Jednostki Wojska Polskiego formowane w Zamościu w końcu 1944 roku.   

      Niech zaszumi pole,
      Niech zaszumi zdrój,
      Oto polski żołnierz,
      Idzie dzisiaj w bój,
      Idzie na bój krwawy,
      Bronić swej Ojczyzny.
 Fragment wierszyka napisanego przez uczennicę SP nr 1 w Zamościu Danusię Cieliszak; 1944 rok

 Ludowe Wojsko Polskie, tę nazwę wprowadzono dopiero w latach 60. XX wieku, ze względów propagandowych. Wcześniej występowało potoczne określenie Odrodzone Wojsko Polskie. Nazwa LWP nigdy nie została wprowadzona formalnie, oficjalna nazwa zawsze brzmiała Wojsko Polskie lub Siły Zbrojne PRL. [1]

W końcu 1944 roku na Zamojszczyźnie rozpoczęto formowanie 3 Armii Wojska Polskiego dla mającego powstać Frontu Polskiego, 15 listopada 1944 roku podjęto decyzję o zaniechaniu jej formowania. Miejscem postoju dowództwa oraz  jednostek dowodzenia i obsługi był Zwierzyniec, a następnie Tomaszów Lubelski. Tomaszów stał się centrum oświaty; formowano  gazetę 3 Armii, zespół pieśni i tańca 3 Armii, teatr 3 Armii, czołówkę filmową 3 Armii.

Ponadto 4 zarząd handlu wojskowego, 2 bazę handlową, ruchome sklepy polowe 3 Armii, Wojskową bazę poczty polowej 3 Armii, Klub Oficerski 3 Armii. Wszystkie te instytucje kulturalno-oświatowe i handlowe zostały rozformowane 15 listopada 1944 roku.
Kursy chorążych 3 Armii, 15 listopada 1944 roku zostały przekazane dowódcy 2 Armii i przeniesione do Kąkolewicy.
Wojska lądowe
                                       Jednostki wojsk kolejowych
            1 pułk ochrony kolei został sformowany w Białymstoku rozkazem Naczelnego Dowództwa WP nr 54 z dnia 17 października 1944 roku. Był jednostką tyłową podległą bezpośrednio pod Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego, etatowo liczył 2000 ludzi. Składał się z dowództwa pułku, trzech batalionów ochrony kolejowej i kompanii obrony przeciwlotniczej. W listopadzie 1944 roku dowództwo oraz 1 batalion ochrony kolei stacjonowały w Białymstoku; 2 batalion ochrony kolei w Lublinie; 3 batalion ochrony kolei w Zamościu.

    3 batalion ochrony kolei, składał się z dowództwa i trzech kompanii – w każdej cztery plutony, dowództwo i jeden pluton stacjonowały w Zamościu. Pozostałe plutony zajmował się ochroną infrastruktury kolejowej na Zamojszczyźnie w celu utrzymania jej przepustowości. Kolej była głównym przewoźnikiem materiałów na front.
  samodzielna kompania przeciwlotnicza była w składzie 1 pułku, składała się z dowództwa kompanii i trzech plutonów ogniowych, łącznie 16 przeciwlotniczych karabinów maszynowych (pkm) –  wielkokalibrowe karabiny maszynowe DSzK wzór 38 kalibru 12,7 mm. Poszczególne plutony przydzielono do batalionów – 3 pluton  pkm do 3 batalionu. Pluton zajmował się obroną przeciwlotniczą stacji kolejowej w Zamościu, mógł zwalczać lotnictwo na małych wysokościach.
Na początku 1945 roku pułk został przeniesiony na front, zabezpieczał tyły 2 Armii WP. Rozformowany rozkazem NDWP z dnia 15 października 1945 roku, termin rozformowania 15 listopad.
Przeciwlotnicze pociągi pancerne były jednostkami samodzielnymi wojsk kolejowych, wykorzystywane do obrony przeciwlotniczej transportów kolejowych. Składały się z częściowo opancerzonej lokomotywy; plutonu ogniowego dział średniego kalibru – 3 armaty plot 76,2 mm, umieszczone na opancerzonej platformie; plutonu ogniowego dział małego kalibru –  2 działa automatyczne 37 mm, umieszczone na opancerzonej platformie; plutonu ogniowego przeciwlotniczych karabinów maszynowych – 3 wielkokalibrowe karabiny maszynowe DSzK 12,7 mm, na opancerzonej platformie. Ze względu na zróżnicowane uzbrojenie mogły zwalczać samoloty na średnim i niskim pułapie. Wszystkie wagony miały połączenie telefoniczne do kierowania ogniem.

 

Zajmowały się też obroną stacji węzłowych – stacjonowały na bocznicy. Przy składach ochranianych dołączano wagony artyleryjskie z obu krańców pociągu, wagon pkm w środku. Na stacji zamojskiej dołączano wagony przeciwlotnicze do ważniejszych składów transportowych idących na front. Lotniska niemieckie znajdowały się za Wisłą. Pociągi przeciwlotnicze nie były w składzie WP.
 Samodzielne jednostki wojsk chemicznych
 3 samodzielny batalion obrony przeciwchemicznej sformowany w Zamościu na podstawie rozkazu Naczelnego Dowództwa WP nr 8 z 20 sierpnia 1944 roku dla 2 Armii WP. Dowódcą został mjr Nikita Szewcow, zastępca do spraw polityczno-wychowawczych ppor Kazimierz Konieczny, zastępca do spraw liniowych mjr Mikołaj Kuleszow (od 6 października 1944 roku kpt Aleksandr Jastrzbow), szef sztabu por Konstanty Miłoszunos, kwatermistrz por Włodzimierz Górski. 15 marca 1945 roku po zakończeniu formowania przeniesiony do Skierniewic. W jego składzie: dowództwo; pluton dowodzenia i zwiadu; dwie kompanie odkażania terenu (zadymiające); kompania sanitarno-odkażająca, w niej trzy plutony – w każdym drużyny odkażania uzbrojenia, odkażania umundurowania, sanitarna; pluton remontowo-transportowy; laboratorium chemiczne. Liczył łącznie 248 ludzi. W kwietniu 1945 roku podporządkowany 1 Armii WP.
 4 samodzielny batalion obrony przeciwchemicznej  formowany w Zamościu na podstawie rozkazu NDWP nr 41 z 6 października 1944 roku, dla 3 Armii. Do jego formowania użyto części kadry oficerskiej i podoficerskiej 3 samodzielnego batalionu obrony przeciwchemicznej. Dowódca mjr Mikołaj Kuleszow, zastępca do spraw polityczno-wychowawczych chor Józef Lubczański, zastępca do spraw liniowych por Wiktor Bielajew, szef sztabu por Kostikow, kwatermistrz por Edward Bugajski. Miał być utworzony do 1 listopada 1944 roku, etatowo 264 żołnierzy. 15 listopada 1944 roku rozkaz o rozformowaniu,  termin rozformowania  30 listopad. Zalążek batalionu przekazano do uzupełnienia 3 samodzielnego batalionu obrony przeciwchemicznej 2 Armii.

