Tłumaczenia tekstu z łaciny na język polski podjął się Piotr Flor, znany regionalista biłgorajski i wieloletni Prezes Biłgorajskiego Towarzystwa Regionalnego.

Elektroniczna kopia dokumentu, przechowywanego w Archiwum Prowincji Franciszkanów Reformatów w Krakowie – publikacja za zgodą Zarządu Prowincji – zdjęcie Małgorzata Morawek  (archiwista)

Dokument wystawiono w Zamościu 18 września 1674 r. Ordynat Marcin Zamoyski ogłosił w nim, że chorąży bracławski Hieronim Żaboklicki „ma zamiar poświęcenia swego własnego dworu”  na siedzibę monasteru Reformatów w jego prywatnym mieście Zamościu. Wyznaczył w dokumencie dokładną lokalizację miejsca, w którym zezwalał osiąść zakonnikom:

• na placu publicznym (szerokiej ulicy) „za” Akademią – „z tyłu” Akademii
• plac-ulica nazywana była „antiquitus” (dawniej) Szewską
• miejsce było skierowane na północ *
• teren był położony ad vallum (przy wale-murze obronnym) i „na rogu” (acialiter), tworzyły go przypuszczalnie: ulica przy Akademii i dawna Szewska)
• w obrębie tegoż „rogu” znajdował się: hortulo (mały ogródek) przylegający oraz dwór H. Żaboklickiego
• oprócz dworu i ogródka znajdowały się w tym miejscu inne budowle („ze wszystkimi strukturami i budowlami”) – zaplecze dworu

Zasiedlenie zakonników nastąpiło przypuszczalnie niezwłocznie po wydaniu zgody przez ordynata, o czym świadczy zapis „już od teraz”. Z dokumentu wynika, że Hieronim Żaboklicki „praktycznie zrzekł się” nieodwracalną darowizną do Akt Urzędu Wójtowskiego Zamojskiego swojej posiadłości na rzecz Reformatów.

W dalszej części dokumentu dowiadujemy się, że Franciszek Wiączykowski* „stale osiadły na małej włości”, która ciągnęła się „od muru Dworu szlachetnego Samuela Stępkowskiego” również zamierzał przyczynić się darowizną na rzecz osadzenia w Zamościu Reformatów, bowiem obiecywał „dokupić oraz przyłączyć” grunta pod przyszły kościół i klasztor reformacki w mieście.

Pod koniec zapisów ordynat raz jeszcze potwierdza, że ulegając prośbie Hieronima Żaboklickiego i duchownych wyraża zgodę na: wydzielenie (miejsca), wydzierżawienie (terenu), ulokowanie (monasteru) i zrzeczenie się dworu (przez Żaboklickiego) za wpisem do Akt Wójtowskich. Powołując się na pamięć „bogobojności Domu Przodków” (Zamoyskich) – zezwala, potwierdza i uznaje zasiedlenie Reformatów, ale pod warunkiem spełniania przez zakonników kultu Boskiego zgodnie ze zwyczajem i regułą Zakonu. Oznajmia również, że rzeczony dwór-dworek-monaster, podobnie jak inne kościoły w Zamościu będzie zwolniony od obciążeń i będzie mógł korzystać ze wszystkich praw, przywilejów i wolności należnych podobnym instytucjom kościelnym z zastrzeżeniem określonych obowiązków.

W dopisku pod aktem ordynat umacnia swoją decyzję oświadczeniem iż jest ona zgodna, z racji przysługujących mu praw i przywilejów, z wolą „Kościoła Kolegiackiego i Akademii Zamojskiej”, które tym samym nie wnosiły zastrzeżeń co do aktu erekcji wystawionego dla zamojskich Reformatów. Przykładowo w Kryłowie przed osadzeniem Reformatów (także w mieście prywatnym) długo zmagano się z uzyskaniem zgody przez miejscowe i okoliczne duchowieństwo. Protestowali Bernardyni z Sokala, Dominikanie z Hrubieszowa i Horodła oraz Kapucyni z Uściługa.

——————————————————————————————————————————————————————————————

Marcin na Zamościu Zamoyski

Podstoli lwowski. Starosta płoskirowski.

