Przewodnicy w Zamościu
Zwiedzanie Zamościa i okolic
W zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie znajdują się trzy rękopisy z Biblioteki Ordynacji Zamojskiej (BN BOZ 1598, 1599, 1600), których opracowania podjął się prof. dr hab. Henryk Gmiterek. Rezultatem tych badań była książka „Album studentów Akademii Zamojskiej 1595-1781”, wydana w 1996 r. (1) W latach 2000 i 2004 ukazały się kolejne opracowania tego samego autora, jako uzupełnienie rozpoczętych badań nad „Albumem..”(2) Księgę wpisów prowadzono w zamojskiej uczelni od początku istnienia szkoły. Rejestrowani byli wszyscy uczniowie podejmujący naukę w Akademii Zamojskiej. Niestety, w rękopisie „Albumu..” brakuje zapisów z około 30 lat na przestrzeni okresu funkcjonowania uczelni w latach 1595-1781. Profesor Gmiterek opracował 362 karty „Albumu…”, w większości uszkodzone. Recenzenci książki uznali pracę profesora za tzw. „pierwszy odczyt rękopisu”, wymagający w przyszłości uzupełnień i powtórnego wydania. (3) Niestety, jak dotąd, nikt nie podjął się tego trudnego zadania, co potwierdza tylko, jak trudnym materiałem badawczym jest omawiany rękopis. Profesor Gmiterek zawarł w swoim opracowaniu 10.552 nazwiska studentów, wypromowanych doktorów i notariuszy.
W „Albumie studentów Akademii Zamojskiej” nie podawano do jakiej klasy wpisano osobę rozpoczynającą naukę. Wpisy zaopatrywano natomiast w imię ojca ucznia; pochodzenie terytorialne (województwo – powiat – diecezja), rzadziej nazwę miasta lub kraju. Czasami zamieszczano notatki dotyczące wysokości wpisowego, wiek ucznia, wyznanie itp. Wśród studentów przeważała młodzież plebejska z kilkunastoprocentowym udziałem szlachty. Książka prof. H. Gmiterka zawiera we wstępie: szkic historyczny umiejscawiający zamojską uczelnię w systemie szkolnictwa Rzeczypospolitej; charakterystykę zawartości Albumu studentów oraz omówienie źródła rękopiśmiennego, na podstawie którego powstała publikacja. Z kolei aneksy zawierają: chronologiczny wykaz rektorów Akademii; wykaz statystyczny studentów w poszczególnych latach; wykaz promocji na doktorów filozofii, obojga praw, teologii; wykaz magistrów filozofii, bakałarzy sztuk wyzwolonych i filozofii oraz promocji notariuszy.
Badany przez prof. Gmiterka materiał rękopiśmienny jest o tyle niedoskonały, że nie wiemy ilu uczniów, którzy studiowali w przeciągu 190 lat istnienia uczelni, ją ukończyło. Brak bowiem w „Albumie..” takich zapisków. Opracowanie prof. H. Gmiterka umożliwia szybkie odnalezienie w spisie konkretnego nazwiska i orientację skąd pochodził. Cenne są także, chociaż rzadkie, informacje, które w rękopisie wskazują na dalsze losy studentów uczelni. Akademia skupiała młodzież z różnych warstw społecznych. Nie była to bowiem uczelnia szlachecka, czy mieszczańsko-plebejska. Studiowały na niej także całe generacje Zamoyskich i wielu synów zamożnej szlachty z południowo wschodnich obszarów Rzeczypospolitej. Wśród studentów Akademii Zamojskiej byli także synowie mieszczan z całego kraju oraz biedota miejska i wiejska. Ubodzy studenci płacili mniej lub wcale za naukę. Uczelnia kształciła studentów pochodzących z Krakowa, Wilna, Gdańska, czy Torunia, gdzie były przecież wyższe uczelnie, czy gimnazja akademickie.
„Album….” jest nośnikiem także wielu innych informacji na temat zamojskiej uczelni. Jego zapisy ujawniają działający w Akademii Zamojskiej system zapomóg i stypendiów, instytucję prywatnych nauczycieli wspomagających najmłodszych i słabszych uczniów; udział młodzieży w pracach senatu itp. Książka prof. H. Gmiterka to doskonały materiał badawczy do dalszych studiów nad dziejami Akademii Zamojskiej oraz edukacją staropolską i oświeceniową Rzeczypospolitej. Bardzo pozytywnej recenzji doczekała się od Tadeusza Bieńkowskiego, który docenił ten pierwszy spis studentów uczelni. Trud włożony przez badacza w opracowanie rękopisu doceni każdy, kto zmierzył się z udostępnianym przez Bibliotekę Narodową w Warszawie źródłem.(4) cyt. „Publikacje źródłowe dotyczące Akademii Zamojskiej są bardzo rzadkie (…) Dlatego ogłoszenie nowych tekstów stanowi pewnego rodzaju wydarzenie (…) edycja Albumu zamyka i dopełnia pewien etap gromadzenia wiedzy o tej uczelni”. (5).