Bracia Bosi Zakonu Przenajświętszej Trójcy od Wykupu Niewolników (Fratres Discalceati Ordinis Sanctissimae Trinitatis, Redemptionis Captivorum), potocznie nazywani Trynitarzami, ponad pół wieku działali w Tomaszowie Lubelskim (Ordynackim). Do końca XVII w. w Polsce powstało osiem placówek zakonnych: Lwów (2 – 1685 i 1693), Warszawa (1688), Kraków (1689), Stanisławów (1690), Beresteczko (1691), Wilno (1693) i Werki pod Wilnem (1700). Od 1686 r. habit trynitarski zaczęli przywdziewać rdzenni mieszkańcy Rzeczypospolitej (Sobczyńska-Szczepańska, 2017). W pierwszej połowie XVIII w. zakon został uwidoczniony na mapie Polskiej Prowincji Trynitarzy, prowincji dedykowanej św. Joachimowi, ojcu N.M.P.(1) Mapa przedstawia stan klasztorów trynitarskich na rok 1727, czyli rok utworzenia prowincji polskiej,*a jednocześnie sprowadzenia Trynitarzy do Tomaszowa. Przedstawiony poniżej starodruk wydano w 1748 r. w Wilnie. W skład prowincji polskiej weszło wówczas 18 klasztorów z terenów dzisiejszej Polski, Litwy i Ukrainy: 1. Cracoviensis; 2. …ofinensis; 3. Varsoviensis; 4. Lublinensis; 5. Thomassoviensis; 6. Leopoliensis; 7. Leopoliensis św. Michała; 8. Bursztinensis; 9. Stanislaviensis; 10. Camenecensis; 11. Brahiloviensis; 12. Berestecensis; 13. Luceoriensis; 14. Theophilopoliensis; 15. Brestensis; 16. Trinitopoliensis; 17. Antecollensis; 18. Orsanensis. Legenda mapy w języku łacińskim (dolny, prawy róg mapy) wykazuje opis statystyczny klasztorów trynitarskich polskiej prowincji, w tym: ośmiu klasztorów podległych ministrowi (naczelnikowi) prowincji; dziesięciu podległych przełożonemu; dwóch Domów Nowicjatu; trzech klasztorów z działającym przy nich Collegium Filozofii; dwóch z Collegium Theologica. W zakonie trynitarskim prowincji polskiej było wówczas około 300 zakonników. W prawym, górnym rogu mapy znajdują się ilustracje: Mater Redemptoris; Trójcy Świętej; św. Joachima; herbu Trynitarzy; herbu z Białym Orłem i Pogonią.

W kościele p.w. Zwiastowania N.M.P. w Tomaszowie Lubelskim zachowało się kilka obrazów z kościoła potrynitarskiego. Nie są one dotychczas dobrze rozpoznane. Pewną wskazówkę do ich badania w przyszłości stanowi wzmianka zawarta w książce o zamkach na Kresach (2). Jest to informacja o zakonniku trynitarskim, o świeckim nazwisku Prahtl (3), który w zakonie był nazywany Józefem od św. Teresy, a który życie swoje zakonne poświęcił malarstwu. Malował obrazy i kościoły, nie tylko trynitarskie. „Kościoły w Stanisławowie, w Tomaszowie, mają jego pamiątki” – czytamy, ale nic bliższego nie dookreślono. Zatem nie wiemy, czy Kościół Trynitarzy w Tomaszowie posiadał jego polichromie, czy może obrazy. Zakładając, że któryś z zachowanych obrazów mógłby być jego autorstwa, należałoby przeprowadzić badania porównawcze z dorobkiem tego artysty zachowanym w kościołach Ukrainy. Według M. Sobczyńskiej-Szczepańskiej były to następujące obrazy: 1. Adoracja Świętej Trójcy przez św. Jana de Matha i św. Feliksa de Valois; 2. Święty Kajetan; 3. Święty Antoni Padewski, 4. Cud wskrzeszenia zmarłego przez św. trynitarskiego, 5. Wizja św. Feliksa de Valois. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce (przypis. 10) wymienia w poz. 1-3 jako „pochodzące zapewne z kościoła trynitarzy w Tomaszowie”: 1. Chrystus na Krzyżu z Bogiem Ojcem i Duchem Świętym w postaci gołębicy, adorowani przez dwóch klęczących zakonników (trynitarzy?) i aniołki; 2. Święty Jan Kalasanty; 3. Święty Antoni  Padewski, a w poz. 4-5 mocno zniszczone obrazy „z kościoła trynitarzy”  – 4. Cud wskrzeszenia przez trynitarza; 5. Sąd nad Chrystusem (?). Rozbieżności w nazewnictwie obrazów rozstrzygną zapewne bardziej szczegółowe badania konserwatorskie.

