Tekst o cerkwi św. Mikołaja w Zamościu przełożył z języka rosyjskiego (źródło poniżej) Zbigniew Stankiewicz. Publikujemy go jako ciekawostkę i uzupełnienie wiedzy na temat zamojskiego zabytku. W dalszej części ukażą się informacje na temat ikonostasu i wrót carski cerkwi św. Mikołaja.

_________________________________________________________________________________________

Stara, kamienna cerkiew Św. Cudotwórcy Mikołaja z Miry, położona w południowej części miasta Zamościa, w byłej zamojskiej twierdzy; wybudowana około 1603 lub 1604 roku z gorliwości i wysiłku Zamojskiego Mikołajewskiego Bractwa, do którego przynależeli ludzie narodowości grecko-ruskiej, mieszkańcy przedmieść zamojskich, w większości biedni rzemieślnicy i mieszczanie. Cerkiew wybudowano na pewno około 1604 roku, informuje o tym napis umieszczony na dzwonie cerkiewnym „Dla zamojskiej św. Mikołaja cerkwi Konstantyn i Tatiana Kurowscy P. i Ignacy Bykowscy 1604 r.” Cerkiew od czasu budowy do obecnej chwili zachowała swój ładny pierwotny wygląd; jest przedstawiona od południowej strony w fotoalbumie zamojskich zabytków.

Nie wiadomo kiedy została założona cerkiew św. Mikołaja, wiadomo tylko, że właściciel Zamościa pozwolił prawosławnym mieszkańcom swojego miasta wybudować cerkiew na terenie twierdzy, na podstawie przywileju wydanego 10 stycznia 1589 roku. Cerkiew wybudowano na podobieństwo statku, z ałtarem [prezbiterium] skierowanym na wschód. Składa się z trzech części, które na zewnątrz wyróżnia zróżnicowana ich wysokość. Dzwonnica znajduje się przy cerkwi od strony zachodniej, pięciokondygnacyjna, od drugiej kondygnacji wystaje ponad cerkiew jako wieża, zwieńczona jest ładną latarnią na ośmiu kolumnach, zakończona cebulastym hełmem z niedużą kulą, w niej osadzony czteroramienny krzyż (z przekładką), w przyziemieniu dzwonnicy znajduje się wąskie wejście do cerkwi nad nim chór. Sama cerkiew ma jedną dużą kopułę zakończoną latarnią z czterema oknami, zwieńczoną cebulastym hełmem z niedużą kulą oraz krzyżem czteroramiennym, dochodzi prawie do trzeciej kondygnacji dzwonnicy. Część ałtarowa jest znacznie niższa, posiada sklepienie i głuchą wieżę z cebulastym hełmem oraz niedużą kulą z krzyżem czteroramiennym. Przy ścianie północnej i południowej ałtara znajdują się dobudówki, jedna dla diakonów, druga do przechowania naczyń i szat liturgicznych. Do cerkwi są dwa wejścia, od strony zachodniej przez dzwonnicę i południowej przez diakonicę. Cerkiew i dzwonnica pomalowane są na biało dachy na czerwono, kopuły cebulaste na zielono, niewielkie kule pozłacane.

Przy cerkwi znajduje się Bractwo Mikołajewskie założone w 1606 roku na podstawie zezwolenia Ekzarcha Konstantynopolitańskiego patriarchy lwowskiego Gedeona Bałabana, a w 1615 – 1616 roku cerkiew i bractwo otrzymały prawa patrialszej stauropigii, co uwidocznione jest w kronice chełmskiej w brackim muzeum, współczesny rękopis unickiego klasztoru Iraklia [Herakliusza] Kosteckiego. Prawie sto lat Mikołajewskie Bractwo walczyło, razem z młodszym bractwem powstałym w 1656 roku, przeciwko napierającej ze wszystkich stron unii, wsparte entuzjazmem i gotowością parafian do obrony prawosławnej cerkwi i ruskiej narodowości. W końcu 10 kwietnia 1699 roku na skutek ciężkiej konieczności trzeba było przyjąć unię, tak stare Mikołajewskie Bractwo, jak i młodsze Przenajświętszej Bogurodzicy. W ich miejsce cerkiew św. Mikołaja przejęli uniccy zakonnicy bazylianie. Utrzymywali ją do czasu likwidacji bazyliańskiego klasztoru [w Zamościu] na postawie zarządzenia z 1864 roku, kończącego też istnienie zakonu bazylianów [w Zamościu].

Zbigniew Stankiewicz

1. Feodor Gerbacevskij. Russkaja drevnosti i pamatniki pravoslavia Holmsko-Podlasskoj Rusi (Lublinskoj i Sedleckoj gub). wyd. Warszawa 1892. Biblioteka Narodowa w Warszawie. Strona internetowa Polona.

2. https://polona.pl/item/russkaia-drevnosti-i-pamatniki-pravoslavia-holmsko-podlasskoj-rusi-lublinskoj-i,OTc1MzI4NTM/68/#info:metadata

3. https://www.facebook.com/media/set/?set=a.4534872443207995&type=3