PP nr 16 Mściciel
Utworzony w styczniu 1919 roku przez Kierownictwo Budowy Pociągów Pancernych nr 1 w Warszawie. Początkowa nazwa PP nr 16 Mściwy. Dowódca por Dominik Zamieński, załoga składała się z ochotników (studentów) oraz działonu artylerii (dowódca ppor Piotrowski i 8 kanonierów). Zestawiony z opancerzonego parowozu z tendrem (nad nim w wieżyczce stanowisko dowódcy pociągu), wagonu artyleryjskiego (platforma drewniana opancerzona workami z piaskiem), uzbrojony w niemiecką armatę polową 7,7 cm Feldkanone 1896 n/A, na odkrytym stanowisku, (w lutym przybył nowy wagon artyleryjski uzbrojony w zdobyczną rosyjską armatę polową wz. 02 76,2 mm), i 2 wagonów karabinów maszynowych. Były to platformy z obłożonymi workami z piaskiem stanowiskami karabinów maszynowych.
W kwietniu 1919 roku został poddany modernizacji, otrzymał nowa nazwę PP nr 16 Mściciel. Składał się z 2 wagonów artyleryjskich (drewniane kryte wagony towarowe osłonięte blachą stalową), z zamontowanymi na dachach wieżyczkami karabinów maszynowych. Uzbrojone w rosyjskie armaty polowe ustawione na stanowiskach czołowych, 2 wagonów szturmowych (kryte drewniane wagony towarowe osłonięte betonem), oba uzbrojone łącznie w 10 karabinów maszynowych, 2 działka piechoty Infanteriegeschutz M 15 kalibru 37 mm (mogły być użyte poza wagonem), wagon piechoty (otwarta węglarka stalowa opancerzona betonem) oraz 2 platformy kontrolne. Jego kadra została skompletowana z instruktorów batalionu zapasowego wojsk kolejowych. W sierpniu 1919 roku załoga liczyła 6 oficerów i 88 podoficerów i szeregowych.
Pierwszym dowódcą był kpt. Dominik Zamieński, następnie ppor. (od grudnia 1919 roku por.) Artur Grabowski, dowódcą 1. działonu był instruktor artylerii, ppor. Julian Ezurpowicz (przeniesiony w styczniu 1920 roku), 2. działonu – instruktor artylerii, ppor. Czesław Piotrowski, 1. drużyny karabinów maszynowych – instruktor k.m. ppor. Stefan Kossakowski, 2. drużyny – instruktor k.m. ppor. Józef Gronowski, 3. drużyny – instruktor k.m. ppor. Adam Paprocki.
Od początku 1920 roku funkcję dowódcy pełnił por. Mieczysław Rudnicki (od 1 kwietnia 1920 roku awansowany na kpt.), dowódcą artylerii był ppor Andrzej Przeworski (przeniesiony w kwietniu 1920 roku), dowódcą karabinów maszynowych ppor. (od 25 lutego 1920 roku por.) Józef Gronowski; we wrześniu 1920 roku mianowany na kpt., został dowódcą pociągu. Funkcję dowódcy artylerii (od kwietnia 1920 roku) pełnił ppor. Witold Zdanowicz, podlekarzem był por. dr Władysław Bałuk, intendentem ppor. Adam Paprocki i szefem sierż. Weber.
W pociągu znajdował się sąd polowy wojsk kolejowych, kierownikiem sądu był ppor. korpusu sądowego Michał Skoczylas. W bitwie warszawskiej w składzie 1. Armii działał na linii Warszawa-Tłuszcz, następnie został podporządkowany 3. Armii.