Większość kościołów Trynitarzy z polskiej prowincji św. Joachima była poświęcona Trójcy Świętej, zgodnie z literą reguły zakonnej, ustanowionej przez założyciela św. Jana de Matha. Jednak te kościoły, które zostały zbudowane wcześniej i zostały darowane zakonowi, zachowywały swoje pierwotnie wezwania. Tak było w przypadku kościoła w Tomaszowie Lubelskim, który był poświęcony Najświętszej Maryi Pannie i św. Wojciechowi Biskupowi i Męczennikowi. Dopiero w czasie konsekracji kościoła w 1742 r. dodano mu wezwanie Trójcy Świętej. W świątyniach Trynitarzy nie mogło również zabraknąć przedstawień Trójcy Świętej, patronującej zakonowi. Najczęściej były to przedstawienia figuralne Boga Ojca jako sędziwego starca i Chrystusa z krzyżem, którzy zasiadali na globie (globach) oraz Ducha Świętego unoszącego się między nimi. Niekiedy, ale rzadko, sięgali także Trynitarze po symbol Oka Opatrzności. W ołtarzach bocznych natomiast, zawieszano obraz adoracji Trójcy Świętej przez założycieli zakonu. Tak właśnie było w przypadku Tomaszowa Lubelskiego, bowiem w ołtarzu głównym umieszczono cudowny obraz MB Szkaplerznej. Obraz Adoracji Trójcy Świętej przez Trynitarzy z 1. poł. XVIII w., pochodzący z kościoła tomaszowskiego zachował się. Przedstawia go ilustracja Fig. 109 Katalogu Zabytków Sztuki.

Kościół tomaszowski, podobnie jak  placówki ze Lwowa, Stanisławowa i Trynitopola, nie posiadał również figury Jezusa Nazareńskiego (Jezusa Niewolnika), szczególnie czczonej przez Trynitarzy. Jest to taki typ ikonograficzny, w którym Chrystus  ukazany w pozycji stojącej, w długiej przepasanej sznurem szacie, w koronie cierniowej na głowie, ma skrzyżowane i skrępowane dłonie oraz szkaplerz trynitarskich na piersi. Jednak należy zwrócić uwagę na fakt, że Matka Boża z Dzieciątkiem Jezus z ołtarza głównego kościoła w Tomaszowie ma w dłoni szkaplerz, zespolony ze srebrną sukienką pokrywającą pierwotnie namalowaną postać Maryi i Dzieciątka Jezus. Można sądzić, że kult szkaplerza rozpoczęli w Tomaszowie Trynitarze, którym powierzono opiekę nad cudownym obrazem Matki Bożej Tomaszowskiej, pieczę nad jej kościołem, i z czasem nad Bractwem Szkaplerza Świętego. Do Polski pierwszą figurę Iesu Nazareni przywiózł trynitarz o. Antoni (Wielhorski) w 1695 r. Figury takie były przeznaczone do ubierania, miały rzeźbione tylko niektóre elementy ciała widoczne poza suknią, ruchome ręce. Kult Jezusa Nazareńskiego Wykupionego datowany jest od 1681 r., kiedy to w hiszpańskiej twierdzy La Mamora w Maroku, muzułmanie wywieźli z kościoła Kapucynów figurę Jezusa z naturalnymi włosami, przeznaczoną do ubierania, a więc z ruchomymi rękoma i bezcześcili ją na targu w Meknesie. Podczas swojej XIV wyprawy redempcyjnej w 1682 r. Trynitarze wykupili tę figurę. Maurowie zażądali tyle złota za nią, ile sama ważyła. Szalę wagi jakimś cudem przechyliła zaledwie jedna złota moneta. W tym samym roku statua stanęła w ołtarzu głównym kościoła w Madrycie. Zasłynęła cudami, a pielgrzymi brali z niej „szmatki” ze starych szat Chrystusa i nosili je na sercu. Były one zalążkiem rodzącego się kultu tych relikwi, które ewoluowały do znanej nam postaci szkaplerza.

