Furta Janowicka
Po zamurowaniu w końcu XVI wieku Bramy Janowickiej (obecnie Stara Brama Lubelska) zostało otworzone od strony północnej przejście dla lokalnego ruchu pieszego, nazwane Furtą[1] Janowicką.
Furta znajdowała się w zamurowanej bramie, jest widoczna na planie Zamościa zatytułowanym Plan de la Forteresse de Zamosc, który zamieszczony został w wydawnictwie wydanym w Lipsku 1774 roku. Przedstawia on sytuację z I połowy XVII wieku. Na planie furta nie ma nazwy, przedstawiona jest jako wąskie przejście z lewej strony zamurowanego przejazdu bramy. Od strony miasta po obu stronach bramy znajdują się wartownie, niezbędne do zachowania kontroli nad ruchem, który odbywał się tylko w dzień. Skomunikowana była z przedpolem kładką wychodzącą na groblę, znajdującą się w połowie fosy.
W zachodnim barku Bastionu 5 przedstawiony jest murowany budynek na rzucie kwadratu, przypuszczalnie ze stanowiskami ogniowymi, mającymi zapewnić osłonę furty. Należy odrzucić przypuszczenie, że istniało w tym czasie podwale oraz place broni, co jest przedstawione na planie.
W czasie modernizacji fortyfikacji w I połowie XVII wieku, prowadzonej według planów Andrzeja dell’Aqua, zostały wykonane w barkach niektórych bastionów poterny[2]. Wejście do nich prowadziło z cofniętego barku bastionu, następnie klatką schodową w orylonie, tam znajdowała się wartownia i z niej wyjście na zewnątrz. Do codziennej komunikacji pieszej od strony północnej została udostępniona jako furta (poterna) w zachodnim barku Bastionu 5. Spowodowało to likwidację furty znajdującej się w bramie. Przedstawiona jest na planie Bastionu 5.[3]
Późniejsza modernizacja z końca XVII wieku Jana Michała Linka wprowadziła w cofniętych barkach kazamaty ze stanowiskami artylerii, skomunikowane z bastionem pochylnią. Spowodowało to, że przez nie odbywała się komunikacja i dalej klatką schodową w orylonie. Jednak nadal poternę w zachodnim barku Bastionu 5 wykorzystywano jako furtę do codziennej komunikacji od strony północnej. Przedstawia to plan szwedzki podpisany: (w tłumaczeniu) „Zamość koło którego Jego Król. Mość Król Karol XII przechodził z armią 22 września [według nowego stylu 2 października] 1704 i stał obozem pod Mokrem, 1/4 mili od miasta. Wtedy ta miejscowość poddała się Jego Król. Mości i wskutek tego ochroniła się od nieprzyjacielskiego ataku”. Opublikowany został w wydawnictwie Plan i widok Zamościa z roku 1704, wydany w Lwowie 1929 r. Furta nie ma żadnego oznaczenia, komunikacja odbywa się z drogi wałowej poprzez stanowisko artylerii i klatkę schodową w orylonie na podwale, następnie drogą straży wzdłuż wału do grobli przecinającej nawodnioną fosę. Wartownia znajdowała się prawdopodobnie w murowanym budynku na rzucie prostokąta.
Opanowanie miasta przez Sasów w 1715 roku z wykorzystaniem furty unaoczniło potrzebę wzmocnienia kontroli ruchu pieszego, co pokazane jest na planie saskim Plan von Zamoscie z I połowy XVIII wieku. Austriacy opublikowali go wśród planów twierdz europejskich w połowie tego stulecia. Tu furta nosi nazwę Die Kleine Pfortte (Mała Furta). Od strony miasta skarpa wewnętrzna wału kurtyny oraz część szyi Bastionu 5 są odziane murem, z którego wychodzi obmurowane przejście przez wał do furty. Początkowo szerokie, przy wejściu do furty przechodzi w wąską szyję, co umożliwiało jego szybkie zablokowanie. Przypuszczalnie w górnej części muru były stanowiska dla piechoty. Poniżej kurtyny na podwalu znajdowała się murowana wartownia na rzucie kwadratu, usadowiona okrakiem na jego przedpiersiu. Przez nią odbywała się komunikacja na drogę straży , a następnie klatką schodową w orylonie. W tym czasie przed tym frontem nie było już nawodnionej fosy, tylko podmokła łąka.
Furta przeznaczona do komunikacji pieszej istniała przypuszczalnie nadal pomimo że przed 1790 rokiem Austriaccy otworzyli do komunikacji Bramę Lubelską (obecnie Stara Brama Lubelska), budując przed nią most. Nadal pozostały poterny w barkach bastionów, również ta w lewym barku Bastionu 5. W XIX wieku podczas modernizacji twierdzy w Królestwie Polskim według planu gen. Jana Malletskiego, poterny w barkach zostały włączone do komunikacji wewnętrznej bastionów.
