Po upadku powstania listopadowego 1831 r. nazywano ich „Zamościanami”, chociaż nie urodzili się w Zamościu. Pochodzili z różnych stron Rzeczypospolitej. Tym wspólnym mianem połączyła ich służba wojskowa w Twierdzy Zamojskiej w czasie powstania listopadowego. Ich nazwiska odeszły w przeszłość i nie były dotychczas powszechnie znane. Zachowały je dla potomności wspomnienia pamiętnikarskie z tego okresu, które przywołują zaledwie niewielką liczbę tych ofiarnych obrońców Zamościa. 22 października 2022 r.* mija 191 lat od poddania Twierdzy Zamojskiej, która jako ostatni bastion polskości broniła się przed nawałnicą rosyjską w dobie powstania listopadowego 1831 r. Czas zatem na przywołanie nazwisk „Zamościanów”, pochodzących z Podola i Wołynia, tworzących tzw. legię podolską, biorącą udział w obronie Zamościa. Zapiski Ostaszewskiego; Rudnickiego i Michalskiego zebrane zostały w ich podeszłym już wieku, po ponad 40 latach od wydarzeń powstania listopadowego. Wielu z niżej wymienionych uczestniczyło także w innych zrywach narodowościowych, zatem ich nazwiska mogą się nakładać we wspomnieniach kolegów na tzw. „listopadowych” „konarszczyków” i „styczniowych”.
1. Gosławski Maurycy – zm. w więzieniu w Stanisławowie 17.11.1834. r.; w Zamościu służył w randze podporucznika; jako dowódca plutonu podlegał Gołębiowskiemu; absolwent Liceum w Krzemieńcu; płaszcz i czapkę rosyjskiego żołnierza porzucił nad Zbruczem; rodzinie dał znać dopiero z Zamościa, że nie utonął tylko przeszedł na stronę polską; do wojska rosyjskiego zaciągnął się jako ubogi młodzieniec, który szlifami oficerskimi chciał przekonać do siebie rodziców swojej wybranki serca; autor kilkunastu utworów datowanych w Zamościu*
2. Wereszczyński Aleksander – dowódca legii podolsko-ukraińskiej w powstaniu listopadowym 1831 r.; formował oddziały powstańcze w jednym z nadgranicznych powiatów b. Galicji z celem wsparcia powstania w podolskiej i kijowskiej guberni;
3. Korzeniowski Paweł – Podolak; adiutant Wereszczyńskiego, porucznik armii napoleońskiej.
4. Bojalski Ksawery – podporucznik, adiutant Wereszczyńskiego; zm. 1842 r. dotknięty obłąkaniem.
5. Skowroński Konstanty – kadet ze szkoły podchorążych, późniejszy właściciel dóbr na Podolu; zm. 1875 r.
7. Mikulicz – podchorąży; Wołyniak; zm. 1846 r.
8. Gołębiowski Michał – kapitan, żołnierz napoleoński; Kawaler Krzyża Virtuti Militari i legii honorowej; dowodził szwadronem pierwszym w Zamościu.
9. Kowalski Franciszek – Wołyniak, dowódca plutonu podległego Gołębiowskiemu, popularny poeta; emigrant; autor piosenki z okresu powstania listopadowego: „Stoi ułan na widecie”, napisanej w Zamościu.
10. Zaleski Jan – podporucznik; dowódca plutonu podległego Gołębiowskiemu.
11. Korzeniowski Teodor – kapitan; dowódca drugiego szwadronu w Zamościu; wojskowy z armii Napoleona; zm. 1857 r.; ojciec znanego poety Apollona Korzeniowskiego; dziad Józefa Conrada, który rozsławił Polskę daleko poza jej granicami.
12. Ostaszewski Spirydjon – podporucznik; dowódca plutonu podległego Korzeniowskiemu.
13. Chomentowski Bernard – podporucznik; dowódca plutonu podległego Korzeniowskiemu; w 1831 r. uciekł z domu do Korpusu Dwernickiego pod komendę ppor. Ostaszewskiego; odznaczył się osobistą odwagą i wytrwałością na niewygody wojenne, chociaż „wychowany na domowych piernatach i wygodach”; po rejteradzie Dwernickiego, wrócił do Królestwa i służył w kawalerii, która stacjonowała w Zamościu; zamieszkał potem w płoskirowskim powiecie (podolskiej guberni).
14. Zadernowski – podporucznik; dowódca plutonu podległego Korzeniowskiemu.
15. Wojtkusiński Konstanty – podporucznik; dowódca plutonu podległego Korzeniowskiemu; Żmudzin.
16. Małachowski Stanisław – Wołyniak; podporucznik bez przydziału do plutonu, pełniący w fortecy zamojskiej rozmaite obowiązki.
