W zasobach Biblioteki Narodowej w Warszawie znajduje się dokument archiwalny zatytułowany: Altare Votivum Capeliae Academiae Zamoscensis ab coniuqu Thomae Zamoyski….erectum (1), datowany w przybliżeniu na lata 1601-1700. Rękopis zapisano częściowo po łacinie, a częściowo po polsku. Potwierdza on fundację ołtarza do Kaplicy Akademii Zamojskiej, obiecaną jeszcze za życia II Ordynata na Zamościu Tomasza Zamoyskiego, a zrealizowaną w terminie późniejszym przez jego małżonkę, Katarzynę z Ostrogskich Zamoyską. Dowodzi tego poniższy zapis:

Po Polsku

Ołtarz obiecan[y] do Kaplice Akademi Zamoiski od Jasnie Wielmoznei Małzonki Jegomości P. Thomasza Zamoyskiego Podkanclerzego Koronnego wystawiony na ktorym Wizerunek Pan Jezus między Doktorami y S. Katharzyna Męczenniczka s Philosophami Poganskiemi disputuiąca.

Na obrazie z  fundowanego ołtarza przedstawiono: Pana Jezusa i św. Katarzynę Męczenniczkę, pogrążonych w dyspucie z doktorami i filozofami. Obecnie nie jest nam znany podobny wizerunek obrazu ołtarzowego w Zamościu, ani w kościołach regionu. Datowanie fundacji ołtarza możemy przesunąć w przybliżeniu na: „po 1638 r.”, czyli po dacie śmierci Tomasza Zamoyskiego. Katarzyna Zamoyska wypełniała tą fundacją wolę męża, który obiecał za życia wykonanie ołtarza do Kaplicy Akademii Zamojskiej. Nasuwa się pytanie, czy fundacja dotyczyła kaplicy w nowym, czy starym budynku Akademii czy może jednak w kolegiacie. Badaniom tym poświeciła się jak dotychczas dr Bogumiła Sawa zamieszczając cenne informacje w książce „Akademia Zamojska 1594-1994…” (2):

cyt. „Do kontrowersyjnych ustaleń należy obecność kaplicy w Hippeum. W Albumie studentów Akademii Zamojskiej…znajdują się następujące wzmianki na temat kaplicy akademickiej w kolegiacie („kolegiackiej”) i „kaplicy akademickiej”, w Akademii (?).

1. 22.V.1616 r. prof. Szymon Birkowski, przekazał „na rzecz Akademii” pozłacany kielich srebrny wartości 80 złp.
2. 1616 r. zapiska o „apparatach (ubiorach kapłańskich)” sprawionych 17.IX. do kaplicy kolegiackiej.
3. 17 października 1616 r. – notatka o darowaniu przez prof. Szymona Piechowicza ornatu zielonego atłasowego dla kaplicy akademickiej (?).
4. 1616 r., wykaz „apparatów” kaplicy kolegiackiej.  
5. 1616 r., prof. Melchior Stefanides „przekazał Akademii” (?) „tuwalnię rąbkową z wielkimi kwiatami złotem wyszywanemi” (ręcznik trzymany przez ministrantów dla przystępujących do komunii św.).
6. 1617 r., fundacja Macieja Moździarskiego dla kaplicy akademickiej (?) (1000 zł zabezpieczonych na jego dobrach). 

Na podstawie wyżej wymienionych danych można wyprowadzić tylko jeden pewny wniosek. Oto około 1616 r. powstawała w kolegiacie (była urządzana) kaplica akademicka (poz. 2, 4). Nie można natomiast stwierdzić z całą pewnością, czy termin „kaplica akademicka” (poz. 1, 3, 4, 6) oznacza kaplicę w Akademii czy w kolegiacie.  

cyt. „Kaplica. Na podstawie zachowanych dokumentów z lat 1639-1700 można przypuszczać, że w nowym budynku Akademii nie było kaplicy. Przemawia za tym fakt, iż gmach był ciągle nieukończony, natomiast studenci mogli korzystać z pobliskiej kaplicy akademickiej w Kolegiacie.” 

Reasumując powyższe rozważania dr B. Sawy można byłoby przypuszczać, że podobnie wspomniana na wstępie fundacja małżonków Tomasza i Katarzyny Zamoyskich dotyczyła ołtarza w Kaplicy Akademickiej znajdującej się w Kolegiacie, a nie w budynku Akademii. Zatem, zanim w 2 ćw. XVIII w. patronem akademików został bł. Jan Kanty, Kaplica Akademicka w Kolegiacie miała (?) ołtarz poświęcony Panu Jezusowi Nauczającemu i św. Katarzynie Męczennicy, która swoje życie poświeciła nauce, prowadząc filozoficzne dysputy ze światłymi uczonymi, za co w rezultacie poniosła śmierć męczeńską. Obecna Kaplica p.w. Chrystusa Ukrzyżowanego w zamojskiej katedrze była pierwotnie Kaplicą Akademicką w byłej Kolegiacie. Przez około sto lat nosiła wezwanie Pana Jezusa między Doktorami i św. Katarzyny między filozofami dysputującymi. Nieznana była informacja dotycząca fundatorów tego ołtarza do kaplicy! (3)

Fundacji ołtarza towarzyszyła oprawa w postaci modlitwy/pieśni pochwalnej ku czci św. Katarzyny Męczennicy, której cnoty miały spłynąć na dzieci fundatorów Tomasza i Katarzyny Zamoyskich (Jana, Gryzeldę i Joannę).

„Dziatki cnego Zamoiskiego/ Dary twemi przesławnego/ O Panno…chciej ratować/ i twe cnoty im darować/ Ślicznie w tropy twe wstępuje/ I mądrości już twe czuje/ Ona Grizella, gdy Łaciną/ Usteczka jej wdzięcznie płyną/ Równie idzie cna Joanna/ Nie mniej mądra piękna panna/ Nie leniwa naukami/ Bądź…przesławną jak cnotami/ Jana także ty Wielkiego/ Wnuczka, Ojca i zacnego/ Równie sławą cną zakwitaj”

W dalszych badaniach poświęconych kaplicom akademickim dr Bogumiła Sawa w jednym z artykułów publikowanych w Zamojskim Kwartalniku Kulturalnym (4), zamieściła informację o fundacji ww. ołtarza. Według badaczki „Pierwsza kaplica mieściła się w Hippeum, najstarszej, tymczasowej siedzibie Akademii”. Fundatorka ołtarza, Katarzyna z Ostrogskich Zamoyska” w ostatnich latach swego życia pozłociła jeszcze ów ołtarz i to jest już właściwie wszystko, co wiemy o kaplicy w Hippeum”.

opracowanie: Ewa Lisiecka

Źródło:

1. Biblioteka Narodowa w Warszawie. Strona internetowa Polona. https://polona.pl/…/altare-votivum-capellae…/4/…
2. Sawa Bogumiła. Akademia Zamojska 1594-1994. Nauczyciele i wychowankowie Liceum Ogólnokształcącego im. Jana Zamoyskiego w Zamościu 1916-1998. Zamość 1998. s. 32, 44.
3. Kędziora Andrzej. Zamość od A do Z. cz.1. Regionalna Pracownia Krajoznawcza PTTK Zamość. 1991. s. 114.
4. Sawa Bogumiła. Noce i dnie Zamościa XVI-XX w. Tom I.  Zamość 2018. s. 395., także art. Kaplice w Akademii w: ZKK Nr 1-2 (39-40) 1994.