 

Wszystkim i każdemu z osobna, w interesie których czynię wiadomym, iż skoro Wielmożny Hieronim Żaboklicki chorąży Województwa Bracławskiego, za swoją w Bogu pobożność i najlepszą w rozkrzewianiu kultu Boskiego gorliwość, mając zamiar poświęcenia swego własnego dworu oraz erekcji monasteru Duchownych Zakonu Ojca Świętego Franciszka Reformatów Prowincji Polskiej Braci Mniejszych w mieście moim zamojskim, tu w Zamościu, na placu publicznym (ew. szerokiej ulicy) po Akademii, zwanym dawnymi czasy Szewską, od wału naprzeciw Siedmiu Gwiazdom (na północ), położonym na rogu, [który] jako [że] w jego obrębie i otoczeniu jest zawarty, z przylegającym ogrodem by przeznaczył oraz tegoż dworu już od teraz ze wszystkimi strukturami i budowlami tymże Duchownym Ojcom Reformatom obecnie a [także] z czasem istniejącym, na zawsze i nieodwołalną darowizną do Akt Urzędu Wójtowskiego Zamojskiego praktycznie zrzekł się, jako też drugiego takiego zrzeczenia by nie podjął; [zaś] Franciszek Wiączyński stale osiadły na małej włości, ciągnącej się nieprzerwanie od muru Dworu szlachetnego Samuela Stępkowskiego, to samo pobożne postanowienie, dla większego pożytku w budowaniu życia wspólnotowego mnichów i Kościoła, na rzecz tych oto Duchownych Ojców, by [ją] dokupić oraz przyłączyć zamiar przedłożył:

Prośbie tegoż samego Wielmożnego chorążego Bracławskiego, imieniem podanych Duchownych Ojców Zakonu Świętego Franciszka Reformatów u mnie pośredniczących, na wydzielenie łaskawie uległem, by owo wydzierżawienie, nadto ulokowanie pomienionego monasteru, jak też zrzeczenie się dworu do Akt Wójtowskich, z tego tytułu zrewidowane i żeby to drugie uznać, [iż] jako przez niego samego nabytego oraz dołączonego [dokonane] zostało.

Z pełni mojego prawa dziedzicznego bezpośredniego, bym zezwalał, potwierdzał i uznawał, mianowicie jako godne pamięci bogobojności Domu Przodków moich następne przykłady, niniejszym pismem zezwalam, potwierdzam oraz uznaję: Pod takimi warunkami, iż pomienieni Duchowni Ojcowie Reformaci teraz i na zawsze istniejący, rzeczony dwór, albo dworek, czyli inaczej monaster oraz kościół w tejże Posiadłości postawione i znajdujące się, w sposób nietknięty, a [także] pokojowy ze wszystkimi prawami, przywilejami, wolnościami i zwolnieniami od obciążeń, z których inne monastery, czy święte miejsca cieszą się oraz korzystają, choć z wyjątkiem zobowiązań, by cieszyły się, korzystały oraz spełniały kult Boski, zgodnie ze zwyczajem i regułą Zakonu.

Na dowód czego obecne [pismo] ręką moją podpisałem, nadto umocnione pieczęcią zaleciłem. Dano w Skarbcu Zamojskim dnia 18 Miesiąca września Roku Pańskiego 1674.

 

[Dopisek]

Prawami oraz przywilejami Kościoła Kolegiackiego i Akademii

Zamojskiej dla wszelakiego dobra trwającymi podpisuję

 

Marcin na Zamo[ściu] Zamoyski

Podstoli lwowski Starosta płoskirowski

ręką własną

Tłumaczył z łaciny Piotr Flor

prezes BTR

---

Zamość – d. kościół Reformatów – stan na 2011 r., fot. Ewa Lisiecka

Pięć lat po wydaniu ww. aktu fundacyjnego dla zamojskich OO. Reformatów, Marcin Zamoyski wystawił 23 czerwca 1679 r. w Zamościu kolejny dokument o następującej treści:

Elektroniczna kopia dokumentu, przechowywanego w Archiwum Prowincji Franciszkanów Reformatów w Krakowie – publikacja za zgodą Zarządu Prowincji – zdjęcie Małgorzata Morawek (archiwista)

Dokumentem tym podkreśla Marcin Zamoyski swoje prawo do stanowienia o wszystkim „według porządku praw”, czyli Statutów w całej Ordynacji Zamojskiej, także w Zamościu („w tym miejscu”). Przejmując rządy nad całością dóbr „po różnych zawirowaniach” (walce o sukcesję)*, IV Ordynat podjął z czasem wiadomość o nielegalnym zatwierdzeniu (przypuszczalnie przez Stanisława Koniecpolskiego) zbycia placu w Zamościu na rzecz Reformatów.

