W zasobach Biblioteki Narodowej w Warszawie przechowywane jest lwowskie, przedwojenne wydanie „Stemmata Polonica: rękopis nr 1114 Klejnotów Długosza w Bibliotece Arsenału w Paryżu” (1926 r.). Jest to odbitka z prac Sekcji Historii Sztuki i Kultury – Towarzystwa Naukowego we Lwowie, wykonana w Drukarni Uniwersytetu Jagiellońskiego.  Oryginał cennego rękopisu znajdującego się w Bibliotece Arsenału w Paryżu na grzbiecie nosi tytuł STEMMA POLONICA i jest zapisany jako zbiór herbów polskich, 99 kart opatrzonych pismem z połowy XVI w. i pokrytych barwnymi podobiznami herbów po obu stronach. Rękopis ten pochodził z biblioteki francuskiego bibliofila, hrabiego d’Argenson. Po jego śmierci wiele z tych cennych książek otrzymał jego synowiec, hrabia Antoni Rene de Voyer. Znakomita część jego zbiorów wzbogaciła zasoby Biblioteki Arsenału w Paryżu. W jaki sposób rękopis dostał się w posiadanie hrabiego d’Argenson (1696-1764) nie ustalono.

Herbarzyk znany jest pod nazwą arsenalskiego. Jest to późna kopia Insignia seu Clenodia Regni Poloniae, Jana Długosza. Przed wydaniem Heleny Polaczkówny z 1926 r., nie był wcześniej wydawany. Ponieważ oryginał dzieła Długosza nie był znany, paryska kopia rękopisu posłużyła za wzorzec do ustalenia prototypu. Rękopis posiada 178 herbów Rzeczypospolitej, wykonanych barwnie i odręcznie, opatrzonych w części tekstem Długosza. Poza herbami państwowymi, państw lennych, herbami ziemskimi itp., jest w nim 118 herbów szlacheckich, w tym herb rodu Zamoyskich. Opis herbu podany jest po łacinie, włącznie z legendą herbową o Florianie Szarym, protoplaście rodu. W polskim wydaniu z 1926 r. Herb Jelita uzupełniono następującym opisem: „W polu czerwonym trzy włócznie złote o grotach srebrnych: dwie przekrzyżowane skośnie grotami do czoła, trzecim w słup, grotem w dół”. W oryginalnym herbarzu paryskim istnieje dopisek ręką z XVII w., dotyczący podania o Florianie Szarym.

Oryginalny herbarz (Clenodia – Klejnoty Długosza) został spisany przez polskiego historyka, kronikarza i pierwszego heraldyka polskiego, Jana Długosza, w latach 1464-1480. W XVI w. powoływał się na niego heraldyk Bartosz Paprocki, który posiadał jeden egzemplarz, uznany później za zaginiony. Odnalazł go w 1843 r. w Bibliotece Ossolińskich we Lwowie Adam Kłodziński. Inne kopie (odpisy) herbarza odnaleziono w Rzymie i w Paryżu. Kolejny odnaleziono w Kórniku i ten uznano za najstarszy. Wersje i odpisy zachowanych egzemplarzy herbarza różnią się od siebie ilością i opisem herbów. Herb Jelita Zamoyskich nosi w nich nazwy: Koschlya Rogy, Gyelyta, Kosliarogii, Gielijcha.

opracowanie: Ewa Lisiecka

źródła:

1. Zasoby Biblioteki Narodowej w Warszawie – strona internetowa Polona.

2. 2. Wikipedia. https://pl.wikipedia.org/wiki/De_origine_et_rebus_gestis_Polonorum_libri_XXX

__________________________________________________________________________________________________

Prezentowany powyżej Herb Jelita należy z pewnością do najstarszych przedstawień tego herbu w polskiej heraldyce. Jego wizerunek niewiele się zmieniał na przestrzeni kolejnych wieków. Najstarsze z nich spotykamy na starodrukach, najczęściej dedykowanych przedstawicielom rodu Zamoyskich. Należy do nich m.in. starodruk przechowywany w Bibliotece Narodowej w Warszawie, zatytułowany: „Powinność dobrego towarzystwa Jana Gruszczyńskiego z Lipna”, wydany w Krakowie w 1581 r. w drukarni Macieja Garwolczyka. Druk był dedykowany Janowi Zamoyskiemu: „Na klejnot Starożytny Jegomości Pana/ Pana Jana Zamoyskiego/ Kanclerza Koronnego/ Krakowskiego Generała/ Starosty Międzyrzeckiego/ Krzeszowskiego/ Knyszyńskiego/ Zamechskiego ec. ec”.