 Jednostki 12 Dywizji Piechoty
  12 DP formowana rozkazem Naczelnego Dowódcy WP nr 41 z 6 października 1944 roku, w Zamościu i okolicy. Przeznaczona dla 3 Armii Wojska Polskiego, w składzie: dowództwo, 19, 21, 23 pułki piechoty, 41 pułk artylerii lekkiej oraz oddziały dywizyjne. Dowódca dywizji płk dyplomowany Józef Grażewicz, od 21 listopada 1944 roku dowódca 8 DP. Etatowy stan 11 390 żołnierzy, miała być zorganizowana do 1 listopada 1944 roku.
Na podstawie rozkazu ND WP nr 59 z 15 listopada 1944 roku o zaniechaniu formowania 3 Armii, rozkaz z 15 listopada o rozformowaniu dywizji, termin rozformowania 30 listopad. Istniejące zalążki pułków piechoty i artylerii po rozformowaniu (podoficerów i szeregowców) przekazać do uzupełnienia 10 Dywizji Piechoty formowanej w Rzeszowie (przekazana  do Odwodu Naczelnego Dowództwa WP) i 10 Brygady Artylerii Ciężkiej (formowanej w Zamościu). Część oficerów i podoficerów rozformowanej dywizji zostało skierowanych na kursy chorążych 3 Armii.
Rozkazem nr 58 NDWP z 15 marca 1945 roku z terminem do 30 marca, nakazano ponownie sformować 12 DP w Poznaniu, przeznaczoną dla 2 Armii.
19 pułk piechoty formowanie rozpoczęto na podstawie rozkazu dowódcy 2 Armii nr 2 z 20 sierpnia 1944 roku, o formowaniu 7 DP w Lublinie, 7 września przemianowany został na 31 pp 7 DP.
Po raz drugi rozpoczęto formowanie 19 pp od 6 października 1944 roku w rejonie Zamościa z przeznaczeniem dla 12 DP. Na dowódcę pułku został mianowany ppłk Jan Kusznarew. Do 1 listopada zdołano sformować zalążek pułku – liczył 273 żołnierzy (etatowo 2815). 15 listopada 1944 roku rozkaz o rozformowaniu, z terminem rozformowania 30 listopada. Zalążek pułku przekazano do uzupełnienia 10 DP.
 21 pułk piechoty formowanie rozpoczęto w sierpniu 1944 roku w Lublinie dla 7 DP, 7 września przemianowany na 35 pp 7 DP.
Po raz drugi rozpoczęto formowanie 21 pp w rejonie Zamościa, od 6 październiku 1944 roku dla 12 DP. Na dowódcę został wyznaczony mjr Mikołaj Pietruszko. Do 1 listopada udało się sformować zalążek pułku – liczył 237 żołnierzy (etatowo 2815). 15 listopada rozkaz o rozformowaniu, z terminem rozformowania 30 listopada. Zalążek pułku przekazano do uzupełnienia10 DP.
 23 pułk piechoty formowanie rozpoczęto w sierpniu 1944 roku w Białej Podlaskiej dla 8 DP, 7 września 1944 roku przemianowany na 34 pp 8 DP.
Po raz drugi rozpoczęto formowanie 23 pp w rejonie Zamościa, od 6 październiku 1944 roku, dla 12 DP. Na dowódcę został wyznaczony ppłk Sawela Litwak. Do 1 listopada udało się sformować zalążek pułku – liczył 320 żołnierzy (etatowo 2815). 15 listopada rozkaz o rozformowaniu, z terminem rozformowania 30 listopada. Zalążek pułku przekazano do uzupełnienia 10 DP.
  41 pułk artylerii lekkiej rozpoczęto formowanie od 6 października 1944 roku w Zamościu dla 12 DP. Na dowódcę został wyznaczony ppłk Mikołaj Chlupin. Do 1 listopada sformowano zalążek pułku – liczył 218 żołnierzy (etatowo 1022). 15 listopada rozkaz o rozformowaniu, z terminem rozformowania 30 listopada. Zalążek pułku przekazano do uzupełnienia 32 samodzielnego pułku artylerii przeciwlotniczej.
  8 samodzielny dywizjon artylerii samochodowej (samobieżnej) formowany od 6 październiku 1944 roku dla 12 DP w okolicach Zamościa. W składzie: pluton dowodzenia; trzy baterie po 4 działa SU-76  (łącznie 12  dział samobieżnych); pluton ewakuacyjno-remontowy; pluton medyczny; drużyna zaopatrzenia – łącznie etatowo 220 żołnierzy. Nie zdążył otrzymać sprzętu. 15 listopada 1944 roku rozkaz o rozformowaniu, z terminem rozformowania 30 listopada. Zalążek dywizjonu przekazano do uzupełnienia 10 Brygady Artylerii Ciężkiej.
 23 samodzielny batalion saperów formowany od 6 października 1944 roku w okolicach Zamościa dla 12 DP. Na dowódcę został wyznaczony mjr Józef Hempel. W składzie: dowództwo; trzy kompanie saperów; kwatermistrzostwo (magazyn techniczny i drużyna gospodarcza) – etatowo 254 żołnierzy. 15 listopada 1944 roku rozkaz o rozformowaniu, z terminem rozformowania 30 listopada. Zalążek batalionu przekazano do uzupełnienia 21 samodzielnego batalionu saperów 10 DP.
 14 samodzielny Batalion Medyczny formowany w Zamościu od 6 października 1944 roku dla 12 DP – etatowo 95 ludzi. W składzie: kompania sanitarna, z plutonami przyjęć i segregacji, operacyjno-opatrunkowy, szpitalny, gabinet dentystyczny, drużyna ewakuacyjna; pluton sanitarny; plutom ewakuacyjno-transportowy; pluton gospodarczy. 15 listopada 1944 roku rozkaz o rozformowaniu, z terminem rozformowania 30 listopada 1944 roku. Jego zalążek przekazano do formowanego w Zamościu 38 Szpitala Ewakuacyjnego.
 12 samodzielna kompania zwiadowcza formowana w okolicy Zamościa od 6 października 1944 roku dla 12 DP, w składzie dwa plutony piechoty, pluton zwiadu konnego, pluton samochodowy, pluton motocyklowy – łącznie etatowo 165 żołnierzy. 15 listopada 1944 roku rozkaz o rozformowaniu, z terminem rozformowania 30 listopada. Zalążek kompanii przekazano do uzupełnienia 10 DP.
 18 samodzielna kompania łączności formowana w okolicy Zamościa od 6 października 1944 roku dla 12 DP. W składzie plutonów: dowodzenia, radiowego, kablowo-telefonicznego – łącznie 150 żołnierzy. 15 listopada 1944 roku rozkaz o rozformowaniu, z terminem rozformowania 30 listopada. Zalążek kompanii przekazano do uzupełnienia 10 DP.
 7 samodzielna kompania obrony przeciwchemicznej formowana od 6 października 1944 roku w okolicach Zamościa dla 12 DP. Miała składać się z dwóch plutonów chemicznych i polowego laboratorium, łącznie 36 żołnierzy. 15 listopada 1944 roku rozkaz o rozformowaniu, z terminem rozformowania 30 listopada. Zalążek kompanii przekazano do uzupełnienia 3 samodzielnego batalionu obrony przeciwchemicznej.
17 samodzielna kompania samochodowa (samodzielna samochodowa kompania podwozu) formowana w Zamościu, od 6 października 1944 roku dla 12 DP, liczyła etatowo 75 ludzi, w składzie ruchomy skład artyleryjski, ruchomy skład intendencko-żywnościowy, pluton parkowy, dwa plutony transportowe, drużyna gospodarcza. Po zakończonym formowaniu 30 listopada 1944 roku przeniesiona do dyspozycji Szefostwa Służby Samochodowej Naczelnego Dowództwa WP.
12 ambulans weterynaryjny 12 DP formowany od 6 października 1944 roku w Zamościu (liczył etatowo 9 ludzi), 15 listopada 1944 roku rozkaz o rozformowaniu, z terminem rozformowania 30 listopada, przekazany do 10 DP.
 16 piekarnia polowa formowana w Zamościu od 6 października 1944 roku dla 12 DP, 15 listopada 1944 roku rozkaz o rozformowaniu, z terminem rozformowania 30 listopada. Zalążek przekazano do uzupełnienia 10 DP.
 Wojskowa stacja poczty polowej nr 3076 sformowana w Zamościu (od 6 października 1944 roku) dla 12 DP. To był adres do korespondencji żołnierzy z rodzinami. 15 listopada 1944 roku decyzja o rozformowaniu, do 30 listopada zlikwidowana.