Pomimo postanowienia Sejmu Rzeczypospolitej, tj. uchwały z dnia 24.06.1674 r. przyznającej Marcinowi Zamoyskiemu prawo do przejęcia Ordynacji Zamojskiej, Stanisław Koniecpolski jeszcze przez kilka lat apelował od wyroku i przy pomocy prywatnych wojsk utrudniał Marcinowi Zamoyskiemu przejęcie należnych mu dóbr.

W dalszej części dokumentu, powołując się na swoją wcześniejszą decyzję dotyczącą osiedlenia się Reformatów w mieście – „od mego pełnego zgodzenia się, danego w mieście moim Zamościu” – (akt fundacyjny z 1674 r.),  Marcin Zamoyski postanawia przychylić się do kolejnej prośby zakonników. Reformaci starali się o zgodę u Ordynata na kolejny plac w Zamościu, przyległy do wcześniej przyznanych im gruntów, z przeznaczeniem na budowę kościoła i klasztoru. Zwrócili się do Zamoyskiego „z prośbami o zgodę na dostanie placu”, który nabyli już wcześniej od spadkobierców Jana Chmiela Łowczego Bełskiego „jakimś sposobem” (…) za nielegalnym pozwoleniem (…) Poprzedników moich”. Plac ten Reformaci „wracają” (oddają) jako nabyty bez zgody prawowitego właściciela miasta.

Jednakże, tym samym dokumentem Marcin Zamoyski spełnia prośbę OO. Reformatów – „obecnym pismem daję zgodę”. Taką decyzją, i tak zredagowanym pismem podkreśla swoją pozycję decydenta, któremu przysługuje „wzmocnienie władzy i przyzwolenia”. Plac należący do spadkobierców Jana Chmiela, „który ma się przy ich gruntach”, dopiero tą decyzją IV Ordynata należał do reformatów i miał zostać ujęty w aktach Urzędu Miejskiego Wójtowskiego. Dokument został podpisany własnoręcznie przez Marcina Zamoyskiego w Zamościu 23 czerwca 1679 r.

Jan Chmiel (zm. 1676 r.) herbu Nałęcz był Łowczym Bełskim w latach 1655-1674. Był elektorem Jana III Sobieskiego z województwa bełskiego w 1674 r. Powyższy dokument dotyczy powiększenia fundacji dla zamojskich reformatów przez Marcina Zamoyskiego w 1679 r. o plac w Zamościu należący do Jana Chmiela, a po jego śmierci do jego sukcesorów. Bazyli Rudomicz w swoim „diariuszu” wzmiankuje pod datą 25 września 1660 r. iż dowiedział się od JM. Pana J. Chmiela iż nękana wojną szlachta zazdrości mieszczanom ich spokojnego życia. Z zapisków Rudomicza wynika także , że Jan Chmiel i niejaki Zawadzki byli szwagrami JM. Pana podkomorzego Marcina Brzezickiego. Trudno jednak na podstawie tych skąpych informacji wydedukować kim byli spadkobiercy Jana Chmiela i w jakich okolicznościach zrzekli się na rzecz Reformatów wspomnianego placu w Zamościu. Oba dokumenty, podpisane przez Marcina Zamoyskiego w 1674 i 1679 roku wymieniają trzech dobrodziejów Zakonu Reformatów w Zamościu:

1. Hieronim Żaboklicki Chorąży Bracławski zm.
2. Franciszek Wiączyński – mieszczanin zamojski
3. Jan Chmiel Łowczy Bełski i jego spadkobiercy

_______________________________________

Marcin na Zamościu Zamoyski, Wojewoda Braclawski, Bełski

Płoskirowski etc. etc. Starosta

Jako mię tylko Pan Bóg w swojej wielkoduszności i opatrzności, niemniej sprawiedliwości, która na tym podksiężycowym globie (kuli [ziemskiej]), jeżeli w czym [jest], tedy w Prawach, które są wspólne oraz w swej Świętości [na] Królestwo Nasze rozciągane, na tym miejscu po różnych zawirowaniach, jak i prawdziwych podziałach postanowił, tak nie prędzej wziąłem przedsię, [jak] tylko abym temu Panu, który każdemu dla słusznej przyczyny cieszyć się ze zwycięstwa pozwala, według porządku praw w swojej siedzibie urządzał, dzięki czynił, [hołd] oddawał i cześć Jego rozszerzał.

