Lotnisko Zamość-Mokre

Zostało utworzone z funduszy Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej. Funkcjonowało od 1930 r. jako cywilne lotnisko szlakowe na linii Warszawa – Lwów im. Hetmana Jana Zamoyskiego, wykorzystywane w razie potrzeby. Było pod zarządem Starostwa w Zamościu. W 1939 r. planowano sformowanie Szkoły Pilotów LOPiP w Zamościu, zapleczem miał być odkupiony od Ordynacji Zamojskiej folwark Mokre. W czasie wojny miało być wykorzystane jako lotnisko polowe przez lotnictwo wojskowe. Bez infrastruktury, na równym, gładkim terenie o nawierzchni trawiastej, o wymiarach 830 x 580 m (36 ha), bez wyznaczonego pasa startowego. Paliwo i smary były składowane w Zamościu, a wodę pobierano z folwarku w Mokrem. Stacja meteorologiczna w Zamościu. Nie mogło być wykorzystywane nocą i w trudnych warunkach widoczności ponieważ nie było oświetlone, jedynie jako punkt orientacyjny mógł służyć oświetlony Zamość.¹

Plan lotniska w Mokrem przed wojną

We wrześniu 1939 r., na polecenie starosty zamojskiego Mariana Sochańskiego (prezesa zamojskiego obwodu LOPiP), z własnych środków wykonano połączenie telefoniczne z Zamościem i oświetlenie elektryczne lotniska. Po przejęciu lotniska w październiku 1939 r. Niemcy wykorzystywali je jako lądowisko, do 1941 r. nie stacjonowały na stałe żadne jednostki lotnicze. Lotnisko podlegało pod komendę garnizonu lotniczego w Zamościu. Luftwaffe korzystało z zapasów polskiego składu paliwa lotniczego w Szastarce, przejętego w 1939 r., podobno zapasy wystarczyły do 1942 r.. Również na lotnisko w Mokrem, było dostarczane stamtąd paliwo.

12 października 1940 r. rozpoczęto prace przy rozbudowie lotniska. Raport z 12 kwietnia 1941 r. informuje, że lotnisko znajdujące się w Zamościu jest wzmacniane.² Kolejny, z 14 maja, podawał, że są na nim trzy drewniane hangary, każdy na 10 samolotów, oraz jest rozbudowywane. Budowało się około 60 pomocniczych budynków i ustawiano sześć podziemnych zbiorników na paliwo, każdy o pojemności 100 tys. litrów.³ Na początku 1941 r. zostały zbudowane na lotnisku dwie stacje transformatorowe.

Początkowo w 1941 r. nie było stałych obozów pracy przy lotniskach, robotnicy codziennie byli dostarczani przez Judenraty oraz urzędy pracy z pobliskich miejscowości. Gdy brakowało pracowników jednostki lotnicze z miejscową żandarmerią w miejscowościach położonych w pobliżu lotniska urządzały łapanki. Obowiązek pracy na lotniskach spoczywał na wszystkich mężczyznach (15-60 lat), bez względu na narodowość. Okoliczne wioski dostarczały wozy konne (szarwark).

Teren lotniska został powiększony do 1000 x 580 m, zbudowano startowy pas betonowy o nawierzchni asfaltowej 1000 x 40 m (pas przeznaczony dla lotnictwa myśliwskiego i szturmowego), biegnący z północnego zachodu na południowy wschód. Droga Zamość – Mokre dzieliła lotnisko na pole wzlotów z pasem startowym i od północy na teren parkingowy samolotów. Tam znajdowały się pojedyncze stojanki z drogami kołowania.

Zdjęcie obrazujące zarys niemieckich lotnisk na ziemiach polskich

Miało ograniczone zastosowanie w porównaniu do lotnisk w Klemensowie i Łabuniach. Zapleczem logistycznym był lotniczy garnizon zamojski. W czasie inwazji 1941 r. było lotniskiem operacyjnym, później zapasowym, wykorzystywanym sporadycznie. ⁴

W sierpniu 1943 r. zaczęto kierować osadzonych w obozie dla przesiedleńców w Zamościu do prac na lotnisku. W wrześniu 1943 r. rozpoczęto prace modernizacyjne na lotnisku, robotnicy pracowali całą dobę, powstał obóz pracy przymusowej dla Żydów przy lotnisku, w którym byli skoszarowani. Podlegał pod Kierownictwo Budowlane Wojsk Lotniczych w Zamościu. W lipcu 1944 r. był w budowie nowy pas startowy o wymiarach 915 x 90 m, biegnący z północnego wschodu na południowy zachód. Typowy pas dla lotnictwa dalekiego zasięgu powinien mieć wymiary 1800 x 60 m. Znajdował się poza obszarem dotychczasowego lotniska, od strony południowo-wschodniej. Nie został ukończony przed opuszczeniem lotniska przez Luftwaffe.⁵ W czerwcu – lipcu 1944 r. było najbardziej aktywnym lotniskiem operacyjnym w zamojskim kompleksie lotnisk. 21 lipca 1944 r. lotnisko zostało zbombardowane przez Rosjan.

