W bibliotece krakowskiego Zakonu Reformatów zachowały się rękopisy, pochodzące z zamojskiego klasztoru tych zakonników. Najcenniejszym z nich jest mszał z 1698 r., jeden z sześciu najstarszych. Poprzedza go tylko mszał z reformackiego klasztoru w Zakliczynie, datowany na 1692 r. Rękopis mszału posiada bogato zdobioną, skórzaną oprawę oraz inicjały.

Zachowały się również notatki z wykładów, dotyczące filozofii przyrody (zwanej wówczas fizyką) o. Ludwika Hoffmana, który prowadził zajęcia w zamojskim klasztorze Reformatów w latach 1742-43 i w roku 1752. W Krakowie znajduje się także skrypt z Zamościa, obejmujący zagadnienia filozoficzne z lat 1755-1757, który służył jako podręcznik studiów filozoficznych.

W zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie udostępniono zdigitalizowane rękopisy z 1788 r. (w języku polskim i po łacinie), przechowywane w Bibliotece Uniwersytetu Lwowskiego (86 kart), zatytułowane: Katalogi bibliotek reformatów w Bieczu, Jarosławiu, Kętach, Kryłowie, Lwowie, Zamościu, Złoczowie. Spis książek z Biblioteki Reformatów w Zamościu zajmuje 34 karty.  Zamieszczono na nim ponad 900 tytułów książek (w części powtarzających się) z różnej dziedziny: retoryki i poezji; filozofii; kazań na niedziele i święta; historii; katechizacji; cudownych obrazów MB; polityki i historii; panegiryków; prawa cywilnego; Librii Spirituales; statutów i reguł zakonnych; żywotów świętych; rekolekcji i medytacji; medycyny; książek luterskich po niemiecku; Librii prohibitor; Librii Cumvaris Sculpturis i innych. Wśród wykazów kazań na niedziele i święta pojawia się spora liczba nazwisk, ale można tylko przypuszczać, że chociaż część z nich dotyczy zamojskich zakonników Reformatów: Woysznarowicz; Wolski; Damascen; Dębski; Stefanowicz; Lorencowicz; Gutowski; Poniński; Paulina; Kaczyński; Kowalicki; Galarowski; Gorzyński; Hetka; Bilicki (Bielicki); Liberyusz; Losiewicz; Hińcz; Kiersnicki; Węgrzynowicz (melodie); Sokołowski; Stryewicz; Potkański; Murczyński; Muchowski; Abramowicz; Filipowicz; Umbermanowicz; Filipecki; Rychtowski; Samuel; Młodzianowski; Czaszyński; Idzi; Krosnowski; Rychlewicz;  Starowolski. 

Wśród kart katalogu, o którym wyżej mowa, znajduje się krótkie pismo po łacinie z Klasztoru Reformatów w Kryłowie, z którego można wywnioskować w jakim celu zostały sporządzone spisy książek w bibliotekach reformackich w roku 1788. Na polecenie Urzędu Cyrkularnego Zamojskiego z 17 marca 1788 r., wydanego dla podległych mu Klasztorów Reformatów w ww. miastach i miejscowościach, dokonano spisów książek znajdujących się w poszczególnych bibliotekach. Przypuszczalnie był to efekt kolejnych reform cesarza Józefa II, zapoczątkowanych w l. 80-tych XVIII w. W czasie I rozbioru Polski (1772 r.) 8 konwentów Małopolskiej Prowincji Reformatów dostało się w kordon cesarski. Pomimo tego, do roku 1781 podlegały one nadal pod rządy Prowincji Małopolskiej. Jednak w tym samym roku cesarz Józef II wydał dekret, którym odizolował klasztory w zaborze austriackim od pozostałych klasztorów Prowincji Małopolskiej. Reformaci podjęli działania nawet w Wiedniu, ale uzyskali tylko tyle, że tymi ośmioma konwentami prowincjał rządził prawie do 1785 r. Przy końcu bowiem roku 1784 cesarz wprowadził nowe prawo obierania przełożonych: osobno przez każdy konwent znajdujący się w zaborze austriackim. W każdym konwencie zgromadzenie zakonników (oprócz laików) obierało przełożonych miejscowych pod prezydencją wikarego, obrani zaś przełożeni miejscowi wybierali prowincjałów, oficjalistów itd. Spis ksiąg w bibliotekach Reformatów z 1788 r. był zapewne realizacją kolejnych reform cesarza, zmierzających w rezultacie do likwidacji zakonu na początku kolejnego stulecia. 

