Jakub Lauro w służbie Zamoyskich.

Jakub Lauro (Jacobus Laurus Romanus) (1584-1637) to włoski sztycharz/rytownik, który już w 1600 r. podjął współpracę z polskimi odbiorcami jego prac, wśród których wymienić należy także I i II ordynata na Zamościu, Jana i Tomasza Zamoyskich. (1) Rolę pośrednika pomiędzy Janem Zamoyskim, a artystą pełnił opat Sant Valentino w Rzymie, Angelo Odducio. Jakub Lauro z inicjatywy opata pragnął uczcić osobę hetmana Zamoyskiego (wzorem rzymskich bohaterów) „łukiem triumfalnym” (Arco trionfale) oraz wykonując jego portret alegoryczny sławiący bohaterskie czyny i zasługi. Pomysł ten nie przypadł do gustu Zamoyskiemu, który od początku sprzeciwiał się takiemu uhonorowaniu łukiem triumfalnym, akcentując to w swoich listach do opata. Zaakceptował natomiast wykonanie portretu. Angelo Odducio zlecił Lauro wykonanie projektów jeszcze w 1601 r. Zapewne wobec sprzeciwu Jana Zamoyskiego, Jakub Lauro ukończył swoją pracę dopiero po śmierci Zamoyskiego i doręczył ją synowi hetmana, w czasie pobytu Tomasza Zamoyskiego w Rzymie.
Dr Stanisław Tomkowicz, jako jeden z pierwszych badaczy, jeszcze w latach 20-tych XX w., przeprowadził analizę listów Jana Zamoyskiego z opatem Angelo Odducio i Jakubem Lauro. Wyniki badań korespondencji rzymskiej, znajdującej się w zbiorach Biblioteki Ordynacji Zamojskiej (BOZ) w Warszawie, dr Tomkowicz opublikował w artykule „Ordynaci Zamoyscy i sztuka” na łamach „Teki Zamojskiej” z maja 1920 r. Pewne zmiany i uzupełnienia autor zawarł następnie w „Pracach” Komisji Historii Sztuki. (2)
W zbiorach Graficznych Muzeum Narodowego w Warszawie znajduje się „Portret alegoryczny Jana Zamoyskiego” autorstwa Jakuba Lauro, a w zbiorach Graficznych Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie „łuk triumfalny” z Janem Zamoyskim na koniu. (3) Ten ostatni należy zaliczyć w poczet mecenatu artystycznego II ordynata Tomasza Zamoyskiego, który sfinalizował transakcję z artystą. Realizacja zamówienia złożonego przez opata Odducio u Jakuba Lauro trwała zatem od 1601 r. do 1617 r., a w zasadzie do 1619 r. Nie została zrealizowana za życia Jana Zamoyskiego, ponieważ nie życzył on sobie drukowania „łuku triumfalnego” i dołączonego do prac Lauro panegiryku – „pochwały” pióra Andrea Baiano.

 

Kolejną badaczką, która zajęła się tematem prac Lauro wykonywanych dla Zamoyskiego, była Maria Lewicka. Odszukała ryciny Lauro. Nie udało się jej natomiast odnaleźć księgi (panegiryku) autorstwa Andrea Baiano, który stanowił „pochwałę” czynów Jana Zamoyskiego, dołączoną do rycin Jakuba Lauro. (3) Na szczegół ten zwraca uwagę kolejna badaczka, dr Bogumiała Sawa w swoim obszernym artykule, w którym zawarła rozważania m.in. na temat ukazania przez Lauro schematycznej odsłony planu zabudowy ówczesnego Zamościa. Cyt. „Poszukiwania księgi w kilku polskich zbiorach graficznych, prowadzone przez Marię Lewicką w latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku, nie przyniosły wprawdzie rezultatu, ale okazało się, że istnieją osobno pojedyncze ryciny Laura: portret kanclerza datowany na 1604 r. oraz łuk triumfalny”. (4)
Prowadząc poszukiwania w Bibliotece Narodowej w Warszawie udało się obecnie natrafić na księgę, i to w dwóch wersjach. Potwierdzają to dwa dokumenty znajdujące się w zasobach BN, zatytułowane: Memoriae rerum gestarum ab Ilustrissimo et Excellentissimo Domino Domino Joanne Zamoscio Magno Cancellario Regni Poloniae et Copiari Imperatore perpetuo, eiusque superstiti splendori filio tanti Patris implenti vestigia Illustrissimo Domino Domino Thomae Zamoscio Praefecto Knissinensi Goniadzensi etc. panegiricus a domino Andrea Baiano Lustiano scriptus et a Jacobo Lauro Romano dicatus Romane. Apud Bartholomaeum Zannetum 1617. Jeden z dokumentów jest datowany przez BN na okres <ca 1805 ca 1845> , a drugi (ten z dedykacją dla Niemcewicza) na rok 1814. Na jednym z tych dokumentów znajduje się ciekawy zapisek. Z dedykacji sporządzonej w 1815 r. przez XI ordynata Stanisława Zamoyskiego (zamieszczonej na odwrocie jednej z rycin), wynika, że dokument ten (kopia ?) został przeznaczony dla Juliana Ursyna Niemcewicza, Sekretarza Senatu Księstwa Warszawskiego, Kawalera Orderu Świętego Stanisława w „dowód poważania y życzliwych chęci” z przypomnieniem obietnicy, złożonej przez adresata dedykacji, co do przełożenia treści „literatury” na język polski. Przekazany Niemcewiczowi do przetłumaczenia z łaciny panegiryk, autorstwa Andrea Baiana Luzytańczyka (Portugalczyka), dotyczył pochwały czynów i zasług Jana Zamoyskiego. Na dołączonych do panegiryku kartach znajdują się szkice i projekty napisów do portretu alegorycznego Jana Zamoyskiego, uzupełnione i uaktualnione o pochwały dla nowego fundatora i odbiorcy, Tomasza Zamoyskiego.
Panegiryk Baiana miał stanowić według badaczy swego rodzaju komentarz do rycin na łuku triumfalnym. Jego przetłumaczenie zlecone Niemcewiczowi przez Stanisława Zamoyskiego około 1815 r. mogło wnieść nowe ustalenia i informacje na temat m.in. wczesnego wizerunku miasta; ciekawostek nieznanych badaczom itp. Oba dokumenty spisane po łacinie różnią się między sobą, zarówno w układzie dokumentu, ilości stronic, rysunku, napisów, podpisów Jakuba Lauro  itp. Wymagają szczegółowego badania i analizy przez znawców tematu. Przykłady różnic poniżej.