Przedstawieniu herbu towarzyszyła dedykacja: „Zacny klejnot Szaryszów/Jana Zamoyskiego/ Czytaj o tym w kronikach męstwa przodkowie. Od początku i zawżdy w wielkiej sławie ci są Zamoyscy/ którzy herb Jelita z przodków noszą. A teraz to widzisz jak ten pięknie kształtuje żywot tak swój prowadząc/ przodków naśladując Jan z Zamościa/ Kanclerz/ pewnie ich celuje/ Wieczna sława nie zgaśnie/ Bóg go tam szykuje”.  Dedykacja została podpisana inicjałami W.G. Zapewne jest to Gruszczuński Walenty (wydawca druku), jako współautor podawany jest również obok niego Garwalczyk Maciej. Egzemplarz tego starodruku pochodzi z Biblioteki Fundacji W. hr. Baworowskiego.

__________________________________________________________________________________________________

Biblioteka Narodowa w Warszawie posiada egzemplarz starodruku, wydanego we Lwowie w 1581 r., kosztem i nakładem Pawła Szczerbica (przekład z egz. niemieckiego i egz. łacińskiego) Prawa saskiego i magdeburskiego. Dzieło jest dedykowane Janowi Zamoyskiemu, o czym świadczy dedykacja i herb Koźlerogi na jednej z pierwszych stronic.

__________________________________________________________________________________________________

Kolejne wydanie – starodruk wydany w Drukarni Łazarzowej w Krakowie w 1590 r., również dedykowano Janowi Zamoyskiemu: „Na Herb Iego M. Pana Kanclerza y Hetmana Koronnego”. Jest to przekład Wergiliusza (70-19 p.n.e.) zatytułowany:” Vergilii Aeneida, to iest o Aeneaszu trojańskim ksiąg dwanaście przekładania Andr. Kochanowskiego”.

„Mars, Pallas, u Diana własne bronie tobie oddawszy, ku twej więtszej przydali ozdobie/ Mars męstwo, Pallas rozum, a czujność Diana: A cney Polskiej Korony Kanclerza Hetmana/ Fortuna za godnością wielką przełożyła, rz domu Królewskiego małżonki życzyła. A ty szczęścia swego mistrz umiesz w to ugodzić/ Zeć zazdrość nieżyczliwa nic nie może szkodzić. Która blaskiem będąc cnót zamróczona twoich/ Nieśmie ku górze podnieść śmiele oczy swoich/ Przeto nigdy twa sława na świecie nie zgaśnie/ Póki słońce na niebie będzie świecić jaśnie.

___________________________________________________________________________________________________

W zasobach Biblioteki Narodowej w Warszawie przechowywany jest również starodruk wydany w Krakowie w 1649 r.  przez Franciszka Canevesi, zatytułowany: Gratitvdo erga illvstrissimvm dominvm d. Joannem in Zamoscie Zamoyski, comitem in Tarnow, praefectvm Kałvssien. etc. etc. magnorum Ioannis et Thomae, cancellariorum et senatorum Regni prudentissimorum nepotem et filivm […] recognita in persona Almae Matris Poloniae a […] Francisco Canevesio iurisprud. et eloquentiae candidato […] ad aras et ferias D. Ioannis Baptistae […] in publica lectissimorum virorum panegyri exhibita anno ab ortu Solis Jvstitiae M.DC.XL.VIII. Dedykowany jest Janowi i Tomaszowi Zamoyskiemu, przez Jana II „Sobiepana” Zamoyskiego.

___________________________________________________________________________________________________

Herb Jelita autorstwa Jana Nepomucena Żylińskiego (1790?-1838?) – malarza i rytownika, stypendysty Stanisława Kostki Zamoyskiego. Herb umieszczono pod rysunkiem sceny biblijnej: „Oswobodzenie Świętego Piotra”. Datowanie wg BN w Warszawie: Zakład Litograficzny Teodora Viviera (Warszawa ok 1826-1838). Rysunek zamieszczono w: Biuletyn Historii Sztuki – LV, 1993, nr 2-3 s. 270 il 5.

___________________________________________________________________________________________________