Do numeru 1294 Sławetnemu Urzędowi Cyrkularnemu Zamojskiemu (dopisek z prawej) /od/ Ojców Reformatów Zgodnie z poleceniem /z zaleceniem/ Sławetnego Urzędu Cyrkularnego Zamojskiego, wydanym 17 miesiąca Marca 1788 Roku i w Konwencie Naszym Kryłowskim dnia 23 tegoż Miesiąca i Roku przedłożonym, Rejestr Ksiąg Biblioteki Konwentu Naszego Kryłowskiego, nie z jakiejś Fundacji, lecz z czystej Jałmużny /Darowizny/ sporządzony, spisany przekazuję. Na dowód tego dano w Konwencie Naszym Kryłowskim dnia 25 Marca 1788 Roku. Br. Manswet Zwoleński Ref. Gwardian Konwentu Kryłowskiego ręką własną. (przekład Piotr Flor)

Zgodę na fundację klasztoru Reformatów w Zamościu wyraził czwarty ordynat, Marcin Zamoyski, Podstoli Lwowski i Starosta Płoskirowski. Potwierdza to dokument pergaminowy opatrzony odciskiem pieczęci w czerwonym wosku z papierową kustodią, wystawiony 18 września 1674 r. Dyplom ten jest przechowywany w zespole archiwaliów krakowskiego Zakonu Reformatów (Dyplomy i Dokumenty). Zespół kościelno-klasztorny Reformatów w Zamościu nosił wezwanie Świętego Piotra z Alkantary. Archiwum Prowincji Franciszkanów Reformatów w Krakowie przechowuje także w swoich zbiorach inne cenne dokumenty zamojskich Reformatów. Należą do nich oprawione akta:

• Konsygnacja Rzeczy Kościelnych i Klasztornych po skasowanym Konwencie Zamojskim, Wyłączonych od Licytacji i Podzielonych między Inne Klasztory Tychże Prowincji (1808 r. – po łacinie)

• Konsygnacja Rzeczy Kościelnych i Klasztornych Tegoż Konwentu Skasowanego, Przedanych przez Urząd Cyrkularny Zamoyski na Licytacji (1807 r.) 

• Kronika Klasztorna prowadzona po łacinie (s. 280 z l. 1674-1773) oprawiona w skórę, zachowana w nienajlepszym stanie (Archivum Conventus Zamoscensis Patrum Reformatorum)

• Kronika była kontynuowana w l. 1774-1805 (Continuatio Archivi Conventus Zamoscensis) i została także oprawiona w skórę (s. 358, po łacinie, stan zły)

• protokoły Konwentu po łacinie (Protocollum Conventus Zamoscensis – od s. 447) w: Album Fratrum et Sororum 3tij Ordinis S.P.N. Francisi (l. 1711-1777); łącznie stron 474 (oprawiony blok w skórę, w nienajlepszym stanie)

• akta luźne Klasztoru w Zamościu (s. 54 po łacinie) z lat 1669-1736

• list Stanisława z Lubrańca Dąbskiego, Biskupa Chełmskiego z 1674 r. (w oprawie)

Zamojski klasztor Reformatów należał do Małopolskiej Prowincji p.w. Najświętszej Panny Maryi Anielskiej. W zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie przechowywane są kroniki Reformatów prowadzone łącznie dla prowincji wielkopolskiej i małopolskiej w latach 1722-1806. Prowincja Małopolska jest tam potraktowana marginesowo, ale można doszukać się kilku informacji dotyczących zamojskiego klasztoru Reformatów. Odnośnie prowincji małopolskiej bardzo często nie wymieniano z jakiego klasztoru pochodził zmarły, podając tylko nazwisko i imię oraz ogólny zarys sylwetki duchowej zakonnika. 

• dnia 30 sierpnia 1726 r. zmarł w Zamościu o. Antoni Piegłowski, który był synem Kasztelana Oświęcimskiego. W zakonie zamojskich Reformatów był kaznodzieją;

• w czasie Kapituły 32 Małopolskiej Prowincji w dniu 14.07.1734 r. obrany został kustoszem (ex-kustosz) o. Ildefons Zelaszkiewicz S.T.L. Gwardyan Zamoyski;

• 6 lipca 1734 r. zmarł o. Eustachi Truszkowski (więcej o nim w Kalendarzu Serafickim); 

• 8 września 1767 r. zmarł w Zamościu o. Dominik Zaborski; 

• podczas Kapituły Małopolskiej Prowincji, która odbyła się 25 września 1768 r. w Konwencie Wielickim, obrany został definitorem o. Euzebi Tomza S.T.L. Gwardyan Zamoyski; 

• podczas Kapituły 44, która odbyła się 21 lipca 1771 r. w Konwencie Pińczowskim, obrany został kustoszem o. Władysław Maliszewski S.T.L. Gwardyan Zamoyski; 

• w 1780 r. Kapituła Małopolskiej Prowincji obrała w Krakowie 25 czerwca definitorem o. Stefana Gidlewskiego S.T. L Gwardyana Zamoyskiego. 

