Festiwal Kultury Żydowskiej „Warszawa Singera”  – jedno z ważniejszych wydarzeń kultury żydowskiej w Europie – gościł w dniach 8-10.08.2014 r. w Biłgoraju. Relację z części tego festiwalu przygotowała dla nas Kol. Maria Pużniak z Koła Przewodników Terenowych PTTK im. Róży i Jana Zamoyskich w Zamościu.  Uczestniczyła w „Spacerze śladami biłgorajskich Żydów”, który poprowadziła w ramach festiwalu – p. Dorota Skakuj – znany historyk, regionalistka i autorka szeregu prac poświęconych historii Biłgoraja i okolic.

Biłgoraj, urocze miasteczko na Zamojszczyźnie. Wiele zabytków nie zostało. Wszak było to miasteczko głównie drewniane, a częste pożary niszczyły nieodwracalnie zabudowę. Obok siebie przez wiele wieków żyły różne społeczności, służąc sobie nawzajem. Żydzi pojawili się w Biłgoraju w końcu XVI w. W 1616 r. właściciel miasta Zbigniew Gorajski zezwala im na:  nabywanie gruntów, budowę bożnicy i założenie cmentarza. Samodzielna gmina wyznaniowa powstaje dopiero w 1694 r. (do tego czasu należeli do kahału w Szczebrzeszynie). Żydzi biłgorajscy uprawiali szewstwo, krawiectwo, sitarstwo, wytwarzali wodę sodową, posiadali młyny, liczne sklepy.
W 1906r. do Biłgoraja przeniesiona została żydowska drukarnia Note Kronenberga z Piotrkowa Trybunalskiego. Na przełomie XIX i XX w. społeczność żydowska w Biłgoraju stanowiła połowę mieszkańców miasta, do 1939 r. jej liczba wzrastała. W okresie II wojny 80% biłgorajskich Żydów zostało zamordowanych przez Niemców. Ostateczną likwidację rozpoczęto 2 listopada 1942 r. Tego dnia zamordowano 400 osób. Następnie 3 listopada ok. 2 500 Żydów popędzono na stację do Zwierzyńca, skąd zostali wywiezieni do Bełżca. Natomiast 15 stycznia 1943 r. nastąpiła ostateczna likwidacja „małego getta”, przy ul 3-go Maja (w czasie wojny ul. Kościelna).

Zobaczmy co pozostało po licznej do II wojny światowej biłgorajskiej społeczności żydowskiej.
Naszym przewodnikiem po Biłgoraju będzie Pani dr Dorota Skakuj- dyrektor Muzeum Ziemi Biłgorajskiej. Ogromna wiedza Pani Przewodnik, sposób jej przekazania, powoduje że wszyscy słuchamy Jej z ogromnym zainteresowaniem. Spotkaliśmy się przy „Ławeczce Singera”, na skwerku, nieopodal kościoła św. Jerzego, dawnej cerkwi.

Isaac Bashevis Singer
Pisarz żydowski, tworzący w języku jidysz, dziennikarz. Laureat Nagrody Nobla – literatura za rok 1978. Urodzony prawdopodobnie 21 XI 1902 r. jako Icek- Hersz Zynger w Leoncinie, w pobliżu Nowego Dworu Mazowieckiego. Zmarł 24 VII 1991 r. w Miami. Ojciec – chasydzki rabin, matka Baszewa- córka rabina z Biłgoraja- Jakuba Mordechaja Zylbermana. Przed wyjazdem do USA posługiwał się pseudonimem literackim- Icchak Baszewis. Było to połączenie imienia własnego z imieniem matki.
W 1907r. rodzice zamieszkują w Radzyminie – ojciec zostaje kierownikiem miejscowej jesziwy. Gdy w 1908 r. jesziwa spłonęła, rodzina przenosi się do Warszawy na ul. Krochmalną 10. Ojciec nieoficjalnie obejmuje urząd rabina miejscowej gminy żydowskiej. Brak znajomości języka rosyjskiego uniemożliwia mu zdanie egzaminu państwowego. Dlatego nie może oficjalnie objąć funkcji rabina. Wiosną 1914 r. rodzina mieszka na ul. Krochmalnej 12. Do klimatów ul. Krochmalnej Singer powraca w swych utworach. Wiosną 1917 r. z matką i młodszym bratem Mosze przyjeżdża do Biłgoraja, gdzie wujowie pełnili funkcję rabinów odziedziczoną po ojcu. Dziadek Singera był przeciwnikiem chasydyzmu. W 1921r. ojciec był rabinem w Dzikowie Starym.

