W zbiorach archiwalnych Cyfrowej Biblioteki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego znajduje się mapa, dedykowana Michałowi Zdzisławowi Sariuszowi Zamoyskiemu (1680-1735) przez Zakon Reformatów. Jej druku dokonano około 1720 r. w Gdańsku (Dantzig). Dedykacja umieszczona jest po obu stronach Oka Opatrzności Bożej. Po lewej stronie zapis brzmi: Munificentia Ilustrissimi Domini Dni Michaelis Comitis in Zamosc Zamoyski Supremi Regni Venatoris Mewensis [Hojność Najjaśniejszego Pana P. Michała hrabiego [księcia] na Zamościu Zamoyskiego Łowczego Wielkiego Koronnego Mewensis [powinno być Mevensis=Gniewskiego]. Po prawej stronie symbolu Oka zapisano: Bratianiensis Ląkoriensis etc. Capitanei Patroni Fundatoris ac Syndici Conuentus Neoforensis Patrum Reformatorum [Bratiańskiego Łąkorskiego etc. Starosty Patrona Fundatora i Obrońcy Klasztoru Nowomiejskiego Ojców Reformatów].*

Mapa przedstawia dobra ponad czterdziestu ówczesnych klasztorów reformackich prowincji wielkopolskiej i małopolskiej. Jest to interesujący przykład grafiki i wizualizacja historii reformatów na ziemiach XVIII wiecznej Rzeczypospolitej. Na mapie zaznaczono (krzyżykami) wszystkie ówczesne klasztory reformackie obu prowincji, podano nazwy miejscowości w których się znajdowały np. Zamoscium oraz poprowadzono linią prostą odległości pomiędzy nimi, zaznaczając ilość kilometrów. Mapę podzielono na dwie części wstęgą z napisem, północna wyznaczała Prowincję Wielkopolską pod wezwaniem św. Antoniego Padewskiego Sancti Antonii Paduani – Alma Provincia Reformata SS. Antonii Paduanii Maioris Poloniae, a południowa wyznaczała Prowincję Małopolską pod wezwaniem Matki Bożej Anielskiej – Provincia Reformata S. Mariae Angelorum Minoris Poloniae. Za twórcę mapy uważany jest zakonnik reformata Brat Mateusz Osiecki, który sygnował swoje prace inicjałem: F.M.R. Brat Mateusz był znanym architektem Reformatów, który prowadził wiele prac dla Radziwiłłów, Sapiehów i innych możnych rodów, dobrodziejów klasztorów reformackich. Rytownikiem mapy dedykowanej Zamoyskiemu był Samuel Donnet z Gdańska.

Mapa dedykowana Michałowi Zamoyskiemu jest uproszczoną kopią mapy z 1718 r. Oryginał (Mapę Radziwiłłowską), wykonano w dowód wdzięczności Radziwiłłom, wielkim dobrodziejom Reformatów prowincji wielkopolskiej, a zwłaszcza kościoła i klasztoru w Białej Podlaskiej. Bialski klasztor dedykował i podarował mapę 21.09.1718 r. Karolowi Stanisławowi Radziwiłłowi, wielkiemu kanclerzowi litewskiemu. Sztych z mapą w formie koła był bardzo rozbudowany. Opisał go dokładnie J. Błachut (link poniżej)**. Grafikę wykonano w Lipsku w 1718 r., przez Johanna Gottfrieda Krugnera. Mapa dedykowana Zamoyskiemu jest znacznie uproszczona w stosunku do radziwiłłowskiej, nie posiada zwojów zwisających po bokach, rozbudowanych dedykacji, wykazów kustoszy i prowincjałów, kartuszy herbowych, postumentu, czy tablic z wykazem klasztorów i rodów, które je fundowały. Można tylko przypuszczać, że Reformaci wykonali dla wszystkich fundatorów podobne uproszczone mapy, dedykując je przedstawicielom rodzin w dowód wdzięczności.