 

 

 

 

Czy Niemcewiczowi udało się wypełnić obietnicę złożoną XI ordynatowi, Stanisławowi Zamoyskiemu? Wymaga to dodatkowych ustaleń, ale na pewien ślad udało się natrafić w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie. Jest to kolejny, odszukany tym razem przez Ewę Dąbską dokument, rękopis tłumaczenia z łaciny panegiryku, w opracowaniu Kołpaczyńskiego z poprawkami Alojzego Felińskiego, z poprzedzającym go listem Jakuba Lauro do Tomasza Zamoyskiego. Tytuł dokumentu z ok 1820 r. brzmi: „Pamięci czynów Jana Zamoyskiego Wielkiego kanclerza Król. Pol. Hetmana Woysk Polskich Synowi jego wstępującemu ze sławą w ślady tak Wielkiego Oyca Tomaszowi Zamoyskiemu Staroście Kniszyńskiemu i Goniądzkiemu Pochwała napisana przez Jędrzeja Baiana Portugalczyka przez Jakuba Laura Rzymianina odczytana w Rzymie w 1617 roku.”
  cyt.: „Lecz na cóż mi się zaymować Twego Oyca pochwałą, kiedy Ty jeden za naydłuższą i naylepszą stać możesz? – i do Ciebie właśnie słowa Ekklezyastyka zdają się zmierzać? Umarł! – jak gdyby nie umarł, bo syna podobnego zostawił po sobie, widział go i cieszył się nim za życia, zostawił bowiem obrońcę domu swojego przeciw nieprzyjaciołom i przyjaciołom wdzięcznego.”

 

Przy okazji rozważań w temacie panegiryku na cześć Jana Zamoyskiego, warto na chwilę wrócić do tzw. siedmiu rycin proponowanych Janowi Zamoyskiemu przez J. Lauro, które sławiły jego kampanię inflancką z lat 1601-1602.  Zamoyski zaakceptował tylko dwa rysunki sporządzone przez Lauro. Przedstawiały zdobycie zamków inflanckich: Walmaru (18.12.1601 r.) i Felina (17.05.1602). Trzeci rysunek, obrazujący zdobycie Białego Kamienia w Estonii (Weissenstain), Zamoyski odesłał Lauro wraz z własnym szkicem do poprawki. Na przełomie lat 1829/1830 odbitki szkiców zamówił XI ordynat, Stanisław Zamoyski, które zostały sporządzone według przerysu paryskiego Arnou. W zasobach BN w Warszawie udało się odnaleźć m.in. te dwa, interesujące nas szczególnie rysunki, dotyczące zdobycia Walmaru i Felina.

Ostatnia z rycin Jakuba Lauro zaakceptowana przez Jana Zamoyskiego została odnaleziona w poznańskim wydaniu z 1861 r., zebranym przez Tytusa Działyńskiego, w litografii Engelmana. Dokument nosi tytuł: Collectanea vitam resque gestas Joannis Zamoyscii magni cancelarii et summi ducis Reipublicae Polonae. (6) Jedna z rycin przedstawia zdobycie Białego Kamienia (Zamoyski na planie oznaczony jest literą „R”). Weisestonum (Weissenstein) zostało zdobyte 27.09.1602. Nie wiadomo jednak, czy rycina jest pierwszą wersją sporządzoną przez Lauro, czy też tą poprawioną według wskazówek Jana Zamoyskiego.

 

W tym miejscu chciałabym złożyć podziękowania kol. Ewie Dąbskiej za pomoc oraz udostepnienie rycin Jana Zamoyskiego oraz artykułów Marii Lewickiej i dr Bogumiły Sawy.
Opracowanie: Ewa Lisiecka
źródło:
  1.  Piotr Kondraciuk. Pod niebem północy. Z dziejów polsko-włoskich związków artystycznych. Zamość 2010. s. 28-31.
  2.  Sprawozdanie z posiedzeń Komisji Historii Sztuki za czas od 1 stycznia 1926 r. do 31 grudnia 1927 r. –          https://delibra.bg.polsl.pl/Content/24069/sprawozdania_1927.pdf
  3. Maria Lewicka. Rycina Jakuba Lauro ku czci Jana Zamoyskiego. Nowe materiały do ikonografii Szarogrodu i Zamościa. PIS. Biuletyn Historii Sztuki. 1956.
  4. Bogumiła Sawa. Najstarszy siedemnastowieczny obraz Zamościa Jakuba Lauro. ZKK. Nr 4 (101) 2009. s. 14-23
  5. Zbiory Biblioteki Narodowej w Warszawie. Udostępnienie – na stronie internetowej Polona.
  6. https://polona.pl/item/collectanea-vitam-resque-gestas-joannis-zamoyscii-magni-cancelarii-et-summi-ducis,OTMyMTU0NTA/349/#info:metadata