Do dzisiaj zachowały się po wschodniej stronie drogi do Mokrego betonowe podstawy drewnianej platformy stanowiska działonu artylerii przeciwlotniczej. Stanowisko ogniowe było osłonięte wałem ziemnych o wysokości 3 m, w kształcie kwadratu. Nie mogło znajdować się w wykopie z powodu podmokłego terenu. W wale znajdowało się od strony zachodniej przejście, wewnętrzne skarpy wzmocniono deskami, na stanowisku był podręczny magazyn amunicyjny.

Niemieckie zdjęcia lotnicze⁶

Na podstawie niemieckich zdjęć lotniczych z 26 sierpnia i 8 października 1944 r. można stwierdzić, jak wyglądało w ostatnim okresie użytkowania przez Niemców. Droga Płoskie – Mokre dzieliła teren lotniska na pole wzlotów (od południa) i parking samolotów (od północy). Na polu zniszczony przez Niemców betonowy pas startowy, leje po odstrzelonych ładunkach wybuchowych uniemożliwiały jego wykorzystanie. Przebiegał przez całą długość lotniska, miał połączenie od wschodu betonowym łącznikiem z drogą dojazdową do Mokrego. Na zachód od Mokrego, wzdłuż zabudowań, niedokończony nowy pas startowy o nawierzchni wzmocnionej siatką stalową.

Lotnisko w Mokrem.

Na parkingu 17 rozśrodkowanych pojedynczych stojanek, każda osłonięta wałem ziemnymi w kształcie okręgu, w wale droga do wprowadzenia samolotu. Umożliwiało to obsługę samolotów w ukryciu. Stojanki połączone drogami kołowania o nawierzchni gruntowej z drogą Płoskie – Mokre, która była główną drogą kołowania, połączoną z pasem startowym dwoma betonowymi łącznikami. Kolejnych pięć stojanek znajdowało się pomiędzy pasami startowymi, a dziewięć pomiędzy nowym pasem a zabudowaniami wioski.

W narożu północno-zachodnim pola wzlotów punkt tankowania (w tym czasie zniszczony), część logistyczna pomiędzy drogą dojazdową do wioski a wschodnią granicą pola wzlotów, tam widoczne celowe zniszczenia. Naprzeciwko, po drugiej stronie drogi, na wschód od lotniska, trzy zniszczone stanowiska działek przeciwlotniczych, cztery stanowiska działek połączonych szczelinami przeciwlotniczymi znajdowały się pomiędzy drogą zamojską a torowiskiem, dwa pojedyncze stanowiska działek były od północnej strony parkingu.

Dowództwo lotniska⁷

Fl.H.Kdtr. E 10/VII (dowództwo Bazy Lotniczej VII dystryktu) – przeniesione z Francji, stacjonowało w okresie kwiecień – 15 lipca 1941 r., komendant bazy mjr Walter Ritter von Lichtenberger, od 15 lipca 1941 r. przeniesione do Lublina – Świdnika.

Fl.PlatzKdo. Zamosc mit Fl. H. Kdtr. E 10/VII Lublin (dowództwo meldunkowe lotniska z 10. Dowództwa Bazy Lotniczej VII dystryktu) – wydzielone 15 lipca 1941 r. z dowództwa Bazy Lotniczej Lublin, stacjonowało do końca sierpnia 1941 r.

Od września 1941 r. do lata 1943 r. jako lotnisko zapasowe, użytkowane sporadycznie.

Fl.PlatzKdo. C 8/VIII (8. dowództwo lotniska VIII dystryktu) – utworzone na miejscu w maju 1943 r. z lotniczej plackomendy, dowódcą od listopada 1943 r. był mjr Walter Ritter von Lichtenberger („C” oznacza, że było lotniskiem ćwiczebnym), wykorzystywane do szkolenia lotnictwa bombowego poprzez zwalczanie partyzantki i terrorystyczne bombardowania wiosek,

Fl.PlatzKdo. 8/VIII (8. dowództwo lotniska VIII dystryktu) – od 1 kwietnia 1944 r. zmieniono jego status na lotnisko operacyjne oraz nazwę dowództwa, dowódca mjr Walter Ritter von Lichtenberger.

Jednostki naziemne obsługi lotniska w 1941 r.

W celu zabezpieczenia funkcjonowania lotniska z garnizonu zamojskiego przesyłano jednostki obsługi.

Lw. Bau. Btl. 17/XI (17. batalion budowlany wojsk lotniczych XI dystryktu) – przeniesiony z Klemensowa po zakończeniu prac, stacjonował od 15 lipca 1941 r., zlikwidowany na miejscu z końcem 1941 r.,

Ldssch.Zug d. Lw. 107/XVIII (pluton 107. Kompanii Strzelców Krajowych wojsk lotniczych XVIII dystryktu) – stacjonował od września 1940 r. do czerwca 1941 r., zajmował się ochroną lotniska w Mokrem, liczył etatowo 46 ludzi (jeden oficer), jeden ręczny karabin maszynowy,

Ldssch.Zug d. Lw. 14/VIII (pluton z 14. Kompanii Strzelców Krajowych wojsk lotniczych VIII dystryktu) – stacjonował od czerwca 1941 r., przeznaczony do ochrony lotniska, stan etatowy jak wyżej.

