„Informacje 24. Zamość 1 IX 1939 – 8/9 V 1945”

_MG_9183A _MG_9200A

Druki, plakaty, dokumenty, życie okupacyjne, propaganda.
Wystawa w Muzeum Zamojskiem w Zamościu, kwiecień-maj 2015 r.

Na wystawie eksponowany jest zbiór plakatów, druków ulotnych, ogłoszeń i obwieszczeń rozplakatowywanych w miejscach publicznych w okresie II wojny światowej. Na podstawie księgi „Kontroli rozlepianych ogłoszeń i afiszów 1941 – 1953” znajdującej się w Archiwum Państwowym w Zamościu możemy odtworzyć wszystkie ważne dla danego okresu informacje funkcjonujące w przestrzeni publicznej.

Oficjalnym ogłoszeniom, towarzyszyły nieoficjalne konspiracyjne wiadomości, drukowane w „Biuletynie Informacyjnym”. „BI” był głównym organem prasowym zbrojnego ramienia Polskiego Państwa Podziemnego – Służby Zwycięstwu Polsce, (organizacji zbrojnej powołanej rozkazem generała Juliusza Rómmla 27. 09. 1939 r. pod dowództwem generała Michała Tokarzewskiego – Karaszewicza), następnie Związku Walki Zbrojnej, a od 14 lutego 1942 r. Armii Krajowej.

_MG_9205A _MG_9222A

Ostatni dowódca Armii Krajowej gen. Leopold Okulicki rozkazem z 19 stycznia 1945 r. i prezydent RP Edward Raczkiewicz, dekretem z 8 lutego tegoż roku, rozwiązali Armię Krajową w nadziei zaprzestania sowieckich prześladowań i szerzącego się terroru. Od tej pory byli żołnierze AK samodzielnie decydowali o swojej dalszej walce.

„Biuletyn Informacyjny ” był konspiracyjnym tygodnikiem (w czasie Powstania Warszawskiego – gazetą codzienną) o największym nakładzie i zasięgu nie tylko w Polsce, ale w całej okupowanej Europie. Do dnia dzisiejszego zadziwia nas rzetelność informacji, trafność sądów, rozbudowany system kolportażu i korespondentów, np. wydarzenia z Zamojszczyzny były na bieżąco i dokładnie opisywane.
Fenomen konspiracyjnego „BI” polegał również na tym, że wydawany przez cały okres wojny wychodził w nakładzie do 47 000 i nigdy nie został zdekonspirowany. Redaktorem naczelnym był Aleksander Kamiński, wybitny instruktor harcerski, nauczyciel.

W Y S T A W A  W  M U Z E U M    Z A M O J S K I M
W pierwszej sali eksponowane są druki i plakaty z okresu od 1 września 1939 r. do końca 1942 roku. W większości treść dotyczy zarządzeń i rozporządzeń administracyjnych oraz sukcesów militarnych i propagandowych III Rzeszy Niemieckiej. Na szczególną uwagę i analizę zasługuje odezwa gubernatora Hansa Franka z 22 czerwca 1941 r. Jest to okres pozornej stabilizacji okupowanej Polski.
Odpowiedzią na te wydarzenia są wiadomości zawarte w „Biuletynie Informacyjnym”. Dzięki sprawnie działającej sieci kolportażu „BI” docierał do szerokich kręgów czytelników. Informował, kształtował opinie i postawy. Kolportaż stanowił rodzaj służby szczególnie ważnej. Służbę tę pełniły kobiety zwane „dromaderkami”, najczęściej dojrzałe wiekiem, maksymalnie dyspozycyjne, z doświadczeniem w pracy społecznej.

_MG_9224A _MG_9226A

W małej sali obok zebrane są informacje z roku 1943. To co w poprzednich latach wojennych wydawało się niemożliwe do przeżycia, w 1943 r. i następnych stało się codziennością: wysiedlenia, mordy, egzekucje, terror, odkryte przez Niemców groby polskich oficerów pod Smoleńskiem, wywożenie dzieci polskich do Niemiec, powstanie Ukraińskiej Dywizji SS Galizien. To także obrona wsi polskich przez żołnierzy Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich, ratowanie dzieci, pomoc wysiedlonym. „Biuletyn Informacyjny” na bieżąco opisywał te wydarzenia.