Zachowała się natomiast w Tomaszowie inna pamiątka po Trynitarzach, Anioł Redempcyjny, umieszczony wtórnie w 1783 r. na placu przed drewnianym kościołem p.w. Zwiastowania N.M.P. Grupę Anioła Redempcyjnego z dwoma niewolnikami, umieszczano zazwyczaj na fasadach kościołów, ale także w zwieńczeniu ołtarza głównego, lub na placu przed kościołem, co przypuszczalnie mogło mieć miejsce w przypadku zespołu kościelno-klasztornego Trynitarzy w Tomaszowie Lubelskim. Dr Agnieszka Szykuła Żygawska dokonała szczegółowego oglądu i oceny kamiennej rzeźby anioła, a wnioski zawarła w opracowaniu opublikowanym w Roczniku Tomaszowskim. (11) Do wykonania rzeźby użyto kamienia pińczowskiego. Autorem rzeźby był przypuszczalnie uczeń z kręgu lwowskiego warsztatu rzeźbiarskiego Sebastiana Fesingera. Według A. Szykuły-Żygawskiej rzeźba jest niekompletna, uszczuplona o nie zachowane postaci dwóch niewolników, które zawsze towarzyszyły Grupie Anioła Redempcyjnego. Sugerując się modelunkiem rzeźby autorka uważa, że stała ona wyżej, przypuszczalnie nad wejściem głównym do klasztoru, wiodącym na dziedziniec.

Zakonnicy tomaszowscy

Niewiele wiemy także na temat zakonników-trynitarzy tomaszowskich. Nieznani byli, jak dotąd, z imienia świeckiego i zakonnego, pomimo ponad półwiecznej działalności zakonu w Tomaszowie Lubelskim. Jedną z pierwszych wzmianek na ten temat, autorka napotkała w książce opisującej Zakony Trynitarzy na Wołyniu, Podolu i Ukrainie. (4) Informacja dotyczy o. Jana od Świętej Trójcy (o świeckim nazwisku Pankiewicz), który w zakonie tomaszowskich Trynitarzy dokonał swojego żywota. Początkowo piastował urząd ministra zakonu we Lwowie przy kościele św. Mikołaja, potem w Stanisławowie, przez 8 lat był redemptorem, później definitorem, prowincjałem, a po złożeniu tego ostatniego dostojeństwa przebywał przez dłuższy czas w Brahiłowie. Pod koniec życia, przeżywszy 84 lata (65 w zakonie) osiadł u Trynitarzy w Tomaszowie, gdzie zmarł 6 kwietnia 1771 r. Gdzie został  pochowany? – nie mamy informacji.

Nieco więcej informacji o zakonnikach, związanych (w różny sposób) z Zakonem Trynitarzy w Tomaszowie, przynoszą inne źródła, m.in. tzw. Katalog Polskiej Prowincji św. Joachima (5), w  którym zaewidencjonowano 658 Trynitarzy, począwszy od pierwszych zakonników hiszpańskich, którzy przybyli do Warszawy, a potem osiedli we Lwowie w XVII w. Oprócz Hiszpanów, w zakonie znaleźli się później także przedstawiciele innych narodowości: Polacy; Litwini; Morawianie; Austriacy; Ormianie; Gallowie; Prusacy oraz mieszkańcy ówczesnej Warmii.  W pozycjach: 111, 136, 158, 159, 179, 234, 235, 236, 250, 275, 300, 304, 311, 318, 323, 328, 351, 354, 373, 462, 495, 567, 655, wymieniono zakonne i świeckie nazwiska Trynitarzy, o tyle związanych z tomaszowskim zakonem, że w większości przypadków odnotowano ich zgon w Tomaszowie. Ostatnia rubryka Katalogu to pozycja Mortuus (zmarły). Zanotowano 21 takich przypadków. Zaledwie w dwóch przypadkach zapis Thomassovia dotyczy Indutus (przywdziania habitu): poz. 462 Glinski i poz. 655 Prus. Łącznie zanotowano w katalogu 23 nazwiska zakonne (rubryka 2) i świeckie (rybryka 3): Gallus (bez nazwiska); Okuszko; Szulc; Więcławski; Zaleski; Langhang; Rogowski, Zelczyński; Stachowicz; Rudkowski; Zabilski, Milszewski; Modliszewski; Botomanowicz; Bereza; Głuszyński; Kempiński; Zatorski; Jałbrzykowski; Glinski; Lachowicz; Dombrowski; Prus.