            Więc kiedy Wielebni Oycowie Reformaci od mego pełnego zgodzenia się, danego w mieście moim Zamościu, już się stanowić zaczęli i aby tak dla Domu Bożego, jak dla konwentu wczesne miejsce mieć mogli, do mię obecnie z prośbami o zgodę na dostanie placu niegdyś Je[go Mości] W[ielmożnego] Pana Jana Chmiela Łowczego Bełskiego od spadkobierców tegoż Nieboszczyka JMWP. Łowczego, [który] pierwszeństwami stanu szlacheckiego [i] swymi możnościami jakimś sposobem powagą jeszcze świeżej fundacji na zewnątrz (peryferiach) [jej] przez Pierwszego Fundatora opisany, za nielegalnym pozwoleniem i niewłaściwej pobłażliwości Poprzedników moich, [wbrew] surowości prawa nad dobrami Ordynacji przedstawionego, w czasie należnej baczności nabyty, [z]wracają.

Tedy ja prośbie tych Wielebnych Oyców Reformatów [o tę] ziemię, z gorliwości rozkrzewiania kultu Boskiego, powinności wzmocnienia władzy i przyzwolenia, obecnym pismem daję zgodę, aby ci Oycowie, jako przez Dobrodziejów swoich będą mogli, plac tychże Spadkobierców Nieboszczyka JMWP. Łowczego Bełskiego, który się ma przy ich gruntach, [a który] dawniej nabyli, by [go] na miejsce święte jak zaczęli, [tak] obrócili.

Komu [to] zgodzenie się teraz dane tutejszy Urząd miejski Wójtowski do wniesienia i uznawania do akt swoich przyjąć powinien będzie. Na co się dla większej mocy przy pieczęci ręką swą podpisuję. W Zamościu dnia 23 Miesiąca Czerwca Roku Pańskiego [16]79-tego.

Mar[cin] na Za[mościu] Zamoyski

(dalej nieczytelne)

Tłumaczył z łaciny Piotr Flor

prezes BTR

________________________________________________________

Lokalizacja Kościoła i klasztoru OO. Reformatów w przestrzeni miasta

Ulica Szewska  i domki akademickie

Nie bez znaczenia będzie prześledzenie najstarszych wzmianek na temat ulicy Szewskiej w Zamościu, bowiem to ona właśnie jest wymieniana w  akcie fundacyjnym, wystawionym dla zamojskiego Zakonu Braci Mniejszych Prowincji Małopolskiej Matki Bożej Anielskiej. Pod przyszłą budowę kościoła i klasztoru fundatorzy przewidzieli teren w zachodnio-północnej części miasta, przy murach fortyfikacyjnych, w sąsiedztwie bastionu (w obecnej numeracji) piątego.

W swoich badaniach poświęconych Akademii Zamojskiej dr Bogumiła Sawa właśnie to miejsce wskazała jako teren wyznaczony przez Marcina Zamoyskiego dla Reformatów cyt.: „postanowił uporządkować teren zabudowany domkami akademickimi. (…) Wraz z chorążym bracławskim Hieronimem Żaboklickim ufundował ojcom reformatom w tym miejscu, w latach 1680-1686 kościół pod wezwaniem św. Piotra z Alkantary oraz klasztor. Budowa ciągnęła się latami. Zwłaszcza murowany klasztor powstał znacznie później, więc liche domki i świątynia jeszcze przez kilkadziesiąt lat stały obok siebie.” Wspomniane domki akademickie należały do Akademii Zamojskiej: „sześć domków w pobliżu dzisiejszego kościoła św. Katarzyny i dawnego ZOO”. Lokatorzy tych lichych domków akademickich zmieniali się dosyć często. Przez kilkadziesiąt lat mieszkali tam w zasadzie rzemieślnicy, w tym, jak nadmienia dr Sawa, m.in. szewc. Wcześniej mogło zamieszkiwać w tym rejonie więcej rzemieślników tej profesji, stąd nazwa ulicy.