Samodzielne jednostki artylerii
 10 Brygada Artylerii Ciężkiej rozpoczęto formowanie w rejonie Zamościa dla 3 Armii na podstawie rozkazu ND WP nr 50 z 10 października 1944 roku. Dowódca płk Wasilij Klimkowski, miała być sformowana do 15 listopada 1944 roku. Od 30 listopada 1944 roku została przeniesiona do Odwodu Naczelnego Dowództwa WP. W lutym 1945 roku przeniesiona z Zamościa do Łowicza, gdzie zakończono formowanie. W jej składzie: dowództwo z baterią dowodzenia: pluton zwiadu, pluton topograficzny, drużyna gospodarcza; 1, 2 i 3 dywizjony artylerii ciężkiej: każdy w składzie trzech baterii po dwa plutony ogniowe z 2 haubico-armatami 152 mm wzór 37 (łącznie 36 dział); kwatermistrzostwo: punkt sanitarny, warsztat naprawczy, park artyleryjski i pluton gospodarczy. Łącznie w brygadzie 1129 ludzi. Artyleria o ciągu samochodowym, na wyposażeniu 102 samochody ciężarowe i 45 ciągników. 15 marca 1945 roku została włączona do 5 Dywizji Artylerii, którą od końca kwietnia przekazano do 1 Armii.

4 pułk moździerzy rozpoczęto formowanie w Zamościu dla 3 Armii na podstawie rozkazu NDWP nr 50 z 10 października 1944 roku. Miał być sformowany do 15 listopada. Dowódca mjr Wasyl Tabunszczikow. W składzie: dowództwo z baterią sztabową i kwatermistrzostwem (bateria parkowa, punkt pomocy medycznej i warsztaty); 1 i 2 dywizjony moździerzy; każdym bateria dowodzenia, trzy zmotoryzowane baterie moździerzy, w każdej po dwa plutony – w każdym 3 moździerze pułkowe 120 mm wzór 38 (łącznie w pułku 36 moździerzy). Stan etatowy 631 żołnierzy. Miał być sformowany do 15 listopada 1944 roku. 15 listopada 1944 roku rozkaz o rozformowaniu, z terminem rozformowania 30 listopada. Zalążek pułku przekazano do uzupełnienia 10 BAC.
9 samodzielny dywizjon artyleryjskiego rozpoznania pomiarowego formowany w Zwierzyńcu dla 3 Armii, na podstawie rozkazu NDWP nr 50 z 10 października 1944 roku. Formowanie  miało być ukończone do 15 listopada 1944 roku. Dowódcą został kpt Włodzimierz Staferow. 30 listopada oddany do dyspozycji dowódcy 10 BAC i przeniesiony do Starego Zamościa. W grudniu liczył 35 ludzi. W lutym 1945 roku razem z 10 BAC został przeniesiony do Łowicza, gdzie zakończono formowanie. Składał się z dowództwa; baterii rozpoznania topograficznego; dwóch baterii rozpoznania dźwiękowego; dwóch plutonów: rozpoznania optycznego i fotogrametrycznego, liczył 219 żołnierzy.15 marca 1945 roku włączony w skład 5 DA.