Od 1942 r. lotnisko ochraniał oddział wartowniczy utworzony z miejscowych folksdojczów.

Jednostki naziemne jednostek lotniczych bazujących na lotnisku w 1941 r.

Były częścią składową jednostek lotniczych i wraz z nimi przenosiły się na kolejne lotniska.

W czerwcu 1941 r. stacjonowały jednostki naziemne lotnictwa rozpoznawczego 5. eskadry 11. Dywizjonu Lotnictwa Rozpoznawczego, 3. eskadry 21. Dywizjonu Rozpoznawczego, 4. eskadry 41. Dywizjonu Rozpoznawczego. Wszystkie trzy o identycznym składzie. Przeprowadzały obsługę swoich samolotów.

Każda w składzie: grupa techniczna – oficer techniczny z personelem obsługi (48 mechaników różnych specjalności); grupa fotograficzna – dowódca i 21 specjalistów od fotografii i sprzętu lotniczego; zmotoryzowany pluton łączności – 41 ludzi; grupa zaopatrzenia eskadry – 31 ludzi; tabor – dowódca i 32 kierowców (samochód ze sprzętem fotograficznym, sanitarka, dwie cysterny na paliwo lotnicze, grupa ciągników kołowych z przyczepami, grupa samochodów ciężarowych, osobowych i motocykli, radiostacja na przyczepie, dwie holowane kuchnie polowe); grupa obrony przeciwlotniczej – dwa działka 2 cm Flak 30, obsługiwane przez 10 ludzi z grupy zaopatrzenia eskadry, służyła do obrony lotniska.

Na lotnisku stacjonowała kompania obsługi 2. Pułku Instruktażowego (LG 2/FBK), w składzie czterech plutonów. Trzy plutony obsługi, po jednym na eskadrę, oraz pluton warsztatowy (ze składu kompanii sztabowej dywizjonu).

 

Zdjęcia obrazujące reflektory lotniskowe: (mniejszy) do oświetlenia pasa startowego; (większy) do obrony przeciwlotniczej

Jednostki lotnicze stacjonujące w 1941 r.⁸

5(H)/AGr. 11 (5. eskadra 11. Dywizjonu Lotnictwa Rozpoznawczego) – stacjonowała w czerwcu – lipcu 1941 r., przydzielona do 11. Dywizji Pancernej (podporządkowana dowódcy lotniczemu 6. Armii), na wyposażeniu dziewięć samolotów Henschel Hs 126 B, jeden samolot transportowy Ju 52, dowódca oberlejtnant Alfons Goerke, od sierpnia 1941 r. w Białej Cerkwi,

3(H)/ AGr. 21 (3. eskadra. 21. Dywizjonu Lotnictwa Rozpoznawczego) – stacjonowała w czerwcu 1941 r. (od końca czerwca w Łucku), przydzielona do 13. Dywizji Pancernej (podporządkowana dowódcy lotniczemu 6. Armii), na wyposażeniu dziewięć samolotów Henschel Hs 126 B i jeden transportowy Ju 52, dowódca oberlejtnant Heinz Gunther,

4(H)/ AGr. 41 (4. eskadra 41. Dywizjonu Lotnictwa Rozpoznawczego) – stacjonowała w czerwcu 1941 r. (od lipca w Przemyślu), przydzielona do XXXXIV Korpusu Armijnego (podporządkowana dowódcy lotniczemu 6. Armii), na wyposażeniu dziewięć samolotów Hs 126 B i jeden transportowy Ju 52, dowódca kpt Wilhelm Haberland,

I (Jagd.)/LGr. 2 (Lehrgeschwader 2) (Dowództwo 1. Dywizjonu Myśliwskiego 2. Pułku Instruktażowego) – dowódca kpt. Herbert Ihlefeld, stacjonowało w okresie 25–29 czerwca 1941 r., na wyposażeniu samoloty Me Bf 109 E,

1/I LGr. 2 (1. eskadra 1. Dywizjonu Myśliwskiego 2. Pułku Instruktażowego) – stacjonowała w okresie 25–29 czerwca 1941 r., dowódca oberlejtnant Werner Dornbrack,

2/I LGr. 2 (2. eskadra 1. Dywizjonu Myśliwskiego 2. Pułku Instruktażowego) – stacjonowała w okresie 25–29 czerwca 1941 r., dowódca oberlejtnant Alfred Druschel,

3/I LGr. 2 (3. eskadra 1. Dywizjonu Myśliwskiego 2. Pułku Instruktażowego) – stacjonowała w okresie 25–29 czerwca 1941 r., dowódca oberlejtnant Erwin Straznicky.