PP nr 23 Śmierć
Początkowa nazwa Śmierć Komunie, niezatwierdzona przez Naczelne Dowództwo WP. Utworzony w sierpniu 1920 roku przez Kierownictwo Budowy Pociągów Pancernych nr 2 w Krakowie, celem zastąpienia utraconych pociągów pancernych. Zestawiono go z wagonów różnych pociągów, które były w tym czasie poddawane naprawom i modernizacji. Jego obsada: dowódca: por. Henryk Amrogowicz, ppor. Roman Chorążak, ppor. Edward Fryzendorf. Większość załogi pochodziła ze zniszczonego 19 lipca 1920 roku PP nr 5 „Piłsudczyk-szeroki”. Liczyła 3 oficerów i 130 podoficerów i szeregowych. Sytuacja na froncie spowodowała, że oddany został do użytku nie w pełni ukończony, 18 sierpnia 1920 roku. W jego składzie znalazł się opancerzony parowóz bez wieży dowódcy, wagon artyleryjski uzbrojony w austriacką armatę kazamatową 8 cm M 94 ustawioną na stanowisku czołowym, 2 wagony szturmowe uzbrojone w 8 rosyjskich karabinów maszynowych maxim kal. 7,62 mm, 2 wagony piechoty ze strzelnicami (amunicyjne); wszystkie wagony kryte drewniane, opancerzone betonem oraz wagonu reflektora uzbrojony w 4 karabiny maszynowe (2 amerykańskie colt kal. 7,62 mm. i 2 rosyjskie) opancerzonego płytami stalowymi i 2 platformy (drugi wagon artyleryjski został włączony w październiku 1920 roku). 24 sierpnia 1920 roku otrzymał rozkaz natychmiastowego odjazdu z Krakowa do Lublina, do dyspozycji 3. Armii.
Z powodu braku koni do transportu trzy marszowe kompanie reflektorów zostały rozformowane. 27 lipca 1920 roku na ich bazie sformowano sześć plutonów reflektorów dla pociągów pancernych, w składzie 1 oficer i 4-5 szeregowych (obsługa reflektora 60 cm). Reflektor był umieszczony w wieży pancernej znajdującej się na dachu wagonu (drewniany kryty wagon towarowy opancerzony betonem lub płytami stalowymi). Do PP Śmierć został przydzielony 6. pluton reflektorów, z dowódcą ppor. Edwardem Fryzendorfem.
PP nr 14 Zagończyk
Utworzony w grudniu 1918 roku przez Kierownictwo Budowy Pociągów Pancernych nr 1 w Warszawie. 13 stycznia 1919 roku wszedł do służby. Wagon artyleryjski stanowiła dwuosiowa węglarka opancerzona betonem z rosyjską armatą polową wzór 02 kal. 76,2 mm, ustawiona na stanowisku do ognia czołowego, następnie było 7-8 wagonów piechoty ze strzelnicami (drewniane kryte wagony towarowe opancerzonych betonem) oraz częściowo opancerzony parowóz (tylko budka maszynisty). Od 13 stycznia do 27 lipca 1919 roku dowódcą Zagończyka był por. Alfred Pastuszko, a następnie por. Kazimierz Górecki. Od początku maszynistą był Wacław Zdanowski.
Ponieważ pociąg posiadał niewielką wartość bojową, został na początku 1920 roku wysłany do Warszawy celem modernizacji. W kwietniu 1920 roku jego załoga składał się z 3 oficerów. Byli to: por. Bolesław Babecki – dowódca, por. Stanisław Meyer, ppor. Walter Munk. W jej skład wchodzili także: pchor. sanitarny (od maja 1920 roku ppor.) Szymon Goldryng oraz 136 podoficerów i szeregowych i 5 cywili (maszynista z pomocnikami, drogomistrz).
Od sierpnia 1920 roku dowódcą pociągu był por. Zygmunt Brockhausen, dowódcą artylerii ppor. Walter Munk, dowódcą karabinów maszynowych pchor. Bronisław Gąsiorowski, podlekarzem ppor. dr Józef Wiloch oraz ppor. Bernard Sobczyński, ppor. Juliusz Ptaszyński, szef sierż. sztabowy Edward Kaźmierczuk, sierż. Roman Sarajewicz, sierż. Dawid Ramer. Skład Zagończyka stanowiły 3 wagony artyleryjskie (opancerzone betonem stalowe węglarki), czołowy z poprzedniego składu uzbrojony w rosyjską armatę polową, oba tylne, każdy z 2 automatycznymi działkami vickers mark II kal. 40 mm (pomiędzy stanowiskami działek, zadaszony magazyn amunicji), 2 wagony szturmowe (drewniane kryte wagony towarowe opancerzone betonem), uzbrojone w karabiny maszynowe, opancerzony parowóz i 2 platformy kontrolne.