W 1674 r. jeden z bardziej okazałych domów akademickich zajmował drukarz i Żyd Mendel (tzw. dom Dawidowy). Dochody z dzierżawy domków akademickich pobierała Akademia Zamojska, więc nie była zainteresowana rychłym zbyciem nieruchomości na rzecz rozbudowy klasztoru, o co usilnie zabiegali przez lata zakonnicy.

Z badań Kazimierza Kowalczyka, dotyczących zamojskiego rzemiosła szewskiego wynika, że już w 1583 r. w najstarszej księdze ławniczej wymieniono Wawrzyńca szewca (Laurentius sutor). Jan Zamoyski wzywał do osiedlania się w Zamościu rzemieślników różnych gałęzi produkcji i kupców. Nowo przybyłych osadników otaczał Zamoyski troskliwą opieką, udzielając pożyczek na zasiedlenie. Spis „gospodarzów” z 1591 r. wylicza 275 posesji zagospodarowanych. Do 113 rzemieślników ze spisu należało 125 nieruchomości. W większości były to budynki drewniane. Ludność rzemieślnicza stanowiła wówczas ok 50 % zaludnienia miasta. Najistotniejsze były rzemiosła tzw. pierwszej potrzeby, czyli zajmujące się produkcją żywności i odzieży, w tym szewcy.

Cech szewców powstał jeszcze w okresie budowy miasta, jako jeden z pierwszych. Zorganizowano go w 1585 r. Jednak jego prawa i obowiązki, czyli statut cechowy, zatwierdził Jan Zamoyski dopiero 6 października 1590 r. w Zamościu. Najstarsze spisy podatkowe (1591) notują pośród 106/113 rzemieślników aż dwunastu szewców jako właścicieli posesji w mieście: (Ciepluszka/Matis/Cziechlicz/Mikołaj/Hanus-zamesznik/Jakub z Sienna/Tomek/Wacław z Torubina/Walenty z Chełma/Wawrzyniec-kilku/Zachariasz.

Spisy podatkowe z 1657 r. odnotowują 16 rzemieślników cechu szewskiego, z których trzech było właścicielami posesji na przedmieściach, a reszta zamieszkiwała w mieście. Zatem w okresie od 1591-1657 w obrębie miasta mieszkało od 12 do 13 szewców. Nazwa ulicy Szewskiej może być pewnym wskazaniem, w którym obszarze miasta zamieszkiwali i mieli swoje warsztaty. Wiadomo również, że w Zamościu były 24 jatki szewskie, mieszczące się aż do k. XVIII w. w ratuszu. W połowie XVII w. początkowa zabudowa drewniana w mieście zaczęła ustępować murowanej. Rzemieślnicy zmieniali lokalizację dotychczasowych posesji. Rozbudowywały się przedmieścia. Wydarzenia losowe i wojny przegrupowywały ludność i zabudowę miejską/podmiejską: 1648 – powstanie Chmielnickiego; 1653 – morowe powietrze (zmarło 500 osób, wielu wyjechało); 1656 i 1657 – najazd Szwedów i Rakoczego; 1658 i 1668 – pożary. Zmiany majątkowe dotknęły także grupę rzemieślników. Zmniejszyła się ilość rzemieślników posesjonatów. Ubożejąc wyprowadzali się z miasta na przedmieścia. Liczba posesji rzemieślniczych w mieście zmalała o połowę a przybyło komorników, zarówno w mieście jak i na przedmieściach. Pod koniec XVII w. w mieście mieszkał już tylko jeden szewc (Folądkiewicz).

Kiedy rządy w Ordynacji Zamojskiej przejmował IV ordynat, po wieloletnich zmaganiach o sukcesję, nie był to czas sprzyjający jakimkolwiek nowym fundacjom w mieście, a jednak przy wsparciu Hieronima Żaboklickiego udało się właśnie w tym krytycznym 1674 roku dokonać erekcji monasteru Reformatów w mieście.

Kościół i klasztor Reformatów na planach i mapach

Najstarszy opis ulicy Szewskiej, późniejszej ulicy Reformackiej, pochodzi z pierwszej lustracji Zamościa w 1591 r.

