Gdzie zatrzymywał się Jan Zamoyski, kiedy bywał w Krakowie? Funkcje jakie pełnił w państwie (kanclerza i hetmana) ukierunkowały poszukiwanie odpowiedzi na Wawel. Zapiski konserwatorów zabytków natomiast, naprowadziły na pewien ślad, tzw. Rapsztyna (Rapstyna), czyli dworu Tęczyńskich. Jedna gałąź domu Tęczyńskich pisała się (za Niesieckim) Rabsztyńskimi*. Przypuszczalnie dlatego właśnie „dwór Tęczyńskich” na Wawelu nazywał się Rabsztyn. Dwór składał się z dwóch kamienic: Rabsztyn I i Rabsztyn II. W początkach 1549 r. (możliwe, że wcześniej) dwór nabył król Zygmunt August. Jedna z kamienic (większa) stała wzdłuż muru południowego Wawelu, przy wieży Tęczyńskiej obok oficyn, a właściwie stajen królewskich. Druga kamienica u wrót wzdłuż, łokci 18 i 1/2, wszerz 12. Na planie Wawelu z 1810 r. kamienica większa jeszcze widniała, ale brak jej już na planach z 1846 r. Wieża Tęczyńska znajdowała się przy murze południowym obwodu zamkowego, niedaleko wieży Senatorskiej. Kamienice Rabsztyn I i II spłonęły, już po kupnie przez króla Zygmunta. Okolice Wieży Senatorskiej były także przypuszczalnie miejscem stracenia Samuela Zebrzydowskiego.

Na planie widzimy Wieżę Tęczyńską, Rabsztyn i  prostopadle do murów długi budynek stajni królewskich

„Teraz po pogorzeniu zbudowano w podwórcu przy murze dla drabantów komor 28, na kamienicy komor 18. R. 1583 podczas wesela Zamoyskiego z Gryzeldą Batorówną, ósmego dnia był obiad wielki u kanclerza w sali na to kosztem zbudowanej w zamku na Rabsztynie. Była ona ozdobnie przystrojona tak malowaniem misternym jako i obiciem kosztownem. Na wchodzeniu przed salą były 2 osobie ryte między słupami. Mars na prawej, na lewej białogłowa trzymając signa Voctoriae, a wewnątrz wszystka historya o wzięciu Proserpiny misternie wymalowana. Na przeciwko drzwi majestat był królewski złotogłowem obity, nad stołem herby królewskie, niedaleko drzwi służba, aż pod samy wierzch pełna kubków kosztownych” – wartości około 100.000 zł.

Ze ślubem Zamoyskiego i Gryzeldy Batorówny wiąże się jeszcze jednak krakowska kamienica, tym razem w Rynku. Jest to dom Nr 44. Dawniej były to dwie kamienice: Betmanowska i Bełzowska. W całość zostały połączone w 1841 r. Zdobią je Atena, Cerera i Hermes oraz żaglowiec i pociąg (alegorie Handlu i Przemysłu). W godle kamienica ma ściętą głowę Jana Chrzciciela na misie. Kamienica z lewej należała do rodziny Bełzów, druga do Betmanów – nosiła godło „Pod ściętą głową”. Z domu Bełzowskiego, król Stefan Batory i Anna Jagiellonka przypatrywali się w 1583 r. maszkarom na Rynku, które zorganizował hetman Jan Zamoyski z okazji zaślubin z Gryzeldą Batorówną, bratanicą króla. Zaledwie cztery lata później, podczas oblężenia Krakowa przez wojska arcyksięcia Maksymiliana Habsburga – na rozkaz Jana Zamoyskiego spalono przedmieścia Krakowa, spłonął wtedy m.in. cały klasztor Norbertanek.

Na Wawelu znajdował się ponadto tzw. Dom Wielkorządcy, zwany Kamienicą Starościńską, domem posłów zagranicznych, Grodem. Król Stefan Batory „pozwolił go” kanclerzowi Zamoyskiemu do używania, a ten odstąpił swego prawa Zebrzydowskiemu Mikołajowi, wojewodzie krakowskiemu. Po śmierci Zamoyskiego Zygmunt III potrzebując domu dla gości w czasie wesela z Konstancją Austriaczką w r. 1605, dopominał się o własność królewską. Zebrzydowski stawił opór, a przyciśnięty nakazem królewskim miał rzec zuchwale: „wyniosę się z domu, ale ręczę, że król wyniesie się z królestwa”. Ten spór, bo w końcu król wzbronił Zebrzydowskiemu bycia u dworu, zakończył się rokoszem.

Na planie widoczna Baszta Tęczyńska, Rabsztyn, stajnie i Dom Wielkorządcy – Gród.

Pod rokiem 1679 odnotowano: „Kamienica Rabsztyn 2-ga, w którey przedtem lwów chowano”. Inwentarze z lat 1730 i lustracja z 1736 r. wymieniają kamienice Rabsztyn I i Rabsztyn II, w obu były mieszkania za czynszem oddawane osobom prywatnym; przy drugiej zawsze jest wzmianka, że tam „dawniej lwy chowano”, albo , że chowano „zwierzęta zagraniczne”. 

Z materiałów archiwalnych, dotyczących budowy Wawelu interesujące są notatki konserwatorów z:

7 kwietnia 1583. – Stefan Batory, król polski, zawiadamia Michała Maleczkowskiego, wielkorządcę krakowskiego, że oddał w dożywotnie posiadanie dwór Rabsztyn na zamku krakowskim (Curiam Rabstin dictam in arce Cracoviensi sitam) Janowi Zamoyskiemu, kanclerzowi i hetmanowi etc. i nakazuje mu wprowadzić go w posiadanie.