W 1718 r., czy nawet w 1720 r. Michał Zamoyski nie był jeszcze ordynatem. Jako, nie pierwszy, a kolejny syn małżeństwa: Marcina Zamoyskiego, IV ordynata na Zamościu i Anny z Gnińskich Zamoyskiej, nie mógł liczyć na otrzymanie ordynacji. Po śmierci męża, wdowa Anna Zamoyska uposażyła syna dobrami niedziedzicznymi, starostwem gniewskim*** w 1699 r. Starostwo to było jednym z najbogatszych na Pomorzu. Michał Zamoyski po zawarciu małżeństwa z Anną Działyńską uzyskał dodatkowo, po teściu Tomaszu Działyńskim, prawo do dwóch królewszczyzn: starostwa bratiańskiego i łąkorskiego****, które obok starostwa gniewskiego są wymienione w dedykacji na mapie. Zatem zamysł Reformatów obdarowania Zamoyskich dedykowaną im mapą, z wyróżnieniem w tym rodzie akurat Michała Zamoyskiego, musiał powstać w czasie, zanim objął on Ordynację Zamojską po zmarłym w 1725 r. bracie, Tomaszu Józefie Zamoyskim, V ordynacie na Zamościu.

Ruiny Klasztoru Reformatów – Łąki Miejskie (d. Łąki Bratiańskie) – obecnie część terenów poklasztornych podlega pod Nowe Miasto Lubawskie (Neoforensis z dedykacji), a część pod Urząd Gminy Nowe Miasto Lubawskie.

Klasztor Reformatów i ich kościół w Zamościu powstały wcześniej niż data powstania mapy. Nasuwa się zatem pytanie, czy Michał Zamoyski fundował inny klasztor Reformatów na Pomorzu, za fundację którego został wyróżniony? Przypuszczalnie chodzi o klasztor Reformatów w Łąkach Bratiańskich, nazywany w tamtym czasie Pruską Częstochową (Częstochową Północy). Klasztor ten istniał już w XVII w. Pielgrzymowało do niego 20-30 tys. wiernych w tygodniu odpustowym. W kaplicy, przylegającej do kościoła Reformatów w Łąkach pochowano jej fundatora, teścia Michała Zamoyskiego, Tomasza Działyńskiego, zm. w 1714 r. Możliwe także, że tam spoczęła Anna z Działyńskich Zamoyska, zm. w 1719 r. Tym dwóm wydarzeniom mogły towarzyszyć jakieś fundacje dla klasztoru łąkorskiego ze strony Michała Zamoyskiego. Nie jest także wykluczone, że była inna przyczyna wyróżnienia akurat tego potomka z rodu Zamoyskich, którzy należeli przecież do dobrodziejów i obrońców tego zakonu franciszkańskiego. Starostwo gniewskie łupiły i plądrowały wojska szwedzkie, które wkroczyły na teren Rzeczypospolitej w czasie wojny północnej, akurat zbieżnie z wyjazdem na Pomorze Michała Zamoyskiego. Być może w tym czasie Michał Zamoyski był zaangażowany w obronę któregoś z klasztorów Reformatów. Po zawarciu małżeństwa zamieszkał w dobrach żony w Bieżuniu. Tam urodziły się ich dzieci, w tym trzej kolejni ordynaci: Tomasz Antoni (ur. 1715 r.) VII ordynat; Jan Jakub (ur. 1716 r.) Ix ordynat i Andrzej (ur. 1717 r.) X ordynat. Ten ostatni z nich wybudował w Bieżuniu nowy, murowany kościół; odbudował zniszczony przez Szwedów stary zamek, w którym powstał tzw. Kodeks Zamoyskiego (Zbiór praw sądowych) i była redagowana „Konstytucja 3-go Maja”.

