Zapomniany element Twierdzy w Zamościu
Twierdza jest to umocniony rejon przygotowany do obrony okrężnej, posiadający stały garnizon, uzbrojenie i zapasy umożliwiające samodzielne funkcjonowanie. Najczęściej znajdowała się w mieście, które stanowiło jej zaplecze. Kiedyś ważnym jej elementem było więzienie warowne.
Zanim rozpoczęto modernizację Twierdzy w Zamościu, przystąpiono do uregulowania spraw własnościowych. Zostało to sfinalizowane 30 stycznia 1821 r. poprzez podpisanie porozumienia z Ordynacją Zamojską o wymianie miasta na dobra państwowe. Przed 1821 r. wojsko miało we władaniu tylko samą twierdzę, ale nie otaczający ją teren. Od tej pory teren w otoczeniu twierdzy podlegał władzy jej komendanta. Co powodowało, że obowiązywały na nim specjalne przepisy, do których musieli się stosować wszyscy cywilni mieszkańcy. Dlatego zachodziła potrzeba oznaczenia w widoczny sposób, w terenie granic twierdzy. Jeszcze w 1821 r. wzorem innych twierdz wytyczono trzy granice stref o zróżnicowanych obowiązujących na nich przepisach. Wytyczone granice stały się na kilkadziesiąt lat rzeczywistą obecnością regulującą życie w otoczeniu Zamościa na podstawie obowiązujących odmiennych specyficznych przepisów prawnych w każdej z nich.
Zbiory kartograficzne AGAD
Granica Twierdzy
Pierwsza wytyczona strefa obejmowała cały system dzieł obronnych oraz ich najbliższe otoczenie. Nazywano to pochodzistością forteczną: przestrzeń pozbawiona wszelkiej zabudowy, znajdująca się w zasięgu maksymalnej skutecznej donośności broni ręcznej. Od strony wschodniej i północnej przebiegała w odległości średnio ok 50 sążni francuskich1 (97 m) od przedstoku2. Od strony zachodniej dochodziła na pewnym odcinku do granicy drugiej strefy, a od południowej do granicy strefy trzeciej, ponieważ obejmowała system zalew wodnych znajdujących się od tych stron.
Wyznaczona została znakami granicznymi3 w postaci drewnianych słupów oznaczonych przy pomocy cyfr rzymskich I – XVIII, numeracja przebiegała w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara. Znak z numerem pierwszym był przy północnej stronie traktu lwowskiego a ostatni południowej. Pomiędzy znakami IX – X granica była wspólną dla strefy pierwszej i drugiej a XII – XV dla strefy pierwszej i trzeciej. Te odcinki granicy były wyznaczone znakami granicznymi jakie występowały na granicy drugiej i trzeciej, ale posiadające kolejne cyfry rzymskie jak na granicy pierwszej, to samo było na przecięciu granicy pierwszej z drugą (znak XVI, wyjątek dla znaku „i”).
Oprócz tego granicę na całej jej długości wyznaczała barierka drewniana wsparta na drewnianych słupkach, całość pomalowana w pasy biało-czerwone. Znaki graniczne pierwszej strefy były integralną częścią barierki, a strefy drugiej i trzeciej wyznaczające wspólną granicę, znajdowały się obok niej. Na planie twierdzy z 1822 r.4 granica ta zaznaczona jest jako ciągła bariera. Ta rzeczywista barierka w terenie była potrzebna, ponieważ Granica Twierdzy wyznaczała strefę bezpieczeństwa, gdzie warta mogła użyć broni palnej przeciwko każdej nieuprawnionej osobie która się tam znalazła. Nie było wyższej roślinności utrudniającej widoczność oraz żadnej zabudowy. Dlatego drogi prowadzące od niej do wszystkich bram twierdzy, również były zabezpieczone z obu stron identycznymi barierkami. Całe jej oznaczenie przedstawione jest na akwarelach Lelewela.
Po uregulowaniu stosunków wodnych w otoczeniu twierdzy – osuszeniu zalew – barierka drewniana została zlikwidowana, a tę granicę jako liniową, wyznaczały drogi rokadowe twierdzy, obiegające ją od strony zachodniej, północnej i wschodniej. W średniej odległości 50 sążni, od południa nadal granica trzeciej strefy, ponieważ znajdowała się tam redita (rotunda).
Granica Całkowitego Zakazu Budowy
Druga strefa została wytyczona w odległości 600 sążni francuskich (1169 m) od przedstoku. Obowiązywał w niej całkowity zakaz budowy cywilnych obiektów. Na planie z 1822 r. widać, że jej załamania wyznaczały znaki graniczne zaznaczone jako pojedyncze odosobnione obiekty, pomiędzy którymi granica biegnie po linii prostej. Oznaczone były kolejnymi małymi literami alfabetu „a” – „n” (bez j i ł), biegły w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara, pierwszy znajdował się przy polnej drodze do Jarosławca, ostatni przy drodze hrubieszowskiej.