 

 32 samodzielny pułk artylerii przeciwlotniczej sformowany w Zamościu na podstawie rozkazu  nr 50 NDWP z 10 października 1944 roku, z przeznaczeniem dla 3 Armii. Dowódcą został mjr Wilhelm Wierzbicki. W składzie dowództwo z plutonem dowodzenia; cztery baterie armat małokalibrowych, w każdej trzy plutony po dwa działony – 2 armaty 37 mm wzór 39 (łącznie w pułku 24 armaty); kompania przeciwlotniczych karabinów maszynowych – 4 plutony w każdym 4 wkm DSzK wzór 38 12,7 mm (łącznie w kompanii 16 karabinów); pluton amunicyjny; kwatermistrzostwo, łącznie 520 żołnierzy. Pułk był zmotoryzowany, na stanie 69 samochodów. 30 listopada 1944 roku przekazany do Odwodu NDWP. Po zakończeniu formowania w końcu 1944 roku przekazany do dyspozycji 2 Armii i przeniesiony do Węglina koło Kraśnika, gdzie osłaniał tyły armii.
 Szkoły wojskowe
 Oficerska Szkoła Łączności w Zamościu sformowana na podstawie rozkazu nr 56 z 19 października 1944 roku. Na podstawie dyrektywy Sztabu Generalnego Armii Czerwonej przekazano do dyspozycji WP 67 samodzielny zapasowy batalion łączności, po przybyciu do Zamościa w końcu października 1944 roku stał się bazą do utworzenia Oficerskiej Szkoły Łączności. Komendant płk Mikołaj Mackiewicz, który od końca października rozpoczął prace przygotowawcze do utworzenia szkoły. Zastępca do spraw polityczno-wychowawczych por Gabrynowicz, zastępca do spraw szkolenia płk Łazariew, zastępca do spraw technicznych ppłk Osipow (komendant poligonu Sitaniec Borek), zastępca do spraw liniowych ppłk Pogodin, komendant ochrony chor Usow – wszyscy z 67 zapasowego batalionu. W listopadzie 1944 roku do uzupełnienia kadry przysłano polskich oficerów absolwentów Centralnej Szkoły Podchorążych z Riazania. W styczniu 1945 roku do szkoły włączono Szkołą Radiotelegrafistów Polskiego Sztabu Partyzanckiego (rozformowana 25 stycznia 1945 roku) i kompanią szkolną łączności Centralnej Szkoły Podchorążych WP z Riazania. Zostali promowani na oficerów 9 kwietnia 1945 roku w Zamościu.
W składzie szkoły: komenda, dwa  bataliony podchorążych każdy po 4 kompanie szkolne; 1 batalion łączności przewodowej, dowódca płk Nowikow, zastępca do spraw polityczno-wychowawczych ppor Szmitkowski, zastępca do spraw liniowych mjr Szubin; 2 batalion  radiowy, dowódca mjr Sorokolito, zastępca do spraw polityczno-wychowawczych ppor Augustyniak. Rozpoczęcie szkolenia od 1 grudnia 1944 roku, początkowo 800 podchorążych, w końcu grudnia powiększono stan do 1000. W październiku 1945 roku została przeniesiona do Sieradza.

 

  1. Zamość – Koszary – dawny szpital wojskowy       
  2. Zamość – Koszary – d. popówka (do 1915 r.); d. punkt noclegowy; hotel garnizonowy
Zjednoczona Szkoła Lotnicza WP w Zamościu sformowana podstawie Rozkazu nr 51 Naczelnego Dowódcy WP z 31 października 1944 roku, na podstawie dyrektywy Sztabu Generalnego Armii Czerwonej została przekazana do lotnictwa polskiego istniejąca w Czkałowie Szkoła Lotnicza 6 Armii Lotniczej. Przekazano cały sprzęt i kadrę instruktorską. Na jej bazie po uzupełnieniu kadrą polską została utworzona Zjednoczona Szkoła Lotnicza WP. Miała kształcić personel latający oraz specjalistów obsługi technicznej. 26 listopada szkoła 6 Armii znalazła się w Zamościu.
Zgłaszających się kandydatów do lotnictwa grupowano w 9 zapasowym pułku piechoty stacjonującym na Majdanku w Lublinie, ogółem do końca listopada 1250 kandydatów. Już 7 listopada przybyła z Lublina grupa w celu przygotowania miejsc zakwaterowania. W listopadzie przeniesiono wszystkich kandydatów do Zamościa. Początkowo szkoła nie miała komendanta, kierował nią ppłk pilot Mikołaj Gołoborodźko były dowódca 6 Armijnej Szkoły Lotniczej, zastępca do spraw polityczno-wychowawczych mjr Nikołaj Sysojew, szef sztabu ppłk Naganow, zastępca do spraw szkolenia ppłk Dymitr Złatoustow. W szkole były dwa bataliony: 1 batalion szkolny lotniczy dowódca por Szłomin, 2 batalion szkolny techniczny kpt Andrej Bojczuk. Na wyposażeniu było 31 samolotów szkolno-treningowych: 30 UT-2 i 1 Po-2.
Rozkaz dowództwa Lotnictwa Polskiego z 22 grudzień 1944 roku ustalał terminy rozpoczęcia szkolenia: 1 styczeń 1945 roku personelu latającego, od 15 stycznia personelu technicznego. Od 9 stycznia 1945 roku komendantem szkoły i dowódcą garnizonu lotniczego w Zamościu został gen bryg pil Józef Smaga. Pierwsza promocja 18 maja 1945 roku w Zamościu.
 Jednostki garnizonowe
Zamojska Rejonowa Komenda Uzupełnień I klasy (kategorii) sformowana 23 sierpnia 1944 roku, na podstawie Rozporządzenia kierownika resortu Obrony Narodowej w porozumieniu z kierownikiem resortu Administracji Publicznej z dnia 15 sierpnia 1944 roku o tworzeniu rejonowych komend uzupełnień i ustaleniu ich zasięgu terytorialnego. Zasięgiem obejmowała powiaty zamojski, tomaszowski i krasnostawski, komendantem został mjr Józef Kropiwnicki. Była organem zajmującym się uzupełnianiem sił zbrojnych. Znajdowała się w budynku Domu Żołnierza.