Dywizjon pułku instruktażowego, przeznaczony do przeszkolenia pilotów na konkretnym typie samolotów, został przekształcony w jednostkę bojową.

Jednostki bezpośrednio podporządkowane dowództwu V Korpusu Lotniczego w 1941 r.⁹

Dowództwo korpusu [Stab/V Flieger Korps (Zamosc)], stacjonowało od 16 czerwca do lipca 1941 r. w folwarku Lipsko koło Zamościa, w lipcu 1941 r. przeniesione do Dubna. Dowódca korpusu generał feldmarszałek Robert von Greim, szef sztabu płk Hermann Plocher.

Transportstaffel /V Fliegerkorps (eskadra transportowa 5. Lotniczego Korpusu) – samodzielna jednostka, stacjonowała w okresie czerwiec–lipiec 1941 r., w lipcu przeniesiona do Dubna, wyposażona w dziewięć samolotów transportowych Ju 52, dowódca kpt. Anton Stadler,

4(F)/AGr. 121 (4. eskadra 121. Dywizjonu Dalekiego Rozpoznania) – na wyposażeniu dziewięć bombowców Ju 88 A, dowódca kpt. Kerber, stacjonowała w maju – czerwcu 1941 r., w czerwcu przeniesiona do Łabuń; od maja przeprowadzała loty rozpoznawcze nad terytorium ZSRR.

Jednostki lotnicze korzystające z lotniska w 1943 r.

Do początku czerwca 1943 r. lotnisko nieużytkowane, nie miało obrony przeciwlotniczej, była tylko służba wartownicza (oddział wartowniczy sformowany z folksdojczów) i nieliczne jednostki zabezpieczenia, robotnicy zostali przeniesieni na lotnisko w Łabuniach. Od końca maja 1943 r. bazujące samoloty wykorzystywano do zwalczania partyzantki na Zamojszczyźnie. Rozkaz dowództwa wojskowego dystryktu lubelskiego GG z 24 stycznia 1943 r. nakazywał: aby operacje przeciwpartyzanckie były skuteczne, mają być wsparte przez lotnictwo: samoloty bombowe i rozpoznawcze. Następnie, od 27 czerwca do 16 sierpnia 1943 r., bazowało zgrupowanie wystawione przez dowództwo VIII Korpusu Lotniczego do zabezpieczenia akcji „Wehrwolf”.

Schwarm I/SGr. 77 (oddział 1. dywizjonu 77. Pułku Lotnictwa Szturmowego) – pięć bombowców nurkujących Ju 87 D, pułk stacjonował w pobliskim Lwowie, samoloty tego oddziału zbombardowały Sochy 1 czerwca 1943 r.,

Schwarm L/ZGr. 1 (oddział z 1. Dywizjonu Lotnictwa Niszczycielskiego) – trzy dwumotorowe myśliwce Messerschmitt Me Bf 110,

Rotte (para z nieustalonego dywizjonu) – dwa myśliwce Me Bf 109 do rozpoznania sił partyzanckich i ich zwalczania ogniem broni pokładowej,

Sanitatsflubereitschaften (lotnicze pogotowie sanitarne) – przywoziło samolotami rannych z frontu do szpitala w Zamościu, dwa samoloty transportowe Ju 52,

Stb.SGr. I/77 (dowództwo 1. dywizjonu 77. Pułku Lotnictwa Szturmowego) – było dowództwem zgrupowania wydzielonego z VIII Korpusu Lotniczego, dowódca mjr Werner Roell, na wyposażaniu trzy samoloty obserwacyjne Fieseler Fi 156 Storch i trzy bombowce nurkujące Ju 87.

Zdjęcie obrazujące niemieckie lotniska w Polsce

Jednostki lotnicze korzystające z lotniska w 1944 r.

Z powodu dużych strat na froncie wschodnim, zostało utworzone specjalne lotnicze dalekobieżne pogotowie medyczne Grossraum Sanitatsflugbereitschaften, miało na wyposażeniu największe samoloty transportowe Me 323 Gigant. Były przydzielone z 5. Pułku Lotnictwa Transportowego [TGr. 5 (Transportgruppe)], zajmowały się ewakuacją rannych z frontu do szpitali na zapleczu, między innymi do zamojskiego szpitala, samoloty nie stacjonowały na stałe.

Jednostki VIII Korpusu Lotniczego stacjonujące na początku 1944 r.

Wydzielone jednostki VIII Korpusu Lotniczego do zwalczania partyzantki, stacjonujące na lotnisku Mokre.