12 kwietnia 1583. – Stefan Batory, król polski, poleca Michałowi Maleczkowskiemu, wielkorządcy krakowskiemu, ażeby naprawił zepsute dachy i poczynił inne naprawy na domu starościńskim na zamku krakowskim i na wieżach grodzkich, gdzie więźniów trzymają (…).

16 kwietnia 1585. –  Stefan Batory, król polski, utrzymuje Jana Zamoyskiego, kanclerza i hetm., w dożywotniem posiadaniu dworu Rabsztyn na zamku krakowskim, pomimo, że Zamoyski zrzekł się starostwa krakowskiego na rzecz Mikołaja Zebrzydowskiego (…).

Od strony wschodniej, za murami miejskimi Krakowa, istniały w XVII w. dwie szlacheckie jurydyki: Wesoła i Lubicz. Jurydykę „Wesoła” założyła w 1639 r. Katarzyna z Ostrogskich Zamoyska, wdowa po drugim ordynacie na Zamościu, Tomaszu Zamoyskim. Nazwa tej jurydyki pozostaje do dzisiaj niewyjaśniona. W drodze sprzedaży jurydyka przeszła na własność Janusza Wiśniowieckiego. Potem poprzez koligacje rodzinne dostała się Radziwiłłom.

Jurydyka „Wesoła” i „Lubicz” w Krakowie

Kolejnym miejscem związanym z rodem Zamoyskich jest „Dworek pod Lipkami” na krakowskim Zwierzyńcu. Na początku XIX w. należał do Zofii z Czartoryskich Zamoyskiej, żony Stanisława Kostki Zamoyskiego, XII ordynata na Zamościu. Pierwotnie w miejscu tym stała malowniczo położona wśród lip drewniana zagroda. Zofia Zamoyska nabyła ją z myślą o urządzaniu w tym miejscu towarzyskich spotkań. W 1813 r. spędził „Pod Lipkami” pożegnalny wieczór, przed wyruszeniem na kampanię saską, książę Józef Poniatowski. Obecny dworek „Pod Lipkami” to przebudowa z l. 70-tych XIX w. Wydarzenia z maja 1813 r. upamiętniały kamienne głazy, opatrzone przez Zamoyską stosownymi sentencjami. Z głazów tych zachował się tylko jeden, ten leżący przed gankiem.

„Dworek Pod Lipkami” w Krakowie – zabytkowy budynek z 2. połowy XVIII w. – Dzielnica Podgórze ul. Jana Zamoyskiego.

Ratusz w Krakowie w 1680 r. zgorzał od pioruna: „gałka ze sztybrem miedzy kabaty* wpadła w którey znalazły się skrypta y numismata, które teraz znowu są w tę nową gałkę włożone”. W kuli Ratusza w Krakowie znajduje się m.in.: „Medal Jana Zamoyskiego str. gł. Popiersie patrzące w prawa stronę, napis w dwu wierszach: Iohannes de Zamoscio.- reszta napisu u Bentkowskiego na kar. 288-89 strona odwrotna tamże (…)”. Z czasów nam bliższych warto wymienić rzeźbę autorstwa Augusta Zamoyskiego, wykonaną w 1976 r. Przedstawia ona kardynała Adama Stefana Sapiehę w geście skupienia i modlitwy (zm. w 1951 r.).  Rzeźba znajduje się w Kościele Franciszkanów przed fasadą kaplicy Arcybractwa Męki Pańskiej w Krakowie.

opracowanie i zdjęcie ratusza: Ewa Lisiecka

• Dzisiejsza fasada kamienicy Nr 46 na Rynku Krakowskim – Kamienica „Czerwona” pochodzi z 1866 r. i jest dziełem T. Zamoyskiego ( M. Rożek).

• Zamek Rabsztyn – k. Olkusza – zamek na Szlaku Orlich Gniazd. Początki jego historii sięgają XIII w. Drewnianą warownię za czasów Kazimierza Wielkiego zastąpiono zamkiem murowanym. Właścicielami byli: Władysław Opolczyk, Spytko II i III z Melsztyna, Andrzej Tęczyński, Bonerowie, Firlejowie. Zniszczony w czasie wojen szwedzkich. Obecnie w ruinie, ale powoli odbudowywany.

• kabaty – mały dziedzińczyk w ratuszu krakowskim (dawne miejsce straceń).

 źródła:

1. Stanisław Tomkowicz. Teka Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej T.4. Wawel. T.1. Zabudowania Wawelu i ich dzieje cz. 1-2. s. 115.

2. Adam Chmiel. Teka Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej. T.5. Wawel. T.2. Materyały archiwalne do budowy zamku. s.779-781. Kraków 1913.

3. Michał Rożek. Przewodnik po zabytkach Krakowa. Wydawnictwo WAM. Kraków 2008. s. 183, 425, 486,  496,

4. https://ank.gov.pl/wawel/

5. https://polona.pl/item/dawny-plan-zamku-krakowskiego-ze-zbiorow-akad-umiej,NDY0OTI4NzY/0/#info:metadata

6. Stanisław Tomkowicz. Wawel: atlas planów, widoków i zdjęć architektonicznych z XVII,XVIII,i XIX wieku do T.1. dzieła Wawel. https://polona.pl/item/wawel-atlas-planow-widokow-i-zdjec-architektonicznych-z-xvii-xviii-i-xix-wieku-do,ODM1NjE3MjA/

7. https://pl.wikipedia.org/wiki/Kamienice_przy_Rynku_G%C5%82%C3%B3wnym_w_Krakowie

8. https://pl.wikipedia.org/wiki/Dworek_Pod_Lipkami_w_Krakowie

9. https://ciekawikrakowa.pl/jurydyki-krakowa/

10. Ambroży Grabowski. Groby królów polskich w Krakowie i inne pomniki historyczne. Kraków. 1835. s. 68. Polona.