Ponieważ żaden z nich nie zachował się do naszych czasów, dlatego co do ich wyglądu można tylko snuć przypuszczenia. Takim odniesieniem mogą być zachowane znaki graniczne tej strefy w twierdzy brzeskiej. Odlane z betonu, w postaci ściętych ostrosłupów o podstawie kwadratowej zwieńczonych piramidką, osadzone na niewysokiej kwadratowej bazie.
Zbiory kartograficzne AGAD
Granica Rejonu Twierdzy
Wytyczona w odległości 1200 sążni francuskich (2339 m) od przedstoku. Była to strefa względnego zakazu zabudowy, można było budować tylko za zgodą komendanta twierdzy. Na planie z 1822 r. na tej granicy znaki są również zaznaczone jako odosobnione, osadzone w miejscach jej załamania, pomiędzy nimi granica przebiega po linii prostej. Oznaczone były cyframi arabskimi 1 – 21, w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara, jako pierwszy znak na północ od drogi hrubieszowskiej, a ostatni na południe od niej.
Jeden ze znaków tej granicy zachował się w Zamościu do naszych czasów, kiedyś nosił numer 19 lub 20. Wykuty jest z piaskowca jako monolit, składa się z bazy w postaci sześcianu o boku 0,576 m (1 łokieć = 2 stopy) oraz posadowionego na nim ostrosłupa ściętego (zwieńczonego lekko wysklepioną czaszą) o podstawie kwadratowej, o boku 0,432 m (3 ćwierci = 1 stopa i 1 ćwierć) w zwieńczeniu 0,288 m (1 stopa), wysokości 0,576 m (1 łokieć). Na jego powierzchni nie widać żadnych wykutych informacji, jak w przypadku znaków granicznych innych twierdz europejskich. Przypuszczalnie zamiast tego były zamontowane tabliczki z informacją na jakiej granicy znajduje się oraz kolejne oznaczenie porządkowe dla każdego z nich.
Podobny wygląd i wymiary posiadają zachowane betonowe znaki graniczne twierdzy brzeskiej z końca XIX w.. Również obecnie na polskiej granicy wschodniej znajdują się podobne do niego betonowe punkty środkowe znaków granicznych.
Likwidacja Twierdzy Zamość
Po likwidacji twierdzy zamojskiej po 1866 r., przestały też istnieć jej granice, a niepotrzebne znaki graniczne zostały zniszczone lub wykorzystane do innych celów. Prawdopodobnie mogły posłużyć jako bazy do zamontowania krzyży przydrożnych lub pomników nagrobnych.
Zachowany jedyny znak graniczny Granicy Rejonu Twierdzy obecnie otacza „tajemnica” co do jego przeznaczenia. Tam gdzie nie ma pewnych wiadomości, powstają różnego rodzaju opowieści, które mają za zadanie wyjaśnienie nieznanej rzeczywistości. Zdjęcie (powyżej) opisano na portalu Fotopolska jako kamień milowy w Zamościu.
Według lokalnej tradycji uznany został za „pomnik tatarski”, a znajdująca się obok dróżka polna, po przekształceniu w 1932 r. w uliczkę, otrzymała nazwę Tatarska.5
Według innej legendy ma upamiętniać jakąś bitwę. Jedyna walka, która rozegrała się w pobliżu tego znaku, miała miejsce w czasie oblężenia Zamościa w 1920 r., kiedy od Kalinowic po osi drogi lwowskiej zaszarżowała sotnia kozaków w celu rozpoznania walką przebiegu polskiej obrony. Została z łatwością odparta przez ogień karabinu maszynowego. Stanowiska polskie znajdowały się na wysoczyźnie, obecnie zabudowania Osiedla Polna.
Kolejna teoria to taka, że w jego pobliżu miała znajdować się „czerwona karczma”, w tamtym czasie, ze względu na złe skojarzenia, na pewno nikt by nie pomalował w takim kolorze budynku. Rzeczywiście w 1831 r. stała na Przedmieściu Lwowskim „czerwona karczemka”.6 , nie wiadomo, czy akurat w tym miejscu. Być może tam znajdował się w niedużym budynku7 dom publiczny z wyszynkiem (karczmą). Nazwana tak od wiszącej nad wejściem czerwonej latarni. Na pewno nikt nie upamiętnił tego przybytku w jakiejkolwiek formie.
Podobno to dawny znak drogowy postawiony na granicy miasta. Nie będę o tym pisał, tylko zamieszczam: „Wzór do stawiania i opisywania słupów pocztowych”, „Wzór na słup drogowskazowy”. Tak miały wyglądać znaki drogowe w Królestwie Polskim.