Stb./NSGr. 4 (dowództwo 4. Dywizjonu Nocnego Lotnictwa Bombowego) – dowódca mjr Hans Moritz von Frakenberg und Proschlitz, stacjonowało w okresie marzec – 25 kwietnia 1944 r. (następnie w Płonnem), na wyposażeniu trzy samoloty obserwacyjne Fi 156 Storch, jeden transportowy Ju 52, było dowództwem wydzielonego zgrupowania,

2 (F)/AGr. 100 (2. eskadra 100. Dywizjonu Lotnictwa Dalekiego Rozpoznania) – stacjonowała w marcu – kwietniu 1944 r., na wyposażeniu sześć bombowców Ju 188 F, dowódca kpt. Wilhelm Schmidt,

(Ung.) JSt. 102 (samodzielna eskadra lotnictwa myśliwskiego 102. Brygady Węgierskiej) – dowódca mjr Josef Kovacs, stacjonowała w okresie marzec – 20 czerwca 1944 r. (od 20 czerwca w Łabuniach), na wyposażeniu osiem samolotów myśliwskich Me Bf 109 G,

7(H)/AGr. 32 (7. eskadra 32. Dywizjonu Lotnictwa Rozpoznawczego) – podporządkowana 6. Dywizjonowi Lotnictwa Obserwacyjnego (Nahaufklarugsgruppe 6), licząca 10 samolotów bombowych Focke Wulf Fw 189 A (dwukadłubowe), dowódca oberlejtnant Robert Kneifel, stacjonowała w marcu – maju 1944 r. (od 19 maja w Łabuniach),

(Ung.) SSt. 102/1 (1. eskadra bombowców nurkujących 102. Brygady Węgierskiej) – stacjonowała marcu – maju 1944 r. (od 19 maja w Łabuniach), dowódca kpt. Gyozo Lenaung, na wyposażeniu 12 bombowców nurkujących Ju 87 Stuka.

6 marca 1944 r. trzy samoloty obserwacyjne Fi 156 Storch, stacjonujące na lotnisku, zostały użyte do rozpoznania zgrupowania 1. Ukraińskiej Dywizji Partyzanckiej. Samoloty zbombardowały i ostrzelały Zarzecze, Wieprzec, Wólkę Wieprzecką i Kosobudy. Partyzanci uszkodzili jeden samolot, ale wioski stanęły w ogniu. Po zbombardowaniu każdej wioski były rozrzucane z samolotów ostrzegawcze ulotki tej treści:

Uwaga!

Wasza wieś została zbombardowana i zrównana z ziemią, za co sami ponosicie odpowiedzialność. Mieszkańcy waszej wsi całkowicie związali się z akcją band bolszewickich, udzielili im czynnego poparcia i stanęli w ten sposób bez żadnej wątpliwości po stronie głównego wroga Niemiec, cywilizowanej Europy i waszego własnego Narodu. Działaliście nie tylko na szkodę Niemiec, które są silne i potrafią sobie łatwo z wami dać radę, ale raczej na szkodę własnego Narodu, któremu ze strony Rosji Sowieckiej największe zagraża niebezpieczeństwo. Zdradziliście wszystkich i wszystko: Europę, własny Naród, religię waszych Ojców, której bolszewizm niesie zagładę, i przyszłość waszych własnych dzieci, które usiłowaliście poddać pod jarzmo bolszewickie. Nie zasługujecie już na żadne względy i dlatego odczuliście teraz na sobie całą potęgę niemieckiego oręża, otrzymaliście w ten sposób naukę, że kto się wiąże z bolszewizmem – zostanie zniszczony i wytępiony. Zniszczenie waszej wioski niech będzie przykładem dla wsi okolicznych, jaki los je czeka, o ile ośmieliłyby się pójść waszym śladem. Ktokolwiek odważy się łączyć z bandami bolszewickimi, jak wy to uczyniliście – zostanie zniszczony, tak jak wy dzisiaj zostaliście zniszczeni. Zapamiętajcie to sobie i powiedzcie to innym. Czas pobłażania się skończył!

 

W Zamościu wieżą obserwacyjną obrony przeciwlotniczej była wieża spadochronowa (podobna do tej powyżej). Przy lotnisku, na Folwarku Mokre była natomiast drewniana wieża obserwacyjna przeciwlotnicza (nie istnieje) – podobna do powyższej.

Jednostki naziemne stacjonujące w 1944 r.¹⁰

• oddział wartowniczy, na wyposażeniu jeden karabin maszynowy, który znajdował się na stanowisku przy koszarach w folwarku,

• bateria lekkiej artylerii przeciwlotniczej (l. Flak Abteilung 96), dziewięć działek 2 cm Flak 30 i dziewięć przeciwlotniczych karabinów maszynowych,

• sekcja radiowa z 5. kompanii 3. batalionu 38. Lotniczego Pułku Łączności,

• dwa plutony z 6/401. oddziału służby budowlanej z powiatu lubelskiego, junacy byli wykorzystywani do prac pomocniczych na lotnisku (120 junaków), przymusowo zmobilizowana polska młodzież,

• lotnicza kompania obsługi, od 1943 r. jednostki lotnictwa nie miały swoich kompanii obsługi, na lotnisku stacjonowała od 1943 r. przydzielona na stałe przez 8. Grupę Lotnictwa (kwatermistrzostwo VIII Dystryktu Lotniczego), podlegała pod dowódcę lotniska, w razie potrzeby zabezpieczała sąsiednie lotniska w Żdanowie i Sitańcu,

w składzie: cztery plutony – trzy obsługi i warsztatowy, łącznie 150 mechaników różnych specjalności lotniczych.