 

Kościół Reformatów – szkic kościoła na działkach oznaczonych numerami 4 i 5 przy ul. Szewskiej (potem Reformackiej), poza działkami ulicy Szewskiej na północ ku murom miasta rozciągało się Podwale Reformackie

___________________________________________________________________________________________________________

Kolejnym planem obrazującym zabudowę interesującego nas terenu jest tzw. plan szwedzki z 1704 roku. Dr Bogumiła Sawa w swojej książce o zamojskim uniwersytecie pisze, że „Akademia wraz z domkami akademickimi jest na tym planie jednym z niewielu zespołów budynków miejskich przedstawionych dokładniej”. Na planie, kwartał zabudowy Reformatów wewnątrz murów (wyszczególniony kolorem brązowym) interesował Szwedów ze względu na jego bliskie sąsiedztwo z fortyfikacjami miasta. 30 września 1704 r. armia szwedzka pod wodzą Karola XII zajęła bez walki Zamość, i inżynierowie wojskowi mieli możliwość dokładnego wykonania pomiarów i rysunków. Kościół Reformatów oznaczono na widoku panoramy od północy numerem 10, ale nie opisano go w legendzie. Jest to najstarszy i w miarę wierny widok kościoła z początku XVIII w..

Zamojsc. Hwilken Hans Kongl May Konung Carl den XII. med das Armee Forby passerade de 22 Sep. 1704 (…) Fotokopia  części  (B) „Planu Szwedzkiego” z Muzeum Zamojskiego, – fot. Henryk Szkutnik

Cytat z książki dr Bogumiły Sawy „Noce i dnie Zamościa XVI-XX w.”

„Teren, na którym znajdowało się „miasteczko akademickie”, został bowiem „podarowany” w końcu lat 70. XVII w. oo. reformatom przez ordynata Marcina, który wspólnie z chorążym bracławskim Hieronimem Żaboklickim ufundowali konwent i kościół pod wezwaniem św. Piotra z Alkantary. Na planie szwedzkim kościół był już oznaczony w miejscu dwóch długich, bliźniaczych budynków mieszczących bursy z przełomu XVI i XVII stulecia. Natomiast trzyskrzydłowy klasztor, jak wynika z późniejszych przekazów kartograficznych, powstał dopiero w drugiej połowie XVIII w.. Plan z 1704 r. pokazuje jakiś zagadkowy rozgardiasz w najbliższym otoczeniu kościoła. Według [planu] Brauna znajdowały się w tym miejscu zbudowane prostopadle do starych burs cztery szczytowe kamieniczki obrócone ku wałowi. Na planie szwedzkim nie ma już nic z tego dawnego braunowskiego ładu. Jest natomiast kilka domków akademickich różnej wielkości, usytuowanych zupełnie przypadkowo. Ponieważ bursa Stranigiela istniała nadal, a nawet uległa znacznej rozbudowie, trzeba przyjąć, iż jeden z nich ona właśnie zajmowała. Konwent i kościół oo. Reformatów powstał w latach 1680-1686, a więc w 1704 r. powinien mieć już co najmniej 20-letnią historię. Skoro jest oznaczona świątynia, więc do czasu wybudowania obszernego klasztoru mógł się on mieścić albo w jednym z domków, albo w budynku tymczasowym dostawionym do niej.” 

Z testamentu Hieronima Żaboklickiego: Testament Hieronima Żaboklickiego | (przewodnicyzamosc.pl) i aktu fundacyjnego Konwentu Reformatów w Zamościu wiemy, że klasztor do czasu wybudowania nowego, trójskrzydłowego budynku w XVIII, mieścił się w dworku Żaboklickiego, oddanym Reformatom w tym celu już na początku fundacji. Na planie szwedzkim, nie widzimy jeszcze klasztoru, ale jeden z budynków w nieuporządkowanym układzie obok kościoła musiał być dawnym dworkiem Żaboklickiego i tymczasowym klasztorem konwentu.

Wycinek (części A) „Planu Szwedzkiego”  z Muzeum Zamojskiego, – fot. Henryk Szkutnik

Ciekawe porównanie panoramy północnej części miasta, a tym samym kościoła Reformatów na przestrzeni stuleci zestawił Piotr Zawadzki: „plan szwedzki” z 1704 r. – zdjęcie Jana Strzyżowskiego – ok 1900 r. – widok współczesny z 2023 r. – zdjęcie – Piotr Zawadzki

_______________________________________________________________________________________________________________

Schematyczne przedstawienie zabudowy „D” Reformaten Kirch na planie z 1720 r. obrazuje zespół kościelno-klasztorny Reformatów z pomiarów wykonanych w latach 1715-1716.