Celem uzupełnienia strat w końcu września 1920 roku przybyli por. Tadeusz Seidler-Wiśleński i por. art. Jan Zawrzel. Po likwidacji Zagończyka we wrześniu 1920 roku załogę przeniesiono do pociągu pancernego Orzeł Biały, który ponownie przemianowano na Zagończyk. W czasie bitwy warszawskiej znajdował się w składzie 3. Armii, działał na linii Lublin-Lubartów.
PP nr 22 Groźny
Utworzony w grudniu 1918 roku przez Kierownictwo Budowy Pociągów Pancernych nr 1 w Warszawie, wszedł do służby jako nr 15. Został zestawiony z improwizowanych wagonów opancerzonych piaskiem (nasypanym pomiędzy ścianki wagonów oraz w workach). W czerwcu 1919 roku część załogi pociągu wykorzystano do obsadzenia pociągu improwizowanego „Groźny-szeroki”, po likwidacji w sierpniu tego roku z powodu niewielkiej wartości bojowej starego składu.
Nowo utworzony „Groźny” otrzymał nowe oznaczenie numeryczne: nr 22. Jego skład, oprócz opancerzonego parowozu rosyjskiego, stanowiły: dwa odkryte wagony artyleryjskie z armatami polowymi i wagon karabinów maszynowych. Obsada: dowódca por. Stanisław Dworaczek, ppor. Stanisław Kaziarow, ppor. Jan Werakso, chor. Wacław Boblewski, maszynista Adolf Grodowski. W jego skład włączono zdobyty jednowieżowy wagon pancerny (czteroosiowa opancerzona węglarka), uzbrojony w rosyjską armatę wzoru 02 kalibru 76,2 mm. Wieża z działem była w przedniej części, a pozostała część to zabudowana kazamata ze strzelnicami w burtach. Dowódcą działonu został ogniomistrz Kazimierz Przeradzki. 17 marca 1920 roku uzupełniono go w zdobyczny opancerzony dwuwieżowy wagon artyleryjski (każda wieża z rosyjską armatą wz. 02 kalibru 76,2 mm, a w burtach 8 rosyjskich karabinów maszynowych maxim). Jednocześnie z jego składu wyłączono oba improwizowane wagony artyleryjskie. Oprócz tego posiadał opancerzony wagon szturmowy uzbrojony w karabiny maszynowe i 2 platformy kontrolne.
Po bitwie warszawskiej został przebudowany na europejski rozstaw kół i otrzymał nową opancerzoną lokomotywę z wieżą dowodzenia nad tendrem. Od kwietnia 1920 roku jego dowódcą był kpt. Wacław Boblewski, od lipca 1920 roku dowódcą artylerii ppor. Tomasz Kuśmierek (poprzednik ppor. Stanisław Żarski w kwietniu 1920 roku został przeniesiony do lotnictwa) oraz por. Jan Werakso, pchor. Ludwik Radzyński, pchor. (od września 1920 roku za męstwo na polu walki mianowany na ppor.) Zygmunt Reliszko, maszyniści Aleksander Nowak i Aleksander Wrzymowski, palacz Archip Kotik. We wrześniu 1920 roku dowódcą karabinów maszynowych został ppor. Władysław Noakowski, a technikiem pociągu był ppor. Tadeusz Malinowski. Załoga liczyła 113 żołnierzy. W czasie bitwy warszawskiej pozostawał w składzie 4. Armii, 1 września 1920 r. został skierowany do 3. Armii.
PP nr 8 Wilk
Utworzony 6 lutego 1919 roku przez Kierownictwo Budowy Pociągów Pancernych nr 2 w Krakowie. Początkowo, jako PP nr 5 Rozwadowczyk, składał się z opancerzonego parowozu i krytych drewnianych wagonów towarowych opancerzonych betonem. Od 1 marca 1919 roku jako PP nr 8 Wilk, w końcu tego roku został poddany modernizacji. Został utracony 5 lipca 1920 roku w okolicy Równego.