Jednostki lotnicze stacjonujące w 1944 r.

(Ung.) JSt 102/1 (węgierska 1. eskadra Dywizjonu Lotnictwa Myśliwskiego 102. brygady) – na wyposażeniu osiem samolotów myśliwskich Me Bf 109 G, dowódca mjr Josef Kovacs, stacjonowała w okresie 10–22 lipca 1944 r.,

Stb. /SG 10 (Schlachtgeschwader) (dowództwo 10. Pułku Lotnictwa Szturmowego) – dowódca ppłk Helmut Viedebantt, od 20 lipca 1944 r. ppłk Ewald Janssen, stacjonowało od 16 lipca 1944 r. (od 21 lipca w Łysiatyczach), na uzbrojeniu jeden samolot Focke Wulf Fw 190 F,

Stb. /II SGr. 10 (dowództwo 2. dywizjonu 10. Pułku Lotnictwa Szturmowego) – stacjonowało od 11 lipca 1944 r. (od 23 lipca w Radlówce), dowódca mjr Gotz Baumann,

3/II SGr. 10 (3. eskadra 2. dywizjonu 10. Pułku Lotnictwa Szturmowego) – stacjonowała od 11 lipca 1944 r. (od 23 lipca w Radlówce), dowódca oberlejtnant Herbert Piske,

4/II SGr. 10 (4. eskadra 2. dywizjonu 10. Pułku Lotnictwa Szturmowego) – stacjonowała od 11 lipca 1944 r. (od 23 lipca w Radlówce), dowódca N.N.,

5/II SGr. 10 (5. eskadra 2. dywizjonu 10. Pułku Lotnictwa Szturmowego) – stacjonowała od 11 lipca 1944 r. (od 23 lipca w Radlówce), dowódca N.N.

2. Dywizjon miał na uzbrojeniu łącznie 26 samolotów Fw 190 F.

Stb./III SGr. 10 (dowództwo 3. dywizjonu 10. Pułku Lotnictwa Szturmowego) – stacjonowało od 16 lipca 1944 r. (od 28 lipca w Leżanach), dowódca mjr Horst Steinhordt,

6/III SGr. 10 (6. eskadra 3. dywizjonu 10. Pułku Lotnictwa Szturmowego) – stacjonowała od 16 lipca 1944 r. (od 28 lipca w Leżanach), dowódca por. Josef Rutz,

7/III SGr. 10 (7. eskadra 3. dywizjonu 10. Pułku Lotnictwa Szturmowego) – stacjonowała od 16 lipca 1944 r. (od 28 lipca w Leżanach), dowódca oberlejtnant Gunther Honnefeller,

8/III SGr. 10 (8. eskadra 3. dywizjonu 10. Pułku Lotnictwa Szturmowego) – stacjonowała od 16 lipca 1944 r. (od 28 lipca w Leżanach), dowódca oberlejtnant Maufred Goetze.

3. Dywizjon miał na uzbrojeniu łącznie 37 samolotów Fw 190 F.

Stb./ II JGr. 52 (dowództwo 2. dywizjonu 52. Pułku Lotnictwa Myśliwskiego) – dowódca kpt. Gerhard Barkhom, stacjonowało od 10 lipca 1944 r. (od 21 lipca w Jasionce),

4/II JGr. 52 (4. eskadra 2. dywizjonu 52. Pułku Lotnictwa Myśliwskiego) – stacjonowała od 10 lipca 1944 r. (od 21 lipca w Jasionce), dowódca N.N.,

5/II JGr. 52 (5. eskadra 2. dywizjonu 52. Pułku Lotnictwa Myśliwskiego) – stacjonowała od 10 lipca 1944 r. (od 21 lipca w Jasionce), dowódca oberlejtnant Gustaw Denk,

6/II JGr. 52 (6. eskadra 2. dywizjonu 52. Pułku Lotnictwa Myśliwskiego) – stacjonowała od 10 lipca 1944 r. (od 21 lipca w Jasionce), dowódca kpt. Erich Hartmann.

2. Dywizjon miał na wyposażeniu łącznie 37 samolotów Me Bf 109 G.

10 (Pz)/ SGr. 9 (10. eskadra 9. Pułku Lotnictwa Szturmowego) – dowódca oberlejtnant Rudolf Ruffer, stacjonowała w okresie 22–23 lipca 1944 r. (od 24 lipca w Podlodówce).