Plan Von der Festung Zammosc um 1720 (pomiar 1715-1716) – wycinek planu z  „Zamość….Tom II Ilustracje” dr B. Sawy

______________________________________________________________________________________________________________

W 1772 r. „Bastion V” miał numer 3. Na austriackim planie sytuacyjnym, sporządzonym przez F. Buzogan’ego kościół klasztorny Reformatów opisano jako: Reformaten der Franciscaner klaster.

Plan sytuacyjny Zamościa – twierdzy z 1772 r. tzw. F. Buzogan’ego – wycinek planu z  „Zamość….Tom II Ilustracje” dr B. Sawy

________________________________________________________________________________________________________________

Z końca XVIII w. pochodzi Plan Nowego Zamościa, na którym zaznaczono poszczególne bloki zabudowy, w tym zespół kościelno-klasztorny Reformatów. Ukazane w formie nieforemnych ciągów zabudowy i ulic, sprawiają wrażenie zaburzenia kartometryczności, jak to podsumowują autorzy opracowania „Kartograficzne zamosciana”. O wiele lepiej uwidoczniono tę zabudowę na planie kpt. Haillmanna.

Wycinek Planu Vonder Festung Nowi Zamosc in dem [der] Konigreich Galizien (1777)

______________________________________________________________________________________________________________

Wycinek Planu de Zamosc – II poł. XVIII w.

____________________________________________________________________________________________________________

Wycinek Planu von Neu Zamosze in Kay Serl: Pohlen – Plan Twierdzy Zamość [II poł.] XVIII w. 

_____________________________________________________________________________________________________________

Wycinek Planu von der Festung Zamosc nebst der herum Liegenden Situation (II p. XVIII w.)

_____________________________________________________________________________________________________________

Wycinek Planu der Festung Zamość (ok 1811-1812)

________________________________________________________________________________________________________________

Miejsca i obiekty z lat 1810-1812 naniesione na Plan Zamościa sporządzony na podstawie mapy austriackiej z 1777 r. (klasztor reformacki – 13)

_____________________________________________________________________________________________________________

Na planie oznaczono (w legendzie) pod literą „f” stajnie kawaleryjskie wokół dawnego kościoła i klasztoru reformackiego; pod literą „d” magazyn żywności w d. kościele i klasztorze reformackim. Budynki rządowe na planie oznaczono kolorem niebieskim.

Wycinek Planu de la place de Zamosc 1816

____________________________________________________________________________________________________________

Wycinek Planu Twierdzy Zamość stosowny do kosztorysu okazujący projektowane drogi kamieniami wykładać się mającymi podług rozkazu od Nr 126 dnia 25 stycznia 1817 r. Poniżej profil przebudowy datowany na 1817 r. – dr Sawa Bogumiła pozyskała tę kopię w Moskwie.

__________________________________________________________________________________________________________

W legendzie planu pod literą „k” – kościół i klasztor Reformatów – „bez dachu, zupełnie zdezelowany, służył przedtym za magazyn żywności”.

Wycinek Planu Twierdzy Zamość – 1818 r.

___________________________________________________________________________________________________________

Fragment „du Plan de la Place de Zamosc pour montrer les maisons a demolir – 1822 – brak zarysu klasztoru

________________________________________________________________________________________________________________

W 1827 r. budynek kościoła Reformatów nadal oznaczano na planach kolorem niebieskim (rządowe – militarne) „Batimens militari”.

Dziesięć lat później na planie kościół oznaczono w legendzie nr 14 jako piętrowy dom dla oficerów.

Wycinek – Generalnyj płan zamoscskoj kreposti – 1837 r.

_______________________________________________________________________________________________________________

Na planie z 1844 r. kościół Reformatów oznaczono jako kuchnię wojskową (Nr 32). Budynek naprzeciw (33) to szopa; nr 34 to stajnie; nr 35 – plac ogrodzony parkanem.

Wycinek – Generalny plan zamojskiej twierdzy z pokazaniem prac przeprowadzonych w 1844 r. 

______________________________________________________________________________________________________________

Wycinek – Generalnyj płan kreposti Zamoscja s okresnostiami na dve versty (1854).