Natomiast Singer wraca do Warszawy i wstępuje do Seminarium Teologicznego Tachkemojni. Jednak rezygnuje z nauki, wraca do Biłgoraja, tu pracuje jako nauczyciel hebrajskiego, klepie biedę. W 1923 r. brat Izrael Joszua załatwia mu pracę korektora w Warszawie, w czasopiśmie LiterarischeBloter- gdzie był redaktorem. Pracuje tu do 1933r. W tym okresie tłumaczy na jidysz utwory Ericha Marii Remerquea i Tomasza Manna. W 1925r. debiut literacki – opowiadanie „Na starość”- o rodzinnym Biłgoraju. Pierwsza powieść: „Szatan w Goraju” ukazuje się w odcinkach w czasopiśmie „Globus” w l. 1933-34, opublikowana została w 1935r. Jest to historia pogromu Żydów w Goraju w 1648r. dokonanego przez Kozaków Chmielnickiego. Zginęła wówczas 1/3 miejscowych mieszkańców. W 1935 r. Singer emigruje do USA, jego zaś partnerka Rochl Szapiro i syn Izrael wyjechali do Moskwy, następnie przez Turcję do Palestyny. W 1940r. poślubia Almę Haimann Wassermann, emigrantkę żydowską z Monachium.
Przez 35 lat był wegetarianinem, ze względów etycznych. W „Listach do pisarza” napisał „Dla zwierząt wszyscy ludzie to naziści, a ich życie to wieczna Treblinka”.
I. Ulicą Nadstawną udajemy się w kierunku ul. Lubelskiej.

 
Między ul. Lubelską (dawna Mostowa), a Nadstawną znajdowała się dzielnica żydowska. Tutaj jak głosi napis na pomniku znajdowała się synagoga, cheder, budynki należące do gminy żydowskiej i pierwszy kirkut w Biłgoraju.
Tu w czasie II wojny było jedno z biłgorajskich gett. Po przeciwnej stronie ul. Lubelskiej – Górka Rabinacka- dziś stoją tu bloki mieszkalne. Wg miejscowej tradycji to tutaj mieszkał dziadek ze strony matki Isaaca Singera. To widoki z tego miejsca znajdziemy w jego utworach. Dziadek Singera był tak jak później i jego synowie rabinem gminy biłorajskiej.
II. Naszym następnym punktem jest ul. 3-go Maja

W czasie II wojny światowej była to ul. Kościelna, przed wojną ul. Morowa. Tutaj znajdowało się kolejne tzw. „małe getto”.

III. Udajemy się w okolice LO im. ONZ.

Tu gdzie jest obecnie nowy obiekt szkoły z boiskiem. Od XVIII do połowy XIX w. znajdował się drugi kirkut (okopisko). Macewy zostały zdewastowane, Niemcy polecali układać z nich chodniki. Biłgoraj miał w tamtym czasie 3 km brukowanych ulic. Następnie na terenie zniszczonego kirkutu Niemcy pobudowali stajnie. Kiedy budowano boisko szkolne już długo po wojnie, zebrano pozostałe szczątki pochowanych tu zmarłych, by znalazły spokój w godnym miejscu. Róg ul. 3-go Maja i Piłsudskiego – kolejny pomnik upamiętnia miejsce drugiego biłgorajskiego kirkutu.

IV. Nasz dalszy spacer zmierza ku ul. Konopnickiej.

Tutaj znajduje się trzeci biłgorajski kirkut. Dawniej zajmował obszar 2,2 ha. Obecnie jest dużo mniejszy. Kirkut to praktycznie lapidarium. Zebrano tu resztki biłgorajskich macew. Wykonano je z kamienia józefowskiego. Teren jest ogrodzony, zadbany. Jedna z macew to pomnik wuja Singera Josefa Zylbermana

Tu kończymy naszą wędrówkę śladami Żydów biłgorajskich.
Maria Puźniak

opracowanie i zdjęcia: evel