Rozkazem ND WP nr 007 z 18 sierpnia 1944 roku w każdej komendzie utworzono trzy powiatowe komisje poborowe oraz punkty zborne, których zadaniem było przyjęcie wcielonych na podstawie orzeczenia wojskowej komisji lekarskiej i kierowanie do jednostek wojskowych.
Pod komendę podlegały powiatowe komisje poboru koni oraz przedstawicielstwa wojska przy terenowych organach administracji.
 Garnizon Zamość w październiku-listopadzie 1944 roku obejmował teren Zamościa i sąsiednich miejscowości, w których stacjonowały jednostki formującej się 12 DP. Dowódcą garnizonu był dowódca 12 DP.
  Komenda placu Zamość  sformowana w październiku 1944 roku, komendantem garnizonu był kpt Wolski (lokalnym władzom wojskowym przysługiwał tytuł komendanta a nie dowódcy). Podlegała pod dowódcę garnizonu. Komendant kierował bezpośrednio służbą w garnizonie, podlegały pod niego wszystkie patrole i warty garnizonowe.
 Garnizon Lotniczy w Zamościu istniał od końca listopada 1944 roku, dowódcą został dowódca Lotnictwa WP, od stycznia 1945 roku dowódca szkoły lotniczej w Zamościu.
 3  Samodzielna Brygada Zaporowa formowana od 6 października 1944 roku w okolicach Zwierzyńca dla 3 Armii. Dowódca płk Aleksander Sadowski, miała składać się z dowództwa; trzech samodzielnych batalionów zaporowych; grupy manewrowej – łącznie 2000 ludzi. Jej zadaniem była ochrona tyłów armii oraz służba garnizonowa i wartownicza przy ważniejszych obiektach. Rozkaz o rozformowaniu 15 listopada 1944 roku, termin rozformowania 30 listopada. Wydzielono z niej oddział ochrony (żandarmerii) do dyspozycji komendanta placu Zamość. Zalążki brygady przekazano do uzupełnienia 10 DP.
 Wojskowy punkt usługowy w Zamościu zapewniał żołnierzom lub niewielkim pododdziałom w trakcie przemieszczania się transportem kołowym, kolejowym lub pieszo, zakwaterowanie w punkcie noclegowym (znajdował się w koszarach), kąpiel, wydawanie suchego prowiantu lub gorących posiłków.
 Dom żołnierza polskiego utworzony w październiku 1944 roku, był główną instytucją kulturalną oraz oświatową przeznaczoną dla żołnierzy w garnizonie. Prowadzony był przez Towarzystwo Przyjaciół Żołnierza (powstałe 21 sierpnia 1944 roku jako organizacja paramilitarna), kierownikiem został por Antoni Rąbca. Znajdował się w budynku (obecnie nie istnieje) gdzie teraz jest Hotel Renesans. Wyposażony w bibliotekę z czytelnią, bufet, salę kinową. Były organizowane dla żołnierzy odczyty, pogadanki, szkolenia, zawody sportowe. Korzystanie z niego przez żołnierzy było dobrowolne. Dom podlegał pod dowódcę garnizonu. Ponadto rozrywki dostarczały kręcące się tam panie, w Zamościu nazywane żołnierkami.
  Lotnictwo
                                          Jednostki naziemne   
          