Niestety, nie posiadamy informacji jak długo zakonnicy przebywali w Tomaszowie zanim zmarli. Dwóch, przyjętych do zakonu Trynitarzy w Tomaszowie, zmarło w klasztorze w Beresteczku*, Glinski  w 1748 r., a Prus w 1764 r. Najwcześniej zmarł w Tomaszowie o. Józef od św. Mateusza – Okuszko (1727 r.), potem o. Hieronim (Gallus – 1730 r.). W 1735 r. zmarł o. Mikołaj od św. Antoniego (Zaleski), a w 1737 r. o. Krzysztof od św. Pawła (Szulc), który był pierwszym prezydentem, czyli przełożonym klasztoru Trynitarzy w Tomaszowie.* Ojciec Stanisław od św. Romualda (Stachowicz) zmarł w Tomaszowie w 1742 r., a o. Józef (Głuszyński) w 1749 r. W roku 1752, 19 maja odnotowano (Mortuus) zgon ojca (Nome in Religione) Antoniego od św. Jana de Matha (Nome in vacalo) Więcławskiego, Baptizatus – 8 maja 1700 r. ; Indutus  – 13 marca 1716 r. Leopoli; Professus – 14 marca 1717 r. Leopoli. Według ustaleń badaczki architektury trynitarzy na dawnych ziemiach Rzeczypospolitej Mirosławy Sobczyńskiej-Szczepańskiej, to właśnie za życia o. Antoniego i o. Orłowskiego rozbudowano klasztor w Tomaszowie Lubelskim (pocz.1756). Być może w tym celu oddelegowano o. Antoniego ze Lwowa do Tomaszowa, jednak jego dzieło musiał kontynuować już inny zakonnik, bowiem ten zmarł w 1752 r.

Dwóch zakonników zmarło w 1753 r.: o. Stanisław (Modliszewski) i o. Stanisław od św. Jana Nepomucena (Botmanowicz). W roku 1754 odszedł z tego świata o. Józef (Milszewski), a w 1756 r. zmarło dwóch zakonników:  o. Antoni od św. Katarzyny (Zabilski) i o. Józef (Bereza). Ojciec Andrzej (Lachowicz) zmarł w 1757 r, a o. Józef od św. Dominika (Zatorski) zmarł w 1758 r. W roku 1761 zmarło dwóch Trynitarzy: o. Dionizy od św. Marii i Wiktorii ( Langhang) i o. Franciszek (Zelczynski). W kolejnym  i o. Antoniego (Rogowski). Ojciec Szymon od św. Mateusza (Dombrowski) zmarł w 1763 r., a rok po nim odszedł o. Hilary od św. Bazylego (Jałbrzykowski). Data 1764 zamyka w katalogu zapiski na temat tomaszowskich Trynitarzy. Sam rękopis Katalogu datowany jest na rok 1765. Najwcześniej odnotowano wśród tomaszowskich zakonników zgon Litwina Okuszko (1727). Data ta jest związana z początkami funkcjonowania zakonu na terenie miasta. Wśród tomaszowskich zakonników rejestrowano także ich narodowość: Polonus -18; Gallus – 1; Lithvanus 3; Warmienus – 1. W kilku przypadkach katalog podaje nieco więcej informacji o poszczególnych trynitarzach np. miejsce pobytu przed przyjazdem do Tomaszowa, daty przyjęcia do zakonu, przyjęcia święceń zakonnych, czy piastowane przez nich funkcje. Większość z nich przybyła do Tomaszowa ze Lwowa (Leopoli), jeden z klasztorów Wilna (Antecoli i Trinipoli); jeden z Beresteczka.