Ewa Lisiecka

źródła:

1. Zbiory archiwalne Cyfrowej Biblioteki KUL.

2. Kozaczka Marian. Poczet Ordynatów Zamoyskich. Lublin 2009. s. 50-56.

3. Pałac Zamoyskich w Bieżuniu. https://modanamazowsze.pl/palac-zamojskich-w-biezuniu-ocalenie/

4. Wikipedia – Tomasz Działyński h. Ogończyk, teść Michała Zamoyskiego, ur. się w Łąkach Bratiańskich (d. Łąkach) -niemieckie Lubenicz Koniglich Lonk (gmina Nowe Miasto Lubawskie)

5. Bratiańskie :

   ttps://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%81%C4%85ki_Bratia%C5%84skie

   

6.  Nowe Miasto Lubawskie (Łąki Miejskie) – ruiny klasztoru reformatów (01) – Łąki Bratiańskie – Wikipedia, wolna encyklopedia

7. Betlejewski Antoni. Łąki Bratjańskie: obrazek historyczny łąk w powiecie Lubawskim z czasów pogańskich: z czasu cudownego objawienia się Matki Boskiej i złożenia klasztoru łąkowskiego OO. Reformatów z obrazkami. Toruń 1903. Polona.

• tłumaczenia z łaciny dokonał Pan Piotr Flor, któremu autorka w tym miejscu składa podziękowanie

• opis mapy radziwiłłowskiej odnalazła Ewa Dąbska: Błachut Adam Jan, OFM, Mapa klasztorów reformackich prowincji wielkopolskiej i małopolskiej z 1718 r. (Vol. 10. Folia Historica Cracoviensis/2004)

• na Mapie Radziwiłłowskiej wyszczególniono 26 konwentów Reformatów Prowincji Wielkopolskiej i tylko tej prowincji poświecono więcej miejsca w opisach (nazwy klasztorów, data fundacji, nazwisko fundatora, nazwiska prowincjałów). Prowincja małopolska nie została w ten sposób scharakteryzowana na mapie. vide powiększenie Mapy Radziwiłłowskiej:  https://polona.pl/item/alma-provincia-reformata-ss-antonii-padvani-maioris-poloniae-provincia-reformata-s,MTM4NDYwMDU2/0/#info:metadata

• 

• Gniew należał do króla Jana III Sobieskiego. Po królu w latach 1696-1699 starostwem gniewskim władała królowa wdowa („Marysieńka”). Do 1724 r. Michał Zamoyski. W 1703 r. w czasie wojny północnej warownię splądrowali Szwedzi.

• https://www.wilanow-palac.pl/gniew_starostwo_sobieskiego.html

• na właściwą nazwę starostwa łąkorskiego, nie (sic!) łonkorskiego, jak podają niektóre źródła, zwrócił uwagę autorki Piotr Flor

• 

• Już po napisaniu artykułu udało się odnaleźć w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie druk z 1720 r., który był wydany z okazji pogrzebu Anny z Działyńskich Zamoyskiej, zmarłej w 1719 r. Łowczyna Koronna, matka trzech zamojskich ordynatów, została pochowana w kaplicy rodowej w Łąkach. Zaszczytu napisania mowy pogrzebowej, wygłoszonej w kościele w Łąkach dostąpił kaznodzieja warszawskich Reformatów, X. Franciszek Malczewski. W końcowej części mowy zwraca uwagę jego zapis, świadczący o tym, że Anna Zamoyska zmarła w czasie, lub niedługo po połogu, wydając na świat kolejnego syna. „Łowczyna Koronna dziękuje za tak liczne przy solennym pogrzebie suffragia, dziękując za krótkie w życiu, długie w affekcie pomieszkanie, na którego zawdzięczęnie zostawujeć miłe potomstwo: pignus amoris zostawuie, y tego ostatniego post humum libellum! ktoremu własnego ustąpiła życia: qaudetque magno cessissc nepoti. Przywileluje Macierzyńskim błogosławieństwem: Ultramque propaginem, życząc Synom kazdemu z osobna: Crefce puer, Patremque tuis Virtutibus aqua”. 

•    

• polecamy także Czytelnikom artykuł: List królowej „Marysieńki” do Anny Zamoyskiej | (przewodnicyzamosc.pl), który wyjaśnia jak Starostwo Gniewskie znalazło się w posiadaniu Zamoyskich