Dowództwo Lotnictwa WP na podstawie rozkazu nr 91 NDWP z 31 października 1944 roku o organizacji Lotnictwa Frontu Wojska Polskiego, 1 listopada dowództwo 6 Armii Lotniczej (dyrektywa Sztabu Generalnego Armii Czerwonej z 3 października 1944 roku) stacjonujące w Zamościu od 11 września 1944 roku zostało włączone do Lotnictwa WP i przemianowane na Dowództwo Lotnictwa Frontu WP. Z przeznaczeniem: dowodzenie operacyjne, przygotowanie kadr lotniczych, kierowanie zaopatrzeniem. Dowódcą został gen por (gen dyw) Fiodor Połynin, dotychczasowy dowódca 6 Armii Lotniczej; zastępcą do spraw polityczno-wychowawczych gen bryg Andrij Wywołokin, zastępcą do spraw szkolenia bojowego gen brygady Kuźma Dmitrijew; zastępcą do spraw eksploatacji samolotów gen bryg Władimir Koblikow; zastępcą do spraw zaplecza płk Aleksandr Doroszenko; szef sztabu gen bryg Konstantin Tielnow. Wszyscy z Dowództwa 6 Armii Lotniczej. W styczniu 1945 roku zostało przeniesione do Pruszkowa.
 Jednocześnie dyrektywa z 3 października przekazywała niektóre jednostki 6 Armii do polskiego lotnictwa, w celu szybkiego utworzenia zaplecza technicznego i obsługi jednostek lotniczych oraz lotniczych jednostek pomocniczych: łącznikowych, transportowych, sanitarnych i rozpoznawczych.
 7 Rejon Baz Lotniczych, na podstawie dyrektywy Sztabu Generalnego Armii Czerwonej 29 listopada 1944 roku został przekazany razem z podporządkowanymi mu jednostkami obsługi z 6 Armii Lotniczej do lotnictwa polskiego, na podstawie rozkazu nr 83 NDWP z 6 grudnia 1944 roku, został włączony w skład jednostek lotniczych Frontu WP. Dowództwo znajdowało się w Łysobykach. Na początku marca 1945 roku obsługiwał jednostki stacjonujące na 14 lotniskach. Dowódca bazy ppłk Aleksandr Lebiediew, zastępca do spraw polityczno-wychowawczych ppłk Aleksandr Otiakowski, szef sztabu mjr Dżykajew.
      130 batalion obsługi lotnisk wchodził w skład 7 Rejonu Baz Lotniczych; batalion obsługi etatowo liczył 298 ludzi, przybył 10 grudnia 1944 roku na lotnisko Mokre, zajmował się obsługą i zaopatrzeniem bazujących jednostek lotniczych, również na lądowisku Chyża (17 pułk lotnictwa). Skład, dowództwo, sekcja zaopatrzenia technicznego, sekcja intendentury, sekcja uzbrojenia i amunicji, sekcja finansowa, kompania łączności, kompania samochodowa, kompania ochrony lotniska, sekcja meteorologiczna, sekcja żywnościowa, sekcja materiałów, sekcja sanitarna.
          143 kompania lotniskowo-techniczna  wchodziła w skład 7 Rejonu Baz Lotniczych,  przybyła 10 grudnia  na lotnisko Mokre, zajmowała się obsługą lotniska. Jej zadaniem było utrzymanie lotniska aby mogło korzystać z niego lotnictwo. Składała się z dowództwa i trzech plutonów: 1 i 2 pluton odpowiedzialny za utrzymanie płaszczyzny lotniska, 3 pluton elektroenergetyczny.
Zadaniem dwóch pierwszych plutonów było utrzymywanie w należytym stanie technicznym pasa startowego, dróg kołowania, maskowanie stojanek samolotów oraz utrzymywanie porządku na terenie pomiędzy tymi elementami. Trzeci pluton zajmował się obsługą oświetlenia i całego systemu energetycznego na lotnisku.
Oddział 23 samochodowej wytworni tlenu wchodził w skład 7 RBL, od 10 grudnia 1944 roku na lotnisku w Mokrem. Produkowała tlen, następnie zmagazynowany w butlach dostarczała do jednostek na lotnisku w Mokrem i lądowisku Chyża.
 Oddział 7 kompanii techniczno-ewakuacyjnej wchodził w skład 7 RBL, w jego składzie znajdowało się kilka grup odzysku, każda z samochodem ciężarowym. Ich zadaniem był demontaż sprawnych części płatu oraz elementów wyposażenia pokładowego ze zniszczonych lub uszkodzonych samolotów, własnych lub obcych.
 Oddział 7 samodzielnej kompanii łączności wchodził w skład 7 RBL, stacjonował na lotnisku Mokre. Zajmował się eksploatacją i obsługą urządzeń radiowych i telefonicznych wraz z liniami na lotnisku.
 Ekspozytura 7 polowego składu gospodarczego wchodziła w skład 7 RBL, zajmował się zaopatrzeniem w żywność jednostki lotnicze. Znajdował się w folwarku Mokre.
 Frontowa stacja hydrologiczno-meteorologiczna w Zamościu WP sformowana 19 września 1944 roku, znajdowała się na lotnisku Mokre. Obsługiwała wszystkie sąsiednie lotniska. Jej zadaniem było ostrzeganie o niebezpiecznych zjawiskach pogody lub warunkach pogody na lotnisku lub lądowisku oraz ich pobliżu. Przekazywanie informacji meteorologicznych członkom stacjonujących załóg samolotów.
          Pluton z 901 przeciwlotniczej kompanii karabinów maszynowych, kompania wchodziła w skład 7 RBL, znajdował się na lotnisku Mokre od 10 grudnia 1944 roku, służył do obrony przeciwlotniczej lotniska. Na wyposażeniu plutonu były 3 wkm DSzk 12,7 mm, poza tym jako nieetatowe wyposażenie wykorzystywano ciężkie karabiny maszynowe Maksim 1910/30 kalibru 7,62 mm. Ustawione na podstawach do strzelania przeciwlotniczego.
10 marca 1945 roku kompania została przeformowana na 901 baterię artylerii przeciwlotniczej. Otrzymała na wyposażenie 12 działek przeciwlotniczych 25 mm wzór 40.
 14 inżynieryjny batalion lotniskowy (batalion budowy lotnisk) sformowany 10 grudnia 1944 roku, początkowo w składzie 7 RBL następnie na początku 1945 roku został bezpośrednio podporządkowany szefowi tyłów wojsk lotniczych. Liczył 339 żołnierzy, 28 samochodów ciężarowych i 11 specjalistycznych. Nie stacjonował na stale w jednym miejscu, był przenoszony tam gdzie odbywały się prace mające odtworzyć gotowość lotniska. Na początku 1945 roku kompania batalionu naprawiła pas startowy lotniska Mokre.
   Jednostki latające