Obrona przeciwlotnicza, zdjęcie nie dotyczy Zamościa

Obóz pracy przymusowej dla Żydów w Generalnej Guberni nr 2846 Mokre

Brak o nim dokładnych informacji. Pierwsza wzmianka pochodzi z października 1943 r., przeznaczony był dla mężczyzn pracujących przy budowie lotniska. Byli to Żydzi przewiezieni z obozu Luftwaffe w Zamościu. Znajdował się na terenie lotniska, przy zabudowaniach wioski, tutaj postawiono baraki otoczone płotem z drutu kolczastego. Miał podobóz w Żdanowie. Nie jest znana data jego likwidacji, przypuszczalnie nastąpiło to 4–5 listopada 1943 r. w ramach akcji „Dożynki”, kiedy rozstrzelano partiami na Rotundzie 150 Żydów. Z zamojskiego gestapo nadzorował Heinrich Langenkampfer. Strażnikami byli wachmani z SS-ukrainische Wachmannschaften.

Plan wywiadowczy lotniska Mokre z 1943 r.¹¹

Opis według sporządzonego planu i legendy. Dowództwo lotniska stacjonowało w byłej szkole rolniczej, koszary ze szpitalem dla załogi ulokowane w zabudowaniach Folwarku Mokre. Droga do Mokrego dzieliła lotnisko na parking samolotów (od północy) i pole wzlotów z utwardzonym szerokim pasem startowym, biegnącym w kierunku północno-zachodnim na południowo-wschodni. Przy skrzyżowaniu linii kolejowej i drogi do Mokrego zbiornik-cysterna na paliwo lotnicze. Przy zachodniej granicy lotniska znajduje się bocznica kolejowa z zabudową. Cały teren otoczony płotem z drutu kolczastego. Obronę przeciwlotniczą stanowiło od zachodu 6 działek przeciwlotniczych i od wschodu jeden przeciwlotniczy karabin maszynowy, przypuszczalnie każde stanowisko ogniowe z reflektorem (łącznie 4). Przy granicach stacjonowały pojedyncze samoloty: trzy dwumotorowe, dwa myśliwce, dwa transportowe, trzy nurkowce i Bociany, pięć nurkowców.

Plan wywiadowczy lotniska w Mokrem – zbiory Archiwum Państwowego w Zamościu

Plan wywiadowczy lotniska Mokre z wiosny 1944 r.¹²

Opis sporządzono według planu i jego legendy. Powierzchnia lotniska 6000 m2., na nim pas startowy o nawierzchni asfaltowej, długości 500 m i szerokości 20-30 m, w północno-zachodnim narożu lotniska (obok torowiska) zbiorniki na paliwo. Koszary obsługi z dowództwem lotniska i szpitalem znajdowały się w zabudowaniach Folwarku Mokre. Pomiędzy zabudowaniami 9 schronów przeciwlotniczych (każdy na około 30 żołnierzy), były to ziemne przykryte szczeliny przeciwlotnicze, wymoszczone drewnem. Tam była wieża obserwatora obrony przeciwlotniczej i schron ziemny dla radiooperatora. W obsłudze lotniska i załogach samolotów: 200 Niemców i 50 Węgrów. Dowództwo węgierskie stacjonowało w folwarku a pozostali w barakach w narożu południowo-wschodnim lotniska, przy drodze wjazdowej do Mokrego. Do prac pomocniczych wykorzystywano 30 pracowników cywilnych i 120 junaków służby budowlanej, stacjonowali od początku 1944 r. w folwarku. Na lotnisku bazowały: myśliwce 8 (Messerschmitt), 12 bombowców Stuka, 6 bombowców Junkers, 10 bombowców dwukadłubowych, 3 wywiadowcze, 1 transportowy. Obrona przeciwlotnicza: 9 działek i 10 szt. przeciwlotniczych karabinów maszynowych.

Akcje partyzanckie na lotnisku Mokre

Opis na podstawie opublikowanego wspomnienia uczestnika Ksawerego Lupy „Bohun”.

Wiosną 1944 r. do wioski Hubale zaczął przychodzić strażnik z lotniska Mokre, nazywał się Bździuch. Powiadomiony dowódca oddziału BCh Lupa ujął go w wiosce, za darowanie życia zgodził się na współpracę. W czerwcu 1944 r. nocą podprowadził Bohuna i jego dwóch żołnierzy przebranych w mundury niemieckie pod stojące samoloty, jednocześnie podał im obowiązujące hasło i odzew. Dzięki czemu mogli podejść do upatrzonego samolotu Junkers. Ponieważ nie udało się rozbić szyby, wyłamali drzwi do kabiny. W kabinie potłukli urządzenia pokładowe, zabrali wymontowany karabin maszynowy i osiem magazynków z amunicją. Nie niepokojeni odeszli z lotniska. Po paru dniach ponowili próbę, udało się podejść do upatrzonego samolotu ale w czasie próby dostania się do wnętrza wywołali alarm. Uciekli na przedmieścia Zamościa, następnie klucząc po okolicznych łąkach udało im się ujść pogoni.¹³

Edward Dubel „Maciejówka” nauczyciel z zawodu, przeprowadził w kwietniu 1944 r. rozpoznanie niemieckiego lotniska Zamość-Mokre. Zebrane informacje zostały przekazane do sztabu 1 Frontu Ukraińskiego, umożliwiły skuteczne zbombardowanie lotniska.