 

Kilka nowych informacji o tomaszowskich zakonnikach pozyskujemy z opracowania J.M. Giżyckiego. (2) Autor wymienia m.in. O. Maryana od św. Stanisława (w świecie Sikorskiego, szlachcica z Pokucia), który został pochowany w „kolegium tomaszowskiem”. W Tomaszowie studia odbywał O. Melchior od Zwiastowania (w świecie Koenig), ur. 1740 r. we Lwowie, wikariusz w Orszy, zmarły w Beresteczku. Lektorem teologii w Tomaszowie był O. Eustachy od św. Marcina (w świecie Bzowski z kaliskiego) ur. w 1725 r. Z Tomaszowa poszedł do Witebska, a potem głosił kazania w Mołodecznie.

Uzyskujemy także bardziej rozbudowany życiorys O. Jana od Świętej Trójcy (Pankiewicza), wspomnianego powyżej, który od r. 1735 do 1738 obrany został na kapitule w Tomaszowie. Urodził się w 1687 r. Do Trynitarzy wstąpił w Krakowie w 1706 r. Probacje i profesję składał we Lwowie u św. Mikołaja. Studia odbył w Beresteczku (filozofia) i we Lwowie (teologia). Prymicja we Lwowie w kwietniu 1712 r.; sekundjacja we Lwowie 13 września 1762 r. Kronikarz zakonny powiadał o nim: „vir praestantissimus condecoratus virtutibus”. Był magistrem nowicjuszów we Lwowie u św. Mikołaja, tamże wikarym; ministrem w Stanisławowie; redemptorem; prezesem kolegium lwowskiego, a po prowincjalstwie definitorem prowincjalnym, generalnym, prezydentem w Brahiłowie jako „implantor fundationis”; potem znowu definitorem prowincji; na koniec w Tomaszowie oddał Bogu ducha 6 kwietnia 1771 r.

Od roku 1753 do 1756 prowincją polską rządził O. Walenty od św. Hermenegilda (Małachowicz Walenty). Pochodził z lubelskiego; ochrzczony w Lublinie 13 II 1716 r. Jego obłóczyny odbyły się w Lublinie 23 IV 1733 r. Profesja we Lwowie u św. Mikołaja w 1734 r. Kapłaństwo w 1739 r. Uczył się w Rzymie. Był lektorem teologii we Lwowie; ministrem w niektórych domach zakonnych; też jedno tryennium w Rzymie ad Fornaces; był dwukrotnie prowincjałem; prokuratorem generalnym; definitorem prowincjalnym pierwszym itd. Zmarł w Tomaszowie 4 I 1775 r. O. Walenty pałał osobliwym nabożeństwem do B. Szymona de Roxas z Zakonu Trynitarskiego. Szerzył jego cześć w Polsce i z języka włoskiego tłumaczył żywot i modlitwy do niego. Wydał je dwukrotnie: Lwów (1768) i Wilno (1770).  W Tomaszowie pożegnał się w 1772 r. z doczesnym światem jeden z autorów trynitarskich, O. Andrzej od św. Tadeusza (Bylinowski), urodzony w 1722 r. W swoim czasie był sławnym lektorem teologii; napisał dzieło p.t. Gemmarum Kompendyum – na podstawie prac kaznodziejskich Sebastyana Pensingera. O. Andrzej piastował urząd definitora generalnego. Ojciec Antoni od św. Ducha (Jezierski) ur. 1712 r.;  zmarły w Teofilopolu w 1758 r. był historiografem cudownego obrazu M.B. w Tomaszowie: Źródło dla wszystkich spragnionych …..N.M.P w kościele Trynitarzy Tomaszowskich, Lwów, in 8-o 1746 ; przez niego też – Pragnienie serdeczne do N.M.P. w tomaszowskim kościele, tamże wydane w tym samym roku (vide poprzednie artykuły).