Ekspozycja w korytarzu to miejsce przejściowe, tak też zapewne „przejściowo” czuli się mieszkańcy Zamościa myśląc, że wojna w roku 1944 się skończy. Niemcy ponoszą klęskę. Rosjanie wygrywają, alianci walczą na II froncie. Wprawdzie od Rosji idzie nowa ideologia, ale może nie tak straszna jak niemiecka? Propaganda sowiecka działa i zapewnia o swej wielkiej przyjaźni do narodu polskiego. Dodatkową grozę sytuacji niosą informacje o straszliwych zbrodniach popełnionych na Polakach przez UPA (Ukraińską Armię Powstańczą) i inne ukraińskie oddziały od początku wspierane przez Niemców. Tym wydarzeniom lokalnym towarzyszą informacje o konferencjach, które miały miejsce w końcu 1943 r. w Teheranie i Kairze.

_MG_9230A _MG_9232A

Po przejściu do kolejnej sali poznajemy historię wydarzeń w lipcu 1944 roku. Niemcy widząc nadchodzący front pospiesznie rozpoczęli zacieranie śladów zbrodni, opuszczając miasto rabowali
i wywozili co tylko możliwe. W godzinach przedpołudniowych 25 lipca 1944 roku ujawnił się Delegat Powiatowy Rządu Polskiego, Janusz Antoni Wiącek pod nazwiskiem „Janusz Sandomierski”. Objął urzędowanie jako starosta powiatu zamojskiego, zgodnie z planem przygotowanym przez Armię Krajową pod nazwą akcja „Burza”. Zakładała ona walkę zbrojną na tyłach niemieckiego frontu, samodzielne wyzwalanie poszczególnych obszarów i miast, ujawnianie się władz AK i przedstawicieli konspiracyjnych władz cywilnych jako gospodarzy terenu, przed wkroczeniem oddziałów Armii Czerwonej.
Siedziba starostwa została urządzona w Ratuszu. Antoni Wiącek zorganizował i powołał wszystkie władze w Zamościu i powiecie. Jako starosta pełnił swój urząd przez 10 dni zapewniając normalne życie mieszkańcom powiatu. Wieczorem 25 lipca do miasta weszły jednostki związane z Armią Czerwoną. Komendantem wojennym został mjr Leszczow. 27 lipca do mieszkańców miasta odezwę wydał powiatowy Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN).  Dwa dni później w koszarach rozbrojono żołnierzy 9 p. p. AK. Po dziesięciu dobach rządzenia demokratyczną władzę powiatową usunięto. Do Ratusza weszli przedstawiciele PKWN, starosta Wiącek opuścił gabinet. Władzę przejął Edward Dubel.

_MG_9235A  _MG_9249B

W sali obok, historia powojennej rzeczywistości. Dla mieszkańców Zamościa okres okupacji niemieckiej się zakończył. Rozpoczęły się nowe nieznane realia społeczne, polityczne, kulturowe, obyczajowe. Zaczęły obowiązywać inne normy. O tym informowały plakaty, ogłoszenia, gazety. Mieszkańcy Zamojszczyzny kolejny raz stanęli do walki, tym razem idąc na pomoc powstańczej Warszawie, do której z powodu licznych aresztowań niedane im było dotrzeć. Zaczął się „nowy czas”, czas poszukiwań i wyborów.

W latach 1945 – 2003 do Polskiego Czerwonego Krzyża wpłynęła korespondencja dotycząca ok. 4.300.000 indywidualnych spraw związanych z wojną i jej skutkami. Biuro w tym okresie wydało ok. 290.000 zaświadczeń potwierdzających losy wojenne Polaków. Udało się odnaleźć ok. 623.000 osób rozdzielonych przez wojnę.

Zbiór „Biuletynów Informacyjnych” z lat 1940 – 1945 wydał Przegląd Historyczno – Wojskowy, Warszawa 2001-2004.

_MG_9254A _MG_9269A
U w a g a:
Wszystkie wypisy i cytaty na wystawie pochodzą z „Biuletynów Informacyjnych” w układzie chronologicznym

komisarz wystawy Maria Rzeźniak

aranżacja Maria Dudziak

współpraca Łukasz Hasior

tekst: Maria Rzeźniak

zdjęcia: Henryk Szkutnik

opracowanie: evel