Kalendarz Seraficzny z 1760 r. oprócz skrupulatnej ewidencji zmarłych Reformatów, podaje szczegółowy opis wydarzeń, związanych z osobą Tomasza Zamoyskiego, wówczas Podkanclerzego Koronnego i jego pomocą w uwolnieniu się polskich Reformatów od zależności, w jakiej początkowo pozostawali od OO. Bernardynów (Wiadomość 11 pkt. 2,3,4,5). Kronikarz opisując zdarzenie po stu latach omyłkowo zapisał datę 1644 r., ale z pewnością chodzi o rok 1634. Zakon OO. Reformatów stanowił jedną z gałęzi wielkiej rodziny franciszkańskiej. W XVI w. Św. Piotr z Alkantary głęboko przejęty duchowością św. Franciszka naśladował jego życie. W dobie protestantyzmu wskrzesił zamiłowanie do zaostrzenia życia w zakonie. Jego zwolenników nazwano reformatami, od przeprowadzonej, zaostrzonej „reformy” życia zakonnego – Zakon Braci Mniejszych Ściślejszej Obserwancji.  

Wykaz zakonników zamojskiego klasztoru Reformatów wymienionych w Kalendarzu Seraficznym:

1. O. Franciszek Jaroszkiewicz – początkowo wstąpił do OO. Franciszkanów i tam odbył profesję. Będąc jeszcze klerykiem poprosił o pozwolenie przejścia do Zakonu Reformatów. W Rzymie został przyjęty do tego zakonu i odbył tam rok nowicjatu. Wrócił do Polski. W zakonie żył 44 lata. Był uważany za roztropnego i mądrze kierującego podległymi braćmi, stąd zlecano mu „Urząd rządzenia Braci, albo Magistrostwa Nowicjuszów”. Był definitorem. Pochowany w Zamościu. 

2. Brat Kasper Luboński (subdyakon). Kapłanem być nie chciał i upraszał w zakonie, aby mu do śmierci pozwolono zostać subdiakonem. Otrzymał takie pozwolenie od Starszych klasztoru. Kochał się w ubóstwie. Pochowany w Zamościu. 

3. Brat Mikołay Gąsiorowski – bogobojny ten zakonnik umartwiał ciało wymyślnymi sposobami: „zażywał pasa z grubych skór przeszytego. szerokiego na dwie piędzi, grubego na dwa palce, którym się mocno ściskał, y zawsze nosił na gołym ciele, ten zaś za czasem potem, y zażywaniem, tak stwardniał, że twardością żelaznemu się równał, tego do samey śmierci z siebie nie zdjął”. Pochowano go w Zamościu.  

4. O. Alojzy Wydzga – oprócz zakonnych ostrości, dodawał sobie innych umartwień; przedłużał modlitwy i skracał godziny odpoczynku. Wstąpił za młodu do zakonu, od początku unikał wszelkiej styczności z osobami świeckimi. Pokornie jednak służył ubogim i chorym. Kiedy został Gwardianem wykazywał się łagodnością wobec współbraci. Pochowany w Zamościu. 

5. O. Eustachi Truszkowski – pochodzenia szlacheckiego. Usługiwał chorym, konającym, nie wzdrygając się „żadnego smrodu, niewygody, albo zarazy (…) Wiele tedy pobożnie przy jego pomocy umierało”. Zaraził się chorobą od umierających i sam śmiercią prawie męczeńską zgasł i został pochowany w Zamościu. 

6. O. Eryk Morecki – wstąpił początkowo do OO. Bernardynów, ale chcąc ściślejszą regułą wypełnić swoje życie wstąpił do OO. Reformatów, gdzie służył przez 24 lata. Umartwiał ciało: nie dosypiał, biczował się. Miał szczególne nabożeństwo ku Najświętszemu Sakramentowi. Został pochowany w Zamościu.

7. O. Beniamin Pankiewicz – niezwykle dbający o wyznawanie reguł życia zakonnego, dosłużył się miana „świętego” za życia. Nie chciał przyjąć żadnych urzędów w zakonie. Jednak często spełniał obowiązki wikarego. W zakonie przeżył 45 lat. Ukazywał się po swojej śmierci tercjarzom: ” Oycowie moi! nie wiecie, tak święty Reformat nie dawno w Zamościu umarł”. Na takie wieści z Sokala do Zamościa przybyli Bernardyni, aby upewnić się o prawdzie tego widzenia. W kilka dni później O. Beniamin ukazał sie innemu zakonnikowi. Pochowany w Zamościu. 