17. Wysocki Ignacy – podporucznik (bez przydziału do plutonu); emigrant; pułkownik wojsk włoskich; brat generała Józefa Wysockiego.
18. Michalski Lucjan – podporucznik bez przydziału do plutonu, pełniący w fortecy zamojskiej rozmaite obowiązki; autor pamiętnika z okresu m.in. powstania listopadowego i obrony twierdzy zamojskiej; pisanie pamiętnika przerwała śmierć autora; przeciwnik kolejnego powstania – styczniowego 1863, a pomimo tego wydalony z kraju na daleki Wschód z podejrzeniem spiskowania przeciwko władzy; poplecznik sprawy Konarskiego; zesłany za Ural na 20 lat (podobnie jego ojciec); po 10 latach zamieszkał w Wołogodzie; w 1863 r. skazany na wygnanie do guberni kazańskiej, potem ponownie na Sybir; przerzucony do Carewokokoszajska; w 1871 r. powrócił do kraju i osiadł w Mohylowie; rozpoczął zapis pamiętnika, zm. w połowie lutego 1885 r.
19. Połonowski – podporucznik bez przydziału do plutonu, pełniący w fortecy zamojskiej rozmaite obowiązki; brak pewności co do właściwego brzemienia nazwiska.
20. Zaremba – podporucznik bez przydziału do plutonu, pełniący w fortecy zamojskiej rozmaite obowiązki; poległ pod murami Zamościa w jednej z potyczek powstania listopadowego.
21. Popil Karol – kadet- podoficer z Królestwa Polskiego; wachmistrz pierwszego plutonu.
22. Kukliński Jędrzej – w randze kadeta-podoficera z Królestwa, odznaczony za Majdanek (obecnie dzielnica Zamościa) krzyżem wojskowym.
23. Jagiełłowicz Julian – kadet-podoficer z Podola.
24. Dunin Józef – kadet-podoficer z Podola; zm. w kraju w 1862 r.
25. Młodzianowski Kajetan – kadet-podoficer.
26. Dłuski Kajetan – kadet-podoficer; zm. 1886 r we własnym majątku na Podolu; ojciec znanego działacza doktora Kazimierza i muzyka Erazma.
27. Janiszewski Kajetan – kadet-podoficer.
28. Rupniewski – Wołyniak; kadet-podoficer.
Kadeci – żołnierze – ochotnicy z Wołynia i Podola
29. Jagiełłowicz Władysław – Wołyniak; po powrocie do kraju dorobił się znacznej fortuny.
30. Jagiełłowicz Antoni – Wołyniak.
31. Rudnicki Adam – Podolak; Kawaler Krzyża Polskiego za waleczność; odznaczył się szczególnie w starciu z Rosjanami pod Majdankiem (Majdanem)*; osiadł w Kamieńcu Podolskim, jako adwokat dorobił się niewielkiej fortuny; nabył część wsi Siekierzyńce pod Zbrzyziem (pow. kamieniecki); zm. 1883 r.
32. Gołyński Jacek – ziemianin z okolic Kamieńca; Kawaler Krzyża Polskiego za potyczkę pod Majdankiem; w 1838 r. zesłany na Syberię; zmarł na wygnaniu w Tobolsku ok 1842 r.
33. Sabiński Julian – ochotnik z Podola; w 1831 r. wrócił do kraju; w 1838 r. zesłany na Syberię za sprawę Konarskiego; po 20 latach ułaskawiony; osiadł w Krzeczanówce na Podolu (pow. mohylewski); potem przeniósł się do Kamieńca Podolskiego; wiosną 1861 r. wywieziony do Czernihowa; zmarł na tym powtórnym wygnaniu 7 lat później.
34. Maszkowski Kasper – ur. 1805 r. na Wołyniu; z Zamościa wrócił do rodzinnej wioski – Bohdanówki; aresztowany za sprawę Konarskiego w 1837 r.; skazany na śmierć; po ułaskawieniu wywieziony na Syberię; po 20 latach wrócił do Kijowa; zmarł w 1884 r.; redagował wspólnie z Beauprem „Posła Prawdy”.
35. Leśniewicz Marcin – Podolak z Kamieńca; wysłany do Niżno-Nowogrodzkiej Guberni w 1848 r. na dwa lata; zmarł w 1856 r.