 15 samodzielny zapasowy pułk lotniczy na podstawie rozkazu nr 91 NDWP z 31 października 1944 roku o utworzeniu Lotnictwa Frontu Polskiego, od 1 listopada 1944 roku w skład Lotnictwa WP został włączony stacjonujący w miejscowości Kluczewka 16 szkolno-treningowy pułk lotniczy 6 Armii Lotniczej (dyrektywa Sztabu Generalnego Armii Czerwonej o jego przekazaniu). W lotnictwie polskim został przemianowany na 15 zapasowy pułk lotniczy do którego przekazano dowództwo, kadrę instruktorską z bazą dydaktyczną oraz samoloty szkolne. Planowany etatowy stan 15 pułku miał wynosić 1353 ludzi, łącznie kadry instruktorskiej i elewów. Nigdy nie udało się go osiągnąć, 1 grudnia 1944 roku było łącznie około 400 ludzi.
Podstawowym zadaniem było przeszkalanie na nowoczesny sprzęt lotników i mechaników powołanych z rezerwy, w celu wymieniania kadr na polskie w istniejących oraz rozwijania nowych polskich lotniczych jednostek. Dowódcą został ppłk Plaskij, dotychczasowy dowódca 16 szkolno-treningowego pułku, szef sztabu ppłk Antonow, nawigator pułku mjr Łaptiew, starszy inżynier  kpt Szilajew. Składał się z dowództwa; oddziału pilotażu; oddziału szkolenia bojowego; oddziału młodszych specjalistów lotniczych.
Na wyposażeniu posiadał 18 samolotów szkolno-treningowych UT-2; 18 szkolno-bojowych różnych typów UPe-2 (szkolny samolot bombowy Pe-2), UIł-2 (szkolny samolot szturmowy Ił-2); Jak-7 (szkolny samolot myśliwski); 48 samolotów bojowych różnych typów, które miało na wyposażeniu lotnictwo polskie.
26 listopada 1944 roku 15 pułk został przebazowany na lotnisko Mokre, gdzie rozpoczął intensywne szkolenie. Na początku lutego 1945 roku część pułku została przeniesiona na lotnisko w Klemensowie, z powodów organizacyjnych przerwano tam 2 marca szkolenie. W dniach 8-23 marca pułk został przebazowany na lotnisko Sadków koło Radomia.
klucz łącznikowy 15 samodzielnego zapasowego pułku lotniczego sformowany w listopadzie 1944 roku, posiadał na wyposażeniu 3 samoloty Po-2WS. Stacjonował na lotnisku w Mokrem. Dowódca ppor Antoni Szymański, od 10 grudnia 1944 roku dowódca 2 klucza samolotów łącznikowych Dowództwa Wojsk Pancernych. Klucz 15 pułku w marcu 1945 roku przebazowano na lotnisko Sadków.
13 Samodzielny pułk lotnictwa transportowego w listopadzie 1944 roku na podstawie rozkazu nr 91 NDWP z 31 października o utworzeniu Lotnictwa Frontu Polskiego, od 1 listopada stacjonujący na lotnisku w Jarosławiu 716 pułk lotnictwa transportowego 6 Armii Lotniczej (dyrektywa Sztabu Generalnego Armii Czerwonej o jego przekazaniu) został włączony do lotnictwa polskiego, posiadał 33 pilotów i 11 nawigatorów. Na początku listopada 1944 roku został przebazowany na lotnisko w Mokrem i przemianowany na 13 samodzielny pułk lotnictwa transportowego. Dowódcą został mjr Wasyl Kozakow (były dowódca 716 pułku), zastępca do spraw polityczno-wychowawczych mjr Kieriew, szef sztabu ppłk Iwan Reszetow, zastępca szefa sztabu kpt Rożniew. Etat 13 pułku przewidywał  96 ludzi i 32 samoloty łącznikowe Po-2; 30 z kadłubami przystosowanymi do przewozu ładunków. Pułk rozpoczął regularne loty transportowe w grudniu 1944 roku. Skład pułku: dowództwo z kluczem samolotów łącznikowych (2 samoloty Po-2); trzy eskadry lotnictwa transportowego; oddział obsługi  technicznej. Dowódca 1 eskadry kpt Baczman, 2 kpt Afanasiej, 3 kpt Szebanow (wszyscy z 716 pułku).
Od kwietnia – maja 1945 roku główną bazą pułku było lotnisko mokotowskie w Warszawie. Na dzień 1 maja 1945 roku było łącznie 91 ludzi, w tym 28 załóg oraz 31 samolotów: w tym 30 Po-2 i 1 Szcz-2.
17 samodzielny pułk lotnictwa łącznikowego NDWP sformowany na podstawie rozkazu nr 91 NDWP z 31 października o organizacji Lotnictwa Frontu Wojska Polskiego, od 1 listopada został włączony do lotnictwa polskiego 233 lotniczy pułk łączności 6 Armii Lotniczej (dyrektywa Sztabu Generalnego Armii Czerwonej o jego przekazaniu). Stacjonował na tymczasowym lądowisku Chyża. W lotnictwie polskim przemianowany na 17 pułk lotnictwa łącznikowego podporządkowany bezpośrednio dowództwu WP. Dowódcą pułku pozostał ppłk Nikołaj Tarasow (były dowódca 233 pułku). Pułk liczył 139 ludzi i 32 samoloty Po-2WS. Składał się z dowództwa pułku z kluczem łącznikowym (2 samoloty); trzy eskadry łączności lotniczej; oddział obsługi technicznej.
W końcu stycznia 1945 roku przebazowany na lotnisko Parzniew (w pobliżu Pruszkowa).
          klucz łącznikowy 7 Rejonu Baz Lotniczych sformowany w grudniu 1944 roku, dla dowódcy 7 rejonu, posiadał na wyposażeniu 3 samoloty Po-2WS. Samoloty stacjonowały też na lotnisku w Mokrem, lądowisku Zamość i Chyża.
 2 samodzielna sztabowa eskadra lotnicza Dowództwa Lotnictwa WP, sformowana 10 listopada 1944 roku, jako jednostka dyspozycyjna dowództwa lotnictwa. Stacjonowała na lotnisku Mokre, składała się z dowództwa; klucza łącznikowego na wyposażeniu 3 samoloty Po-2WS;  klucza transportowego 4 samoloty Li-2; klucza samolotów bombowo-rozpoznawczych 3 samoloty Pe-2R; oddziału obsługi technicznej. Na początku 1945 roku przeniesiona na lotnisko Parzniew koło Pruszkowa. Dowódca eskadry mjr Mikołaj Choroszajłow.
  klucz łącznikowy sztabu 3 Armii WP sformowany 6 październiku 1944 roku, z przekazanego klucza 5 eskadry łącznikowej stacjonującej na lądowisku Nasutów koło Niemiec. Przeznaczony do dyspozycji dowództwa 3 Armii, gen dyw Karola Świerczewskiego. Bazował na lądowisku w Tomaszowie Lubelskim i lądowisku Zamość (koło Rotundy). Po zaniechaniu formowania 3 Armii, w listopadzie 1944 roku przeniesiony do Lublina i rozformowany (włączony do 5 eskadry łącznikowej). Na wyposażeniu posiadał 3 samoloty Po-2WS.
 Lotniska i lądowiska w Zamościu
 Lotnisko Mokre