8. O. Karol Zegartowicz  – 14 lat w zakonie; kaznodzieja – „Wielkopostne Kazania skończywszy w Kollegiacie Zamoyskiej, chorobę zaczął …” Pochowany w Zamościu. 

9. O. Waleryan Rzeszowski –  zakonnik niezwykłej pokory i posłuszeństwa. Był przełożonym w zakonie, ale jego „surowość” zawsze wyprowadzała błądzących bez uszczerbku  i był kochany i szanowany w zakonie. Miał dar opowiadania Słowa Bożego, będąc przez 20 lat kaznodzieją Boga upraszał o to, aby go śmierć przy pracy zastała. W zakonie 40 lat służył. Pochowany w Zamościu. 

10. O. Floryan Przytycki – zakonnik bogobojny i obdarzony łaską uwalniania od wszelkich „przypadków przez czarodziejstwa nasłanych”, z tego powodu był czczony przez wszystkich niczym święty. Pochowany w Zamościu.  

W Drukarni Akademii Zamojskiej Błogosławionego Jana Kantego wydano w Zamościu w 1750 r. druk, przechowywany obecnie w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie, dotyczący przekładu z łaciny na język polski „Rozmyślań codziennych świętego Piotra z Alkantary”. Przekładu dokonał jeden z zakonników Reformatów Kustodii Ruskiej. Nakład sfinansowała bliżej nie określona dobrodziejka Reformatów. Starodruk ten zawiera 606 stron rozważań i rozmyślań religijnych. 

opracowanie i zdjęcia: Ewa Lisiecka

Na zdjęciach: kościół poreformacki w Zamościu (obecnie p.w. św. Katarzyny); miejsce po dawnym klasztorze Reformatów

Źródło:

1. Szteinke Anzelm Janusz, OFM. Warszawa. Rękopisy doby staropolskiej prowincji małopolskiej w Bibliotece Głównej Prowincji Franciszkanów-Reformatów w Krakowie. Cyfrowa Biblioteka KUL.   https://dspace.uni.lodz.pl/xmlui/handle/11089/29316

2. Katalogi bibliotek klasztornych reformatów w Bieczu, Jarosławiu, Kętach, Kryłowie, Lwowie, Zamościu, Złoczowie. Udostępnienie: Biblioteka Narodowa w Warszawie. Polona. https://polona.pl/item/katalogi-bibliotek-klasztornych-reformatow-w-bieczu-jaroslawiu-ketach-krylowie,MTIzNTI2MTY4/114/#info:metadata

3. Pieczęć opłatkowa Marcina Zamoyskiego (1637-1689) z kwitu kwarcianego z 1687 r. Pokwitowanie wystawiono na Zamku Rawskim w imieniu Marcina Zamoyskiego (podskarbiego wielkiego koronnego) dla Katarzyny Franciszki Denhoff ze Starostwa Urzędowskiego. Biblioteka Narodowa w Warszawie. Polona.

4. Archiwum Prowincji Franciszkanów Reformatów w Krakowie. Spis archiwaliów zamojskiego Klasztoru Reformatów w Zamościu (w zbiorach autora). 

5. Kroniki prowincji Reformatów 1722-1806. Onufry Łukasz Mysłkowski. Dalszy ciąg przydatku do kronik Braci Mniejszych Sgo Franciszka, czyli rys genealogii reformy dwóch prowincyi: Sgo Antoniego Padewskiego i Nayświętszey Maryi Panny Anielskiey: rzetelny od roku 1722 w daley następne czasy i lata. Wydanie 1806. BN Warszawa. Polona. 

6. https://polona.pl/item/dalszy-ciag-przydatku-do-kronik-braci-mniejszych-sgo-franciszka-czyli-rys-genealogii,OTI4OTc4NzI/4/#info:metadata

7. Kalendarz Seraficzny Zamykający w sobie Żywoty Wielebnych sług Boskich Zakonu Z.O. Franciszka Reformatów Polskich Osobliwą Świątobliwością znamienitych – przez X. Stanisława Kleczewskiego (1714-1776) zebrany. Cyfrowa Biblioteka KUL (digitalizacja Łódż). wyd. Lwów. 1760.

8. Zbiory archiwalne Biblioteki Narodowej w Warszawie. Udostępnia strona internetowa Polona.