Biblioteka Trynitarzy

W zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie zachował się spis książek z czterech klasztorów potrynitarskich, w tym m.in. z Tomaszowa Lubelskiego. (6) Biblioteka Narodowa w Warszawie udostępnia ten rękopis pod tytułem: „Katalogi książek trynitarzy w Bursztynie; Lwowie; Mielcu; Tomaszewie”. Katalog zawierał 95 pozycji książek o charakterze religijnym, filozoficznym. Opatrzono go datowaniem: Tomaszow 20 maja 1783 r. Data jest zbieżna z likwidacją Zakonu Trynitarzy – Zakonu Przenajświętszej Trójcy (łac. Ordo Sanctissimae Trinitatis – OSsT) w Polsce, nazywanych popularnie – trynitarzami bosymi. Klasztor Trynitarzy w Tomaszowie Lubelskim został zniesiony w 1783 r., zatem jest to spis inwetaryzacyjny biblioteki potrynitarskiej, sporządzony przez urzędników na polecenie państwa zaborczego. Część pamiątek po Trynitarzach przeniesiono właśnie w roku 1783 r. do kościoła p.w. Zwiastowania N.M.P. w Tomaszowie Lubelskim. (7). Gdzie zabrano książki z biblioteki Trynitarzy, dotychczas nie ustalono, ale można przypuszczać, że do Lwowa. Ten rok był szczególny dla Trynitarzy, bowiem w 1783 r. wydali oni spis wszystkich uwolnień niewolników z niewoli tureckiej i tatarskiej (500 osób), do której przyczynili się Trynitarze. (8) Nie uchroniło to jednak Zakonu przed likwidacją, która nastąpiła z mocy dekretu cesarza Austrii z 17 marca 1783 r. Biblioteki Trynitarzy zawierały biblię; dzieła ascetów i kaznodziejów; dzieła z zakresu gramatyki (w różnych językach); z dziedziny ekonomii, historii, prawa kościelnego i cywilnego. Ponadto znajdowały się tam dzieła filozoficzne i polityczne, lingwinistów; retoryczne, dogmatyczne, lekarskie, teologii moralnej i dzieła ojców kościoła.

   

Ewa Lisiecka

• Potwierdza ten fakt cz. VII „Modlitwy do NMP wyd. 1746 r.  – Polona.

• Prowincja polska powstała 13.09.1726 r. po uznaniu jej przez kapitułę madrycką i przyjęła patronat św. Joachima – ojca N.M.P. Prowincjałem został ks. Antoni Wielhorski. W tym to właśnie czasie (1727 r.) przybyły Zakonowi Trynitarzy nowe klasztory w: Tomaszowie, Brześciu i Lublinie.

• Beresteczko w 1765 r.  stało się własnością Jana Jakuba Zamoyskiego IX ordynata na Zamościu, starosty lubelskiego i wojewody podolskiego, żonatego z siostrą króla Stanisława Augusta, Ludwiką. W kilka lat po śmierci J. J. Zamoyskiego (zm. 1790 r.), Beresteczko stało się własnością Platerów. Pomimo, że Beresteczko krótko znajdowało się w posiadaniu Jana Jakuba Zamoyskiego, zaledwie ok 30 lat, zapisał się on jako dobroczyńca Trynitarzy w tym mieście. Już w 1766 r., jak podaje Giżycki, IX ordynat potwierdził wcześniejsze uposażenie Trynitarzy, a dodatkowo od siebie je powiększył i różne dla klasztoru poczynił udogodnienia. Dodał im pola ornego na 7 dni robocizny; łąk na 12 kosarzy;  zapisał pole na cegielnię nad Styrem; wyznaczył dziesięcinę ze skarbu beresteckiego – 700 zł rocznie, co obowiązywało także kolejnych dziedziców po Zamoyskim; nakazał dawać dla klasztoru trzy kamienie łoju topionego rocznie i dodał jeszcze pola na 5 pługów orania. (4) Badaczka dziejów Trynitarzy na terenach d. Rzeczypospolitej, M. Sobczyńska-Szczepańska podaje, że J.J. Zamoyski aktem z 12.VI 1768 r. potwierdził przywileje fundacyjne nadane Trynitarzom przez Tomasz Karczewskiego. W czasie, kiedy właścicielem Beresteczka był Zamoyski rozbudowano klasztor Trynitarzy, wzniesiono kruchtę, bramę i dzwonnicę oraz podjęto intensywne prace nad modernizacją wnętrza kościoła. (9)

źródła:

1. Provincia S. Joachimi Ord. Excalc.SSS Trinitatis Red. Capt. post introductionem Religiosor sui Ordinis A.D. 1684 in Regnum Poloniae et M.D. Lith. Familiae Matris Redemptoris A.D. 1727 annexa simulque officiose instituta. – zbiory Biblioteki Narodowej w Warszawie – strona internetowa Polona.