             Zostało przejęte pod koniec lipca 1944 roku przez lotnictwo rosyjskie, przy niewielkim nakładzie pracy szybko została przywrócona jego zdolność operacyjna. Początkowo było lotniskiem operacyjnym wykorzystywanym przez bojowe jednostki  8 Armii Lotniczej. Na niemieckim zdjęciu lotniczym z 8 października 1944 roku widać uszkodzony pas startowy oraz zniszczoną infrastrukturę lotniska. Bazujące samoloty były szeroko rozśrodkowane na okolicznych polach. Zapleczem bytowym dla jednostek lotniczych był folwark i wieś Mokre oraz folwark Płoskie.
Od listopada 1944 roku po opuszczeniu przez jednostki bojowe, zostało przekształcone w lotnisko ćwiczebne, wykorzystywane przez 15 samodzielny zapasowy pułk lotniczy i Zjednoczoną Szkołę Lotniczą w Zamościu do szkolenia kadr dla lotnictwa polskiego.
Od maja 1945 roku po opuszczeniu przez jednostki szkolne, lotnisko zapasowe, użytkowane sporadycznie, pozostawało pod zarządem wojsk lotniczych.
                                                     Lądowisko Chyża

         Utworzone przez Rosjan jako tymczasowe lądowisko bez żadnej infrastruktury, obecnie znajduje się tam zamojski cmentarz komunalny. Stacjonował na nim 17 samodzielny pułk lotnictwa łącznikowego Naczelnego Dowództwa WP. Na zdjęciu niemieckim z 8 października 1944 roku widać wyrównany szeroki pas na polu, który był wykorzystywany jako startowy. Na nim parkują rozśrodkowane samoloty. W znacznej odległości od nich widać kilka cystern, przypuszczalnie z paliwem. Zapleczem bytowym był folwark Świnki, a technicznym lotnisko Mokre. W lutym 1945 roku po opuszczeniu przez pułk lotniczy, zostało zlikwidowane.
                                                    Lądowisko Zamość

          Utworzone przez Rosjan  jako tymczasowe lądowisko bez żadnej infrastruktury, ulokowane na łąkach nad Łabuńką. Obecnie w tym miejscu znajdują się pracownicze ogródki działkowe. Bazowały na nim lekkie samoloty łącznikowe (Po-2) będące w dyspozycji wyższych dowództw stacjonujących w Zamościu. Na zdjęciu niemieckim z 8 października 1944 roku widać kilka niedużych samolotów ustawionych szeregowo na wąskim wyrównanym i utwardzonym gruntowym pasie. Zapleczem technicznym było lotnisko Mokre. Na początku 1945 roku po opuszczeniu Zamościa przez wyższe dowództwa, zostało zlikwidowane.
                                                Szpitale wojskowe
 W czasie wojny szpitale dzielą się na ruchome, posiadające swój własny transport i rozwijane pod namiotami. Są to polowe ruchome szpitale chirurgiczne, wewnętrzne, zakaźne, lub dla lekko rannych. Szpitale typu ciężkiego, nie mające własnego transportu, rozwijane w budynkach. Są to szpitale segregacyjne, ewakuacyjne, lub dla lekko rannych.
67 Szpital segregacyjny, sformowany w Zamościu 10 września 1944 roku, komendant szpitala płk dr Jan Snacki, szef sanitarny bazy kpt dr Dąbrowski. W styczniu 1945 roku przeniesiony do Kalisza. Przemianowany na szpital garnizonowy w Kaliszu.
18 Polowy Szpital Chirurgiczny sformowany w Zamościu 6 października 1944 roku dla 3 Armii, rozformowany 15 listopada, z terminem realizacji do 30 listopada. Komendant mjr dr Jędrys. Na jego bazie sformowano 38 Polowy Szpital Ewakuacyjny.
 38  Polowy Szpital Ewakuacyjny formowany w Zamościu od grudnia 1944 roku, 27 grudnia przewieziony transportem do Otwocka, tam 8 stycznia 1945 roku zakończono formowanie. Komendant szpitala mjr dr Jędrys, w obsadzie dr Matuszewski. Następnie przeniesiony do Chełmna i przemianowany na szpital garnizonowy w Chełmnie.
 1763 Szpital Lotniczy sformowany 31 października 1944 roku w Tomaszowie Lubelskim, przewieziony 27 grudnia w tym samym transporcie z 38 szpitalem do Otwocka. Został przekształcony w Garnizonowy Szpital Lotniczy w Otwocku, umieszczony w budynkach sanatorium.
Stankiewicz Zbigniew
zdjęcia: Archiwum Państwowe w Zamościu; Teatr NN Brama Grodzka; Zamościopedia; Wikipedia; Fotopolska.pl.
Bibliografia
  1. Światowy Związek Polskich Żołnierzy Łączności Oddział Warszawa. 70 lat historii i dorobku wojsk łączności i informatyki Wojska Polskiego 1945-2015. Warszawa 2019
  2. Magazine Online. Zastępcze systemy obrony powietrznej Armii Czerwonej podczas Wielkiej Wojny Ojczyźnianej.
  3. Redaktor naukowy W. Jurgielewicz. Ludowe Wojsko Polskie 1943-1945. Warszawa 1973
  4. Huss. Garnizon zamojski wczoraj i dziś. Zamość 2003
  5. Kędziora. Zamościopedia
  6. opracował L. Panahajba. Organizacja i działanie bojowe Ludowego Wojska Polskiego w latach 1943-1945. Wybór materiałów źródłowych Tom I. Warszawa 1962
  7. Malczewski, R. Polkowski. Krótki informator historii o Wojsku Polskim w latach II Wojny Światowej. Warszawa 1970
  8. Kuliński. Zarys sformowania, struktura organizacyjna oraz niektóre zasady organizacji i pracy tyłów Ludowego Wojska Polskiego w latach 1943-1945. Myśl Wojskowa nr 10 1960
  9. Koliński Regularne jednostki Wojska Polskiego – lotnictwo. Warszawa 1978
  10. Komornicki. Regularne jednostki Ludowego Wojska Polskiego. T. 1 Jednostki piechoty. Warszawa 1977
  11. Mała Encyklopedia Wojskowa 1-3 tomy. Warszawa 1967-1971
[1] Jarosław Pałka. Ludowe Wojsko Polskie wymyka się prostym klasyfikacjom. dzieje.pl portal historycznyFragment wierszyka napisanego przez uczennicę SP nr 1 w Zamościu Danusię Cieliszak; 1944 rok