Uzdrowisko zamojskie – Łazienki Wilckego
21 marca 1803 r. w Zamościu została wydana w języku niemieckim i polskim swoista ulotka reklamowa: Oznajmienie Prześwietnej Publiczności o nowo odkrytej Wodzie Mineralnej w Mieście Zamościu w Galicji Wschodniej. 1 Nakładu dokonano kosztem Johana Alberta Wilcke, obywatela Miasta Zamościa i właściciela wody mineralnej. Informuje, że już w 1799 r. zauważył, że jego pracownicy: mają osobliwy gust do tej wody, co było powodem do bliższego zapoznania się z jej właściwościami.
Wilcke przybył do Zamościa razem ze swoją rodziną przypuszczalnie w latach 80 XVIII wieku. Jego synowi, żonatemu z Teklą z domu Rakowską, urodziły się w Zamościu dzieci: syn Benedykt Józef ochrzczony w 1789 r. w zamojskiej kolegiacie, córka Krystyna Elżbieta ochrzczona w 1790 r., córka Antonina Paulina ochrzczona w 1796 r.. W jednym akcie zapisany jest jako Jan Kanty, w innym Jan Adalbert (Wojciech).
Był kupcem, w latach 90 XVIII wieku posiadał już znaczny majątek, w 1795 r. sprzedał dwupiętrowy drewniany dom w Zamościu Pawłowi Sztyborskiemu za 3 700 złp 2, prócz niego miał jeszcze kamienicę w mieście oraz folwark na przedmieściu Podgroble.
Jak już powiedziano był kupcem, dlatego wyczuł od razu, że można na tej wodzie zarobić. Wodę mineralną ze źródła w pobliżu Bramy Szczebrzeszyńskiej Austriacy pozyskiwali już w 1797 r., była sprzedawana w całym cesarstwie.3 W tym celu zasięgnął porady u doktora medycyny, regularnego profesora chemii i botaniki, rektora fakultetu medycyny w Lwowie Schiwerka [Burckhard (Burkhard) Swibert Schiwerek ur. 1 marca 1742 r, w Briton w Westfalii, zmarł w 1807 r. (?)]. Studia filozoficzne odbył w Fuldzie – w 1759 r. uzyskał stopień doktora filozofii, a medyczne w Wurzburgu i Wiedniu. Jesienią przybył do Lwowa, gdzie zaczął urządzać laboratorium chemiczne i ogródek botaniczny dla mającego powstać Uniwersytetu Józefińskiego. Po przeprowadzonej analizie zamojskiej wody mineralnej w lwowskim laboratorium uniwersyteckim, Schiwerk 24 grudnia 1802 r. wydał zaświadczenie, że w wodzie zostały odkryte części mineralne, jest nasycona kwasem węglowym i koperwasowym4 oraz zawiera związki żelaza i wapnia. Nie wiadomo, jakie były koszty badania zamojskiej wody, ale w 1788 r. po dwóch latach nalegań, za wydanie atestu dotyczącego przebadanej wody mineralnej z Dukli dr Schiwerk pobrał 156 florenów [monety bite w złocie]. Ponadto informuje, że oprócz tego zasięgnął porady w cesarsko królewskim szpitalu wojskowym w Zamościu i u cyrkularnego zamojskiego doktora.
Folwark (Łazienki) Wilcke’go na mapie z l. 1811-1812
Wilcke wpadł na pomysł utworzenia w Zamościu uzdrowiska. Powiadamiał, że do 1 maja 1803 r. postanowił wznieść łazienki do kąpieli mineralnych, dlatego zachęcał wszystkich do przyjazdu, do Zamościa: Ponieważ są w mieście sławni lekarze, od których każdy pacjent otrzyma radę o swoich niedoskonałościach cielesnych i tychże kąpieli powinien używać. Informował, że jest w Zamościu porządnie zaopatrzona apteka cyrkularna oraz obszerne przedmieścia: gdzie każdy gość wszelkie usługi i najlepsze wygody za najprzyzwoitszą cenę może otrzymać.[…] Piękne położenie tego miasta do hrabiego ordynata zamojskiego należącego przybyłemu gościowi wiele dni i zabaw uczyni przyjemnych. Samo źródło leży w miłej okolicy i ma prospekt [widok] na ogród znajdujący się w odległości 2 000 kroków (około 1 500 m) od źródła, który został założony przez ordynata zamojskiego na sposób angielski [ogród przy dworze w folwarku janowickim].
