Publikujemy ostatnią część tłumaczenia książki Fiodora Gerbaczewskiego w przekładzie Zbyszka Stankiewicza, tym razem poświęconą wnętrzu cerkwi w Szczebrzeszynie, ze szczególnym uwzględnieniem  ikon: Matki Bożej, Zbawiciela i Uśpienia Matki Bożej.

Wygląd wnętrza cerkwi Zaśnięcia [w Szczebrzeszynie]

Obecny ikonostas cerkwi Zaśnięcia został wybudowany niedawno, po roku 1875, dlatego pod względem artystycznym nie przedstawia żadnej wartości. Tylko z prawej strony za południowymi drzwiami [diakońskimi] prowadzącymi do ałtaru, wstawiona jest w ikonostas stara świątynna ikona Zaśnięcia Matki Bożej, będzie opisana poniżej. Cerkiew nie posiada sklepień, które w 1868 roku zostały rozebrane, ponieważ ich stan techniczny z powodu starości groził katastrofą budowlaną.

Ściany starszej części wykonane z dzikiego kamienia wapiennego, uzupełnione cegłą dużych rozmiarów, ałtar wybudowany przede wszystkim z cegły.

Stara ikona Szczebrzeszyńskiej cerkwi Uśpienia

Z dawnych ikon szczebrzeszyńskiej cerkwi Uśpienia Matki Bożej pozostały tylko trzy: Zbawiciela, Matki Bożej, Uśpienia Matki Bożej. Wszystkie kiedyś na pewno znajdowały się w ikonostasie, dopiero po jego likwidacji przez świętokradczą rękę unii, zostały umieszczone w różnych miejscach cerkwi. Ikona Zbawiciela jest powieszona na południowej ścianie cerkwi, Matki Bożej w ałtarze, jedynie ikona Uśpienia znajduje się w należytym miejscu w ikonostasie [pozostałości ikonostasu]. Wszystkie namalowane są na desce, przypuszczalnie przez tego samego autora, może o tym świadczyć, że wszystkie powstały nie później niż w XV wieku.

Ikona Zbawiciela [Pantokratora] wysokości 1 arszyna i 13 werszków, szerokości 1 arszyna i 5 werszków, ogromny wizerunek Zbawcy przedstawiony jest w półpostaci na żółtym tle z wytłaczanymi wzorami, namalowany w stylu bizantyjskim. Prawa ręka wzniesiona do błogosławieństwa [ułożenie palców wskazującego i środkowego nawiązuje do greckiego monogramu Chrystusa – I X], w lewej trzyma otwartą ewangelię, w której staro – słowiańską cyrylicą podobną do greckiego alfabetu napisano tekst „Pójdźcie błogosławieni Ojca mojego, weźcie w posiadanie królestwo, przygotowane wam od założenia świata” [ewangelia Mateusza 25:34]. Na wysokości głowy zbawiciela z prawej strony wizerunek Matki Bożej na obłoku, z lewej Joanny Towarzyszącej. Wokół głowy zbawiciela znajduje się nimb krzyżowy, na ramionach krzyża słowiańskie litery O W H. Poniżej po obu stronach twarzy greckie napisy tytularne IC i XC [Jezus Chrystus]. Ubogi chiton w kolorze ciemnoniebieskim z szerokimi rękawami, na prawym rękawie pionowy złoty pasek, który jest symbolem czystości i doskonałości Chrystusa (klaw), himation lub płaszcz ciemnoczerwony. Ikona zachowana w bardzo dobrym stanie, umieszczona w rzeźbionej pięknej złotej ramie, która również znajdowała się w dawnym ikonostasie. Na ikonie po lewej stronie nieduże pęknięcie przechodzące przez plecy Zbawiciela i część otworzonej ewangelii, utworzyło się w miejscu łączenia desek. Kronika cerkwi szczebrzeszyńskiej z 1776 roku kapłana Lipowieckiego informuje, że ikona w tym czasie posiadała srebrną sukienkę wysadzaną drogimi kamieniami, co potwierdzają widoczne otwory po gwoździach, którymi była przybita do obrazu.

Ikona Matki Bożej jest takich samych rozmiarów jak Zbawiciela, również namalowana w podobnym stylu, ponieważ jest umieszczona wysoko w ciemnym miejscu ałtaru, oraz bardzo mocno przytwierdzona do ściany, dlatego jej wizerunek nie mógł być umieszczony w albumie zabytków.

Kanoniczny wzór ikony Uśpienia Matki Bożej, podobny tej, która znajdowała się w cerkwi w Szczebrzeszynie.

Ikona Uśpienia Matki Bożej wysokości 1 arszyna i 9 werszków, szerokości 1 arszyna i 2 werszków, namalowana w stylu bizantyjskim na złotym tle. Matka Boska leżąca na ozdobnych narach z założonymi na piersi rękami, otoczona ze wszystkich stron zasmuconymi apostołami i mnóstwem wiernych, między którymi znajduje się Zbawiciel stojący przed uśpioną Matką Bożą, trzyma w rękach jej duszę w postaci niemowlęcia w powijakach, po obu stronach Zbawiciela znajdują się dwaj starcy w episkopalnych krzyżowych szatach. Zbawcę z każdej strony podtrzymują po trzy anioły, nad jego głową unoszą się cherubiny, nad którymi w niebiosach przedstawiona jest tronująca Matka Boża podtrzymywana przez anioły. W tle po obu stronach Zbawiciela znajdują się dwa domy dwukondygnacyjne, a na nieboskłonie w różnych miejscach jedenaście grup świętych, w każdej po dwie osoby. Na dole obrazu poniżej Matki Bożej przedstawiony jest Archanioł Michał z mieczem w ręku odrąbujący dłonie judejskiemu kapłanowi Jefoniaszowi – Athoniosowi (czyt. Afonisowi).¹ Ikona ta także jest dobrze zachowana, tylko pociemniała oraz z lewej strony znajduje się szczelina powstała na łączeniu desek.

W albumie zabytków powyżej ikony umieszczono widok miasta Szczebrzeszyna, patrząc ze wzgórza na którym kiedyś był zamek Kmitów, Gorajskich i Górków. Widok z tego miejsca jest nad wyraz piękny. U podnóża skarpy wzgórza zamkowego płynie rzeka Wieprz, a na lewo odsłania się panorama miasta Szczebrzeszyna. Po zamku pozostały tylko porosłe murawą fundamenty [!] z podziemiami do których nie można się dostać bez rozkopania. Wzgórze zamkowe otaczały głębokie rowy, obecnie już płytkie i zasypywane.

Zdjęcie wieży zamkowej w Szczebrzeszynie, sprzed 1939 roku, rzekome porosłe murawą fundamenty.

Na zdjęciu przedstawiającym wnętrze cerkwi Uśpienia w Szczebrzeszynie, z przed I Wojny Światowej. Wyraźnie widać, że stare byłe namiestne ikony Zbawiciela i Matki Bożej nie powróciły na należne im miejsca w nowym ikonostasie.

Stankiewicz Zbigniew