_________________________________________________________________________________________________________________

Ewa Lisiecka

• Franciszek Wiączykowski – B. Rudomicz nie wspomina o nim w „Efemeros…” Natomiast w swoim testamencie Hieronim Żaboklicki wymienia niejakiego Franciszka Wiączyńskiego: „Ojcom Reformatom obiecałem był grunt pewny kupić przyległy zaraz podle kościoła ich w Zamościu u Pana Franciszka Wiączyńskiego, ten tedy grunt JM Synowiec moy zapłacić powinien bez odwłoki…” Wzmianka w dokumentach może dotyczyć tej samej osoby, której nazwisko zostało zniekształcone odręcznym pismem.

• Samuel Stępkowski wymieniany w akcie mógł być powinowatym Stępkowskich vel Stempkowskich wspomnianych w „Efemeros…” Rudomicza: Daniela Stępkowskiego, kasztelana bracławskiego i starostę włodzimierskiego (1657) lub Michała Stępkowskiego – pisarza i podsędka bełskiego (1651-1657).

• północ – Siedem Gwiazd – przypuszczalnie chodzi o określenie kierunku północnego, czyli części gwiazdozbioru Wielkiej Niedźwiedzicy (układ siedmiu najjaśniejszych gwiazd Wielkiego Wozu) na północnym niebie. W Polsce widoczny przez cały rok.

• 22 lutego 1674 r. sejm skierował do dzierżawców i poddanych Ordynacji Zamojskiej uniwersał, zawiadamiający o swojej decyzji przekazującej Ordynację Marcinowi Zamoyskiemu i nakazywał podporządkowanie się nowemu ordynatowi. Na podstawie tej decyzji 1 kwietnia 1674 r. do Zamościa udał się hetman wielki koronny Jan Sobieski z komisarzem wyznaczonym na sejmie konwokacyjnym, aby wykonać konstytucje tego sejmu i przekazać Ordynację Marcinowi Zamoyskiemu. Ponieważ Stanisław Koniecpolski nie wydał twierdzy, przysięga została odebrana od Marcina Zamoyskiego w kościółku franciszkańskim Św. Krzyża (na Przedmieściu Lwowskim). 30 kwietnia 1674 r. doszło do ugody  na sejmie elekcyjnym. W zamian za wydanie twierdzy z całym inwentarzem wojennym, otrzymał Koniecpolski w dożywotnią dzierżawę klucz krzeszowski i tarnogrodzki oraz rezydencję w Zwierzyńcu. Jednocześnie król Michał Korybut Wiśniowiecki zrzekł się swojej części w Ordynacji Zamojskiej.

źródło:

1. Sawa Bogumiła Akademia Zamojska 1594-1994. Nauczyciele i wychowankowie Liceum Ogólnokształcącego im. Jana Zamoyskiego w Zamościu 1916-1998. Zamość 1998. s. 49, 50, 53

2. Kołcon Marek. Żurawski Henryk. Historia klasztoru OO. Reformatów w Kryłowie. Kryłów 2017. s 17-19.

3. Przegon Wojciech. Żygawski Jakub. Kartograficzne Zamostiana. Kraków-Zamość. 2018. s. 63, 65, 67, 77, 107, 113, 116, 120, 139.

4. Sawa Bogumiła. Zamość 1772-1866. Tom II – Ilustracje. Ewa Dąbska. Plany i Mapy. s. 22, 26, 32-33, 39, 40, 48, 51, 64, 66, 67, 75, 112, 113, 120, 179.

5. Kowalczyk Kazimierz. Rzemiosło Zamościa 1580-1821. Warszawa 1971. s.109-114.

6. Kozaczka Marian. Poczet Ordynatów Zamoyskich. Lublin 2009. s. 38.

7. Sawa Bogumiła. Noce i dnie Zamościa XVI-XX w., s. 318-319

8. Rudomicz B., Efemeros czyli Diariusz prywatny pisany w Zamościu w latach 1656–1672, Lublin UMCS 2002. s. 184

9. Pawlicki B. M. Kamienice mieszczańskie Zamościa. Kraków 1999.

10. Feduszka Jacek. Ród Zamoyskich herbu Jelita. Zamoyscy herbu Jelita. Ordynaci Zamoyscy i nie tylko. Zamość 2022. s. 50-53.

11. Stankiewicz Zbigniew. Wojsko Ordynacji Zamojskiej: Wojsko Ordynacji Zamojskiej | (przewodnicyzamosc.pl)