Zamość – obszar obecnego Parku z widokiem na bastion IV i teren po dawnych łazienkach
Rozpoczęta w 1802 r. budowa łazienek w Zamościu została ukończona do maja 1803 r.. W wykazie właścicieli nieruchomości przedmieść Zamościa sporządzonym w 1829 r. jest informacja o nieruchomości Wilcka na Przedmieściu Podgroble, że w 1803 r. dom jest gruntownie odrestaurowany oraz, że wybudował łazienki „na wodzie mineralnej”.5 Wilcke miał dalekosiężne plany, zamierzał na bazie łazienek utworzyć uzdrowisko, które ściągnęło by kuracjuszy przynajmniej z Galicji. Ponieważ nie posiadał własnych środków finansowych, w latach 1802–1807 zaciągnął 13 pożyczek u różnych osób na łączną kwotę 24 956 zł.6 Pożyczkodawcy musieli wiedzieć, na jaki cel będą one spożytkowane i liczyli jak pożyczkobiorca, że inwestycja się powiedzie. Jednocześnie wyprzedawał swój majątek w celu uzyskania funduszy pod inwestycję, w 1803 r. jego syn Wojciech (Jan) sprzedał za 500 florenów pole zwane Klin, wydzielone z folwarku.7
Zamość – współczesny obraz obszaru miasta na którym znajdowały się łazienki
Źródło, a następnie wybudowane obok niego łazienki znajdowały się na terenie folwarku inwestora. Po północno-zachodniej stronie Zamościa na Przedmieściu Podgroble, w odległości mniej niż 1 500 kroków (około 1 100 m) od Bramy Szczebrzeskiej. Folwark widoczny jest na planach Zamościa pochodzących z końca XVIII wieku. Znajdował się na szczycie wysoczyzny, na zachód od Przedmieścia Lubelskiego (od którego oddzielony był korytem Łabuńki) i na północ od Przedmieścia Podgroble (od którego oddzielało go koryto Topornicy). Jego zabudowę tworzyło sześć budynków: cztery w dwóch równoległych do siebie liniach (po dwa), od zachodu jeden prostopadły do pozostałych oraz jeden odosobniony na południe od nich, przy wjeździe do folwarku. Na początku XIX w. było w tym miejscu pięć budynków w dwóch równoległych do siebie liniach: od południa dwa budynki, w tym dwuskrzydłowy, od północy również dwa, jeden od wschodu prostopadły do pozostałych. Można być pewnym, że są to przedstawione łazienki. W trzech większych (jeden dwuskrzydłowy) mieściły się kąpieliska, a w dwóch mniejszych – pijalnie wód (wody mineralne służą nie tylko do kąpieli leczniczych, również do kuracji pitnej). Obecnie ten teren znajduje się w południowej części Osiedla Janowice, jest tam Ujęcie Wody „Łabuńka” przy ul. Kruczej.
Zamość – widok na Bastion IV i teren dawnych łazienek
Jednak łazienki w prowincjonalnym mieście nie wzbudziły większego zainteresowania w cesarstwie. Ograniczały się do obsługi lokalnej klienteli, co doprowadziło do bankructwa Wilckego, w 1807 r. z powodu zadłużenia zostały wystawione do sprzedaży. Na licytacji nabył je urzędnik Ordynacji Zamojskiej, do 1772 r. porucznik ordynackiego garnizonu Jan de Kober. 8 Bankrut Wilcke utraciwszy płynność finansową i wiarygodność kupca i przedsiębiorcy, nie mając możliwości dalszej kontynuacji podjętego przedsięwzięcia, musiał wraz z rodziną opuścić Zamość. Spowodowało to pogrzebanie szansy na przekształcenie Zamościa w uznany kurort. W mieście pozostały lokalne łazienki, widać je na planie Crussa datowanym na 1823 r., jednak plan przedstawia sytuację przed modernizacją twierdzy; przed 1809 r.. Nowy właściciel mieszkał wraz z rodziną na folwarku w Woli Sitanieckiej przynajmniej od 1778 r., w 1811 r. już nie żył, folwark dzierżawiła dożywotnio jego żona Ludwika.
Folwark – na mapie z 1777 r.
Na planie przedstawiającym zdobycie Zamościa w 1809 r. widać, że główna kolumna uderzeniowa przemieszczała się traktem lubelskim, w czasie szturmu łazienki nie zostały zniszczone. Uległy rozbiórce podczas rozbudowy twierdzy w latach 1809-12, wymusiło to wysunięcie na przedpole przed Bastion 4 rawelinu. Na planie przedstawiającym oblężenie w 1813 r. nie ma w tym miejscu żadnej zabudowy.
Obecnie pozyskiwana woda z ujęcia „Łabuńka” przed dostarczeniem do odbiorców jest uzdatniana. Podczas tej obróbki eliminuje się z jej składu żelazo, mangan i amoniak. Jest więc to ta sama woda, która wypływała ze źródła Wilckego, ponieważ jej skład chemiczny jest identyczny z tym, jaki ustalił dr Schiwerk. Jej uzdatnianie powoduje, że odbiorcy nie mogą mieć, jak kiedyś, „osobliwego gustu do wody” dostarczanej z tego ujęcia.
Zamość, ze względu na występowanie na jego terenie naturalnych surowców leczniczych (wgłębne wody mineralne i pokłady borowiny) oraz właściwości klimatyczne (największe nasłonecznienie w Polsce), ma możliwość uzyskania statutu uzdrowiska9 – oby jak najszybciej.
Zbigniew Stankiewicz
zdjęcia – archiwum autora
Bibliografia:
1 Dokument w zbiorach Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej im. H. Łopacińskiego w Lublinie
2 APL Dokumentonum dominium M 9, K 3r Kontrakt sprzedaży z dn. 1VII 1795 r.
3 Zamościopedia A. Kędziory
4 Potoczna nazwa siarczanu
5 WAP Lublin księga m. Zamościa Tabula ex praeurbio Tom 2 Szczebrzeska i Podgroble
6 Sawa B. W austriackim Zamościu cz. V
7 WAP Lublin Księga m Zamościa……..
8 WAP Lublin Księga…….
9 Uzdrowisko jest to miejscowość posiadająca naturalne czynniki lecznicze i właściwości klimatyczne.