Odtworzony w sierpniu 1920 roku ze starych wagonów PP nr 5 Rozwadowczyk. Posiadał 2 wagony artyleryjskie (kryte wagony towarowe opancerzone betonem), każdy uzbrojony w austriacką armatę kazamatową 8 cm M 94, ustawioną na stanowisku czołowym, 2 wagony karabinów maszynowych (opancerzone betonem kryte wagony towarowe). Od 9 stycznia 1920 roku jego dowódcą był ppor. (od 1 kwietnia 1920 roku por.) Adam Aleksandrowicz, który 8 lipca 1920 roku został dowódcą PP nr 21 Piłsudski-szeroki. Następnym dowódcą został kpt. Piotr Sawiński (przeniesiony na dowódcę PP Głowacki), po nim kpt. Tadeusz Adjukiewicz. Kadrę stanowili: por. Stanisław Żelawski, ppor. Andrzej Marecki, ppor. Teofil Morelowski. W czasie bitwy warszawskiej w składzie 5. Armii, działał na linii Mława-Ciechanów.
PP nr 3 Pułkownik Lis-Kula
Utworzony 26 listopada w 1918 roku przez Kierownictwo Budowy Pociągów Pancernych nr 3 we Lwowie. Początkowo jako PP nr 3 Lwowianin, a następnie Pepetrojka (PP 3). Składał się z opancerzonej lokomotywy, wagonu uzbrojonego w 3 karabiny maszynowe i platformy osłoniętej workami z piaskiem uzbrojonej w rosyjską armatę górską wz. 1909 kalibru 76,2 mm. Pierwszym dowódcą pociągu był por. Kazimierz Orzechowski, przeniesiony do batalionu kolejowego. Zastępca komendanta por Antoni Dawidowicz, dowódca oddziału karabinów maszynowych por Felicjan Madejski-Poraj (od 8 sierpnia 1919 roku dowódca pociągu), dowódca artylerii por Władysław de Filippi (od 20 maja 1920 roku por Zdzisław Stypal), dowódca oddziału szturmowego ppor Maksymilian Wudkiewicz (od 22 lutego 1919 roku ppor Lasota).
Od 5 kwietnia 1919 roku otrzymał nazwę PP nr 3 Pułkownik Lis-Kula. Zestawiony od 30 kwietnia 1919 roku z 6 wagonów towarowych opancerzonych blachą stalową, czterech uzbrojonych w austriacką armatę kazamatową 8 cm M 94, każdy (dwa wagony do ognia czołowego, dwa wagony do ognia bocznego bocznego), wagonu piechoty i wagonu dowodzenia (na jego dachu znajdowała się opancerzona wieża ze stanowiskiem dowódcy), opancerzonego parowozu i jednej czołowej platformy kontrolnej. Załoga liczyła 12 oficerów i 150 podoficerów i szeregowych.
Na początku 1920 roku został odesłany do modernizacji. Jego nowy skład stanowiła: opancerzona lokomotywa, opancerzone 2 wagony artyleryjskie (drewniane platformy osłonięte blachą stalową), każdy uzbrojony w armatę rosyjską wzoru 02 kal. 76,2 mm, umieszczoną na skraju wagonu w obrotowej wieży pancernej z kątem ostrzału 320 stopni, w burtach bocznych po jednej strzelnicy dla broni maszynowej oraz wagon szturmowy (obity blachą stalową kryty wagon towarowy), uzbrojony w 2 obrotowe wieżyczki pancerne, każda z karabinem maszynowym, oraz w każdej burcie bocznej po 2 sponsony dla karabinów maszynowych, ponadto dwie platformy kontrolne. Skład załogi: dowódca kpt. Felicjan Madeyski-Poraj (od października 1920 roku kpt. Edward Wydrzyński), lekarz kpt. dr Witold Gościecki-Lubicz, por. Kazimierz Orzelski, dowódca saperów por. de Groo Branko, dowódca artylerii por. Zdzisław Stypal, oficer prowiantowy ppor. Marian Kempner, dowódca oddziału szturmowego ppor. Jan Lasota, sierż. (od marca 1920 roku ppor.) Kazimierz Sienkiewicz, szef st. sierż. Józef Góralczyk, od sierpnia 1920 roku ppor. Wilhelm Liebermann, por. Władysław Kunicki. W czasie bitwy warszawskiej w składzie 5. Armii, działał na linii Płońsk-Nasielsk-Ciechanów.