2. „Zameczki polskie na kresach maltańskich. T.2. Kamieniec nad Smotryczem”. Kraków 1880. s. 299. – Zbiory BN w Warszawie (Polona)

3. Niektóre źródła podają jego nazwisko jeszcze inaczej: Prestl, ale właściwe to Prechtl – brat Józef od św. Teresy – ur. w Wiedniu, wg różnych źródeł około 1734; 1737 r. Do zakonu wstąpił w Beresteczku jako 20 l. młodzieniec. Sztukę malarską kształcił w zakonie. Malował kościoły trynitarskie, m.in. w Kamieńcu, gdzie pozostawił 16 obrazów, w tym dwa obrazy ołtarzowe: Świętej Trójcy i św. Jana Nepomucena. Malował także katedrę w Kamieńcu Podolskim. W Brahiłowie przyozdobił kościół trynitarski złoceniami alfresco. Pozostawił swoje prace w Beresteczku; w Hołobach (k. paraf.). W Łucku w kościele trynitarskim namalował 30 obrazów (3 łokciowych) na korytarzu dolnym i górnym (malował także katedrę). W Łucku  „historia Jana de Mattha i Feliksa de Volois  przez niego jest zrobiona„. Na Litwie nie był, ale pozostawił kilka swoich obrazów w Antokolu (przedmieście Wilna). W Borczulu malował Pałac Czackich. Zmarł w 1799 w klasztorze w Beresteczku.

4. Jan Marek Giżycki. Wspomnienia o Trynitarzach na Wołyniu, Podolu , Ukrainie. ss. 28 i 64.

5. Pauli Żegota. Catalogus religiosorum provinciae s. Joachimi Ord. Dislac. SSS. Trinitatis de Redempt. Captiv. rękopis z 1765 w jęz. łacińskim. Biblioteka Jagiellońska. Udostępnia BN w Warszawie (Polona).

6. „Katalogi książek trynitarzy w Bursztynie, Lwowie, Mielcu, Tomaszewie”. rękopis z lat 1783-1791. – udostępnia BN w Warszawie na stronie internetowej Polona.

7.   Kościół Ojców Trynitarzy w Tomaszowie Lubelskim.

   dr Ruth Sargent Noyes. Polskie relikwiarze: Relikwie Corpisanti św. Feliksa w kościele Zwiastowania NMP w Tomaszowie Lubelskim – czerwiec | 2020 | (przewodnicyzamosc.pl)

8.   Adam od Trójcy Świętej. Zebranie wszystkich Redempcyi, które Prowincya Polska Zakonu Najświę: Troycy od Wykupienia Niewolników w krajach tureckich i tatarskich od roku 1688  do Roku 1783 czyniła.  Wydanie w Drukarni Nadwornej J.K. Mci. Warszawa 1783. – Polona – zbiory BN Warszawa.

9. Mirosława Sobczyńska-Szczepańska. Architektura trynitarzy na ziemiach całej Rzeczypospolitej. Katowice 2017. wydaw. Uniwersytetu Śląskiego. s. 66, 154, 171-172, 184. 188. 193-194, 258.- Cyfrowa Biblioteka Śląska –       https://sbc.org.pl/dlibra/publication/416106/edition/390301/content

10. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Tomaszów Lubelski i okolice. PAN Instytut Sztuki. Warszawa 1982. s. 71.

11. Agnieszka Szykuła-Żygawska. Scena „Anioł Redempcyjny z dwoma niewolnikami” z klasztoru Trynitarzy w Tomaszowie Lubelskim. Rocznik Tomaszowski Nr 8. Tomaszów Lubelski 2019. s. 43-55.

12. Mirosława Sobczyńska-Szczepańska. Architektura…

13. https://rebus.us.edu.pl/bitstream/20.500.12128/18890/1/Sobczynska-Szczepanska_Malarz_Joseph_Prechtl.pdf

Polecamy także wcześniejszy artykuł dotyczący tomaszowskich Trynitarzy – link: 

Kościół Ojców Trynitarzy w Tomaszowie Lubelskim. | (przewodnicyzamosc.pl)