36. Leśniewicz Tytus – Podolak z Kamieńca; wrócił do kraju.
37. Stroynowski Józef – Podolak.
38. Chodykiewicz (Hodykiewicz) Hieronim – Podolak.
39. Poznański Józef – Wołyniak.
40. Poznański Erazm – Wołyniak.
41. Corradin – Francuz.
42. Przeździecki – Litwin.
43. Porczyński Stanisław
44. Zamoyski
45. Szyszło – Litwin.
46. Studzicki – zm. w Paniowcach n/Smotryczem 1875 r.
47. Raczyński Hieronim
48. Moniuszko.
49. Chołodecki Białynia Antoni Aleksander – urzędnik z kancelarii kamienieckiego marszałka szlachty; po poddaniu się Twierdzy Zamość przebywał jakiś czas w Galicji, gdzie znalazł wsparcie Chołodeckich n/Zbruczem (właścicieli Cecawy i Kudynowiec); wyemigrował do Francji; zamieszkał w St. Etienne (dep. Loire); tamże zmarł bezpotomnie.
50. Neczyporko – mielnik z Boremla na Wołyniu.
51. Kamiński Antoni – ziemianin z Podola; zm. 1889r.
Poza Legią podolsko-ukraińsko-wołyńską w Zamościu służyli:
52. Godek Karol – oficer artylerii.
53. Rakowski – artylerzysta; emigrował.
54. Puczyński – piechota forteczna; zm. 1852.
55. Szeniawski Teodor – dowódca szwadronu w Twierdzy Zamojskiej.
56. Powstański Jan – włościanin z Bohdanówki z powiatu starokonstantynowskiego na Wołyniu, który swoje nazwisko przybrał od powstania listopadowego*; walczył w obronie Zamościa; w 1831 r. był młodzieńcem kilkunastoletnim we dworze Kaspra Maszkowskiego (poz. 34); uprosił dziedzica by go zabrał ze sobą do powstania; obaj zaciągnęli się do legii litewsko-ruskiej, do dywizjonu jazdy podolskiej, w plutonie dowodzonym przez Spirydjona Ostaszewskiego (poz. 12); obaj uczestniczyli w krwawych potyczkach pod murami Twierdzy Zamojskiej; w licznych „wycieczkach” załogi z twierdzy na wroga oraz w „bitwie pod Świnkami” (d. folwark na Karolówce), gdzie Maszkowski otrzymał 17 ran, od których omal nie zginął; ocalił go sługa Jan, co potwierdził późniejszy certyfikat urzędowy nr 293, wydany 22 października 1831 r. Maszkowskiemu przez jego zwierzchność wojskową w Zamościu, podpisany przez dowódcę dywizjonu Wereszczyńskiego (poz. 2), dowódcę szwadronu Szeniawskiego (poz. 55) i dowódcę plutonu Ostaszewskiego (poz. 12); po kapitulacji twierdzy zamojskiej wrócili obaj do Bohdanówki; po 1863 r. władze gminy w Bohdanówce, do której był zapisany Powstański, nie chciały mu wydać zezwolenia na dalszy pobyt w Kijowie, dopóki nie zmieni nazwiska, przypominającego jego powstańczy epizod. Powstański oparł się tej groźbie i nazwiska nie zmienił aż do śmierci.
________________________________________________________________________________________________________
-
Powstanie listopadowe, wojna polsko-rosyjska 1830–1831 – polskie powstanie narodowe przeciwko Imperium Rosyjskiemu, które wybuchło w nocy z 29 na 30 listopada 1830, a zakończyło się 21 października 1831 – wg Wikipedii
-
Gosławski podaje datę 23 października 1831 r., a Michalski datę 22 października 1831 r..
-
„Zamościanka” autorstwa Maurycego Gosławskiego – wiersz napisany 15.10.1831 r. (na tydzień przed poddaniem twierdzy zamojskiej): Ludu wzniosły! byłbyś zdolny/Chwil nikczemnej skargi dożyć?/Miałbyś tym, co dziś cię cisną/Shańbiony podać dłoń bratnią?/Raczej zgubę ostatnią/Niż tę zgodę nienawistną. Gosławski był także autorem listu do Komendanta Twierdzy, gen. Krysińskiego, którym chciał go skłonić do nie poddawania twierdzy. Sprzeciw wobec kapitulacji zgłosiło także 7 oficerów z Podola.
-
Majdan – wieś pod Zamościem w czasie powstania listopadowego, obecnie dzielnica Zamościa. Podolacy bili się zatem pod dwoma Majdankami (drugi na Podolu, gdzie walczyli pod wodzą Kołyski). Pod Majdanem k. Zamościa Polacy starli się zwycięsko z Rosjanami; zasłużonych w boju generał dekorował po powrocie do twierdzy krzyżami zasługi. Powstaniec Gosławski utrwalił ten epizod w strofach: Powiadali: bagnetami/Cały ten Majdanek lśniał/Tego nie wiem, lecz za nami/ Wiem, że został – pomost z ciał.