Grób czternastu ofiar – obrońców Zamościa z sierpnia 1920 r. Nie postawiono pomnika. Nie zadbano o mogiłę. W roku 1929 było to już miejsce zaniedbane, porosłe wysoką trawą. Nie można było już odróżnić wzgórków grobów w tym miejscu. Przy mogile stał zmurszały i podgniły drewniany krzyż. Tablice, niegdyś z napisami, leżały zardzewiałe i porośnięte trawą. Dzień pogrzebu zabitych podczas oblężenia Zamościa w roku 1920, był dniem manifestacji mieszkańców i władz miasta. Długi szereg czternastu trumien, pokrytych kwiatami, otaczała honorowa asysta żołnierzy i mieszkańców. Kiedy trumny spuszczano do grobu, którego miejsce wyznaczono na zamojskim cmentarzu, na prawo przy głównym wejściu, oficer głośno odczytywał nazwiska zmarłych. Przy niektórych padało stwierdzenie: „nieznany z nazwiska”. Spóźnione na identyfikację poległych rodziny, usiłowały w ostatniej chwili rozpoznać swoich bliskich przed złożeniem do grobu. Płomienne przemówienia wygłosili nad mogiłą poległych radcowie i reprezentanci miasta. Padły zapewnienia, że mogiła poległych obrońców Zamościa będzie przedmiotem troski miasta i mieszkańców. Mogiłę okryła jednak niepamięć i trawa.
Dzisiaj w zapomnieniu są nazwiska żołnierzy poległych w obronie Zamościa w sierpniu 1920 r. Część z nich to zabici, w rozbitym pod Zamościem, a kierującym się w stronę Miączyna, pancerniku „Zagończyk”. Informacje te zachował w pamięci Fr. Ursus-Siwiłło, a ukazały się one w tygodniku „Słowo Zamojskie” w 1929 r. (1) Inicjatywą godnego uhonorowania poległych w 1920 r. postanowiono wówczas zainteresować młodzież i prof. Stefana Milera. W kolejnym numerze wspomnianego czasopisma, czytelnik o inicjałach F. S. informował redakcję o innych zapomnianych grobach na zamojskim cmentarzu. Obok wspomnianej mogiły poległych w 1920 r., miał znajdować się grób „grzebanych równocześnie oficerów W.P.” Dalej leżały ofiary tzw. „czerwonego zamętu z późnej jesieni 1918 r.”* (2) Była to grupa młodych ludzi, która porwała się do przewrotu i przypłaciła ten zryw narodowościowy życiem lub więzieniem. Polegli w tym czasie dwaj (lub trzej) synowie grabarza z zamojskiego cmentarza. Któż dzisiaj pamięta nazwiska tych ofiar? W dalszych wspomnieniach F. S. podkreśla, że dalej za tymi mogiłami, znajdował się cmentarz, dawniej starannie utrzymywany, ofiar wojny wojsk zaborczych, którzy zmarli w zamojskim szpitalu. Były tam dziesiątki różnych nazwisk, dziesiątki nazwisk żołnierzy polskich przerobionych na język niemiecki, żołnierzy polskich zmuszonych do służby w obcym wojsku. Wśród mogił można było jeszcze w 1929 r. wskazać grób majora wojsk Księstwa Warszawskiego. Jego nazwisko, ponoć nawet marnemu erudycie, wiele mówiło. Sic transit gloria mundi.
W Zamościopedii Andrzeja Kędziory wzmiankowana jest mogiła poległych, polskich i ukraińskich żołnierzy z 1920 r. (3) Pierwotna mogiła zbiorowa 16 poległych w obronie Zamościa obecnie nie istnieje. Pochowani Polacy to: Jan i Józef Gołębiowscy; Bogdan Palonka; Gustaw Woynarowski; Zygmunt Żelaźnicki zamordowany przez bolszewików 29 sierpnia 1920 r. oraz policjanci: Paweł Łomacz i Franciszek Zientara. Na zamojskim cmentarzu w 1957 r. zamieszczono pamiątkową płytę, (w innym miejscu niż pierwotny pochówek 16 poległych), poświęconą żołnierzom poległym w wojnie bolszewickiej 1920 r. W Arsenale w Zamościu przy ul. Zamkowej (sala na piętrze) znajduje się granitowa tablica o następującej treści: W hołdzie obrońcom Zamościa przed bolszewicką nawałą 28-31 VIII 1920 r. Żołnierzom 6 Dywizji Strzelców Armii Ukraińskiej Republiki Ludowej płk. Marka Bezruczki oraz Żołnierzom Polskim 31 Pułku Strzelców Kaniowskich kpt. Mikołaja Bołtucia i innych jednostek Wojska Polskiego. Napisy na tablicy zamieszczono w języku polskim i ukraińskim. Zdobią ją ponadto godła Polski i Ukrainy. Odsłonięcia tablicy dokonał 14 IX 2000 r. minister Bronisław Komorowski (późniejszy prezydent RP) oraz wiceminister Ukrainy. (4).
opracowanie: Ewa Lisiecka.
źródło:
-
Słowo Zamojskie. Nr 4 i 5/1929. wyd. Zamość. Udostępnia Cyfrowa Biblioteka Jagiellońska.
-
https://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_Zamo%C5%9Bcia
-
Andrzej Kędziora. Zamościopedia. https://www.zamosciopedia.pl/index.php/ci-cm/item/4512-cmentarz-parafialny-ii-ludzie
-
Andrzej Kędziora. Zamościopedia. https://www.zamosciopedia.pl/index.php/ta-ti/item/3941-tablice-plyty-pamiatkowe-o-charakterze-martyrologicznym
-
Gazeta Ludowa Nr 2/1915. wyd. Lublin z 2 listopada 1915 r. – podtytuł „Tygodnika Ilustrowanego”. Cyfrowa Biblioteka KUL w Lublinie.
-
W okresie od 28-30 grudnia 1918 r. Zamość był miejscem komunistycznej rewolty. Bunt chłopów żądających uwłaszczenia poparły partie: PPS; żydowski BUND oraz żołnierze z miejscowych koszar. Do stłumienia „czerwonego zamętu” użyto oddziałów wojskowych mjr Lisa-Kuli, które przybyły do Zamościa z Lublina. Ofiary tego zrywu upamiętniono tablicą pamiątkową, którą usunięto z budynku Klubu Garnizonowego w zamojskich koszarach w czasie III RP.