PP nr 12 Kaniów
Utworzony w styczniu 1919 roku przez Kierownictwo Budowy Pociągów Pancernych nr 1 w Warszawie. Zestawiony z wagonów opancerzonych piaskiem nasypanym pomiędzy ścianki oraz workami z piaskiem. Jego dowódcą był ppor. Tadeusz Gilewicz.
Pociąg został rozformowany w marcu 1919 roku ze względu na niewielką wartość bojową, a załoga obsadziła zdobyczny pociąg nazwany PP Kaniów II. Składał się z parowozu opancerzonego, opancerzonego wagonu szturmowego (stalowa wapniarka opancerzona betonem osłonięta od góry dachem z płyt stalowych, uzbrojona w 4 karabiny maszynowe), opancerzonego wagonu piechoty (kryty drewniany wagon towarowy obity blachą stalową), uzbrojonego w 6 karabinów maszynowych, i opancerzonego wagonu artyleryjskiego (stalowa węglarka opancerzona blachą stalową) z rosyjską armatą wzoru 02 kalibru 76,2 mm, umieszczoną na czole wagonu, stanowisko armaty zostało dodatkowo osłonięte blachą stalową oraz czołowej platformy kontrolnej.
Początkowo jako szerokotorowy, w sierpniu 1920 roku został przebudowany do normalnego rozstawu szyn, jako PP nr 12 Kaniów. Obsadzony przez część załogi z pociągu PP Generał Sikorski, zniszczonego w czerwcu 1920 roku, dowódca por. (od września 1920 roku kpt.) Zdzisław Macherski, por. Zygmunt Ropelewski, ppor. art. Henryk Dawidowski, ppor. Oswald Rohatyner, ppor. Eugeniusz Sokołowski, ppor. tech. Antoni Malinowski, ppor. Izydor Dyga, lekarz kpt. dr Adam Banasiewicz, pchor. Antoni Nałęcz-Pietraszkiewicz, szef st. sierż. Kazimierz Doleżal, sierż. Teofil Modzelewski. Dodatkowo na wyposażeniu oddziału wypadowego znajdowały się 2 austriackie armatki piechoty M 15 kal. 37 mm. W czasie bitwy warszawskiej pozostawał w składzie 5. Armii, działał na linii Mława-Działdowo.
PP nr 18 Huragan
Utworzony 9 sierpnia 1920 roku przez Kierownictwo Budowy Pociągów Pancernych nr 2 w Krakowie z polecenia Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego, celem zastąpienia utraconych pociągów. Składał się z opancerzonej lokomotywy, 2 wagonów artyleryjskich (stalowe węglarki opancerzone betonem, zakryte dachem z blachy stalowej, na dachu każdego znajdowała się kryta obrotowa wieża pancerna z austriacką armatą kazamatową), w czołowej burcie stanowisko karabinu maszynowego, 2 wagonów szturmowych (drewniane kryte wagony towarowe opancerzone betonem, na dachu każdego w obrotowej pancernej wieżyczce znajdował się karabin maszynowy, w bocznych burtach po 2 sponsony dla karabinów maszynowych, wagonu reflektora (drewniany kryty wagon towarowy opancerzony betonem, na jego dachu znajdowała się pancerna wieża do osłony 60 cm reflektora, w burtach bocznych po 2 karabiny maszynowe) oraz 2 platform kontrolnych. Załoga Huraganu została przeniesiona z pociągu pancernego Generał Krajowski i liczyła 5 oficerów, 123 podoficerów i szeregowych. Obsada: dowódca por. Franciszek Tuchołka, ppor. Mieczysław Musiałowicz, lekarz ppor. dr Jan Raszke, dowódca 3. plutonu reflektorów przydzielonego do pociągu por. Józef Kopczyński został dowódcą załogi rezerwowej i na zmianę dowodził pociągiem. Pociąg został podporządkowany 6. Armii i 22 sierpnia 1920 roku wysłany do Lwowa. Zjawił się tam 27 sierpnia 1920 roku. Od 7 września 1920 roku był podporządkowany 3. Armii.
Zbigniew Stankiewicz
Powyższa treść stanowi uzupełnienie do artykułu: Pociągi pancerne na Zamojszczyźnie w 1920 roku | (przewodnicyzamosc.pl)