Lotnisko bez nazwy w Zamościu

Podana informacja w meldunku z 12 kwietnia 1941 r. o lotnisku II klasy (bez nazwy) położonym 2 km od Zamościa [Starego Miasta] z hangarem i 2 murowanymi budynkami, które jest rozbudowywane i poszerzane, na nim betonowy pas startowy (w budowie); nie zrealizowany. Było lądowiskiem [Landeplatz] wykorzystywanym przez lekkie samoloty sanitarne i transportowe. Początkowo posiadało stałą obsługę przydzieloną z garnizonu zamojskiego. Koszary z zapleczem znajdowały się w drewnianym budynku Szkoły Podstawowej nr 3 w Zamościu (nieistniejącym). Nie użytkowane po 1941 r., jego rolę zabezpieczenia medycznego przejęło lotnisko w Mokrem.

Niemieckie zdjęcie lotnicze z 1944 r.¹⁴

Na podstawie niemieckiego zdjęcia lotniczego z 26 sierpnia 1944 r., można zlokalizować to lotnisko; obok Karolówki (dzielnicy Zamościa). Lotnisko o kształcie nieregularnego czworokąta znajdujące się na zniwelowanych płaskich łąkach pomiędzy osiedlem kolejowym Karolówka a Folwarkiem Świnki. Przylegało od północy do obecnej ul. Śląskiej, przy granicy południowej na osi lotniska hangar, od którego wybiegają rozbieżnie drogi kołowania. Dwa murowane budynki równoległe do siebie znajdują się przy granicy wschodniej folwarku obok lotniska. Nie ma wyznaczonego pasa startowego.

Lotnisko przy ul. Śląskiej (na mapie biała plama wykoszonej trawy po przeciwnej stronie dworu)

Stacjonujące jednostki lotnicze¹⁵

Sanitatsflubereitschaften der Luftwaffe (mot.) 7/IV [7 zmotoryzowane pogotowie medyczne wojsk lotniczych IV dystryktu], samodzielna jednostka lotnicza podporządkowana pod V Korpus Lotniczy, komendantem był oficer sanitarny, stacjonowała w czerwcu-lipcu 1941 r., w lipcu przeniesione na wschód,

w składzie: dowództwo – komendant, 4 sanitariuszy, 2 kierowców, na wyposażeniu 5 samochodów (w tym 2 karetki); grupy lotniczej w jej składzie załogi samolotów – 5 pilotów, 3 mechaników pokładowych, 3 pokładowych radiooperatorów; grupy naziemnej obsługi – 9 mechaników lotniczych i 2 nawigatorów; na wyposażeniu – 3 samoloty Ju 52 przystosowane do zabrania 8-10 leżących rannych na noszach oraz 2 samoloty łącznikowe Fi 156 Storch.

Lądowisko Zamość

Lądowisko przy ul. Altanowej

Nie wiadomo czy zostało utworzone i było utrzymywane przez lotnictwo niemieckie. Utworzone przypuszczalnie przez Rosjan na początku sierpnia 1944 r. jako prowizoryczne lądowisko. Widać je na niemieckiej fotografii lotniczej z 26 sierpnia 1944 r.¹⁶. Znajdowało się na wyrównanej łące na południe od koryta Łabuńki oraz na wschód od Rotundy (obecnej bazy Zakładu Oczyszczania Miasta), na terenach dzisiejszych ogródków pracowniczych po obu stronach ul. Altanowej. Nie posiadało wyznaczonych granic ani pasa startowego. Było prowizorycznym lądowiskiem bez infrastruktury, przeznaczonym dla lotnictwa lekkiego.

Stankiewicz Zbigniew

Bibliografia

1  Atlas lotnisk polskich. Warszawa 1933

2  Meldunek nr 466 NKWD USRR KC (B) Ukrainy o położeniu i budowie przez Niemców lotnisk i lądowisk w przygranicznym rejonie ZSRR z 14 maja 1941 r.

3  Meldunek nr 379 NKWD ZSRR o ruchach wojsk niemieckich z 12 kwietnia 1941 r.

4  Henry L. deZong IV Luftwaffe Airfields 1935-45 Poland. Wrzesień 2014

5  Henry L. de Zong…..

6  Fotopolska.eu

7  Henry L. de Zong…..

8  Tessing G. Verbande und Truppen der deutschen Wehrmacht und Waffen SS in zweiten Weltkrieg 1939-1945 Osnabruck 1980

9  Henry L. deZong…..

10  Niehorster Leo W.G. German Word II Organizaational. Series Volume 3-V Printed by The Military Press in 2010

11  W Archiwum Państwowym w Zamościu

12W Archiwum Państwowym……

13 Jabłoński E. Kania J. Karmański J. Zielona młodość. Warszawa 1979

14 Fotopolska.eu

15 Henry L. deZong……