Rotunda. Szkolenie przewodnickie.

Kol. Maria Puźniak i Kol. Robert Kowalski zapraszają na szkolenie – „Rotunda po renowacji” – 3.06.2021 r. – spotkanie godz. 15-ta przy budynku administracyjnym.

Panorama Zamościa od strony południowej z planem Rotundy oraz widokiem grobli Szczebrzeskiej i Żdanowskiej obsadzonych topolami. Jest to widok z lat 1825-1831, przed likwidacją Wielkiej Zalewy w 1837 roku. *
Nowa, okrągła działobitnia (zastąpiła wcześniejszą lunetę z pocz. XIX w.) została wysunięta na 500 m przed mury miasta w kierunku południowym. Połączono ją z twierdzą przejściem obronnym o przekroju wałowym, z trzema trawersami w formie „zębatych” poszerzeń. Działobitnię w kształcie pierścienia o średnicy 54 m wyposażono w okna strzelnicze, przykryto 1,5 metrową warstwą ziemi i otoczono fosą.
___________________________________________________________________________________________________________________

W dniu 3.06.2021 r. odbyło się szkolenie przewodników, zorganizowane przez aktyw Koła Przewodników Terenowych PTTK/O/Zamość.

Tematyka szkolenia: Rotunda po renowacji – prowadzący Kol. Robert Kowalski.

   

Rotunda to zabytek architektury militarnej Twierdzy Zamość. Jednocześnie to miejsce martyrologi narodu polskiego z okresu II wojny światowej. Pomieszczenia dawnej działobitni ułożone w budowli koncentrycznie, zostały zaadaptowane zaraz po wojnie na tzw. Cele tematyczne, które poświęcono grupom ludzi pomordowanych na Rotundzie. Cele w układzie radialnym zaopatrzone są wewnątrz w okratowane okna z okiennicami, w kilku przypadkach oryginalnymi. Cele połączone są przejściami wewnątrz bez drzwi. Zaopatrzono je także w przejście (wtórnie), prowadzące na dziedziniec zewnętrzny. Krzyż widoczny na zdjęciu ma ok 8 m wysokości i został po wojnie osadzony w postumencie z betonu centralnie na wprost wejścia głównego. Zewnętrzne mury Rotundy mają 9,40 m wysokości.

 

Otwarcie Muzeum Martyrologii Zamojszczyzny na Rotundzie, w której oprócz mieszkańców uczestniczyli żołnierze 8 Bydgoskiego Pułku Piechoty, stacjonujący wówczas w zamojskich koszarach – fot. NN – udostępnia Marek Mulawa
W latach 1956-1967 na dziedzińcu Rotundy stał postument zwieńczony orłem i koroną cierniową. W czasie prac konserwatorskich prowadzonych w latach 1966-67 obelisk przeniesiono z miejsca palenia zwłok i wyeksponowano go w jednej z cel. Dokładnie, pomnik usunięto z dziedzińca 5 września 1966 r. W tym czasie zdjęto także z bramy rzeźbione orły. Obelisk o skróconej podstawie, z uszkodzoną koroną cierniową znajduje się obecnie w celi poświęconej prawnikom pomordowanym w czasie okupacji. Orły widoczne na bramie wejściowej nie zachowały się do naszych czasów.  Zdjęto je 23 kwietnia 1966 r. Filary na których umieszczone były te zniszczone „orły zrywające się do lotu” zostały przywrócone do wyglądu pierwotnego.

 

Cela poświęcona pamięci żołnierzy Batalionów Chłopskich i żołnierzy Armii Krajowej. Podczas ostatniej rewitalizacji zdjęto z pomnika siwo srebrzystą powłokę farby.

  

Zdjęcie z gruzem na dziedzińcu pochodzi z roku 1921 r. (Bułhak), kolejne z lipca 1944 r. (po wyzwoleniu ludzie ze zniczy utworzyli krzyż na dziedzińcu Rotundy); następne zdjęcie jest datowane na 1945 r. Warto zauważyć zmiany zachodzące na przestrzeni lat w obudowie otworów wejściowych do poszczególnych pomieszczeń (cel).

  

Miejsce masowych rozstrzeliwań i egzekucji na Rotundzie. Po wojnie zachowano gruzy zburzonego pierwszego pomieszczenia (łącznie 20 cel) jako symbol pamięci – miejsce rozstrzeliwań zachowano i ogrodzono drutem kolczastym. Za ogrodzeniem umieszczono tablicę objaśniającą znaczenie wyeksponowanego miejsca. Podczas ostatniej rewitalizacji uczytelniono ścianę straceń i relikty dawnego pomieszczenia, połączonego z pozostałymi jeszcze przed wojną.

 

  

Grobla po której dochodzimy do Rotundy ma długość 320 m (licząc od Topornicy) i jest szeroka na 30 m. Po obu jej stronach znajdują się cmentarze wojenne, na których pochowano 45. 482 osoby ekshumowane po wojnie z różnych miejsc Zamojszczyzny. Ta droga to relikt dawnego, krytego przejścia z Twierdzy do Rotundy. Zarówno grobla, jak i dawna działobitnia otoczone są pasem wody (5-6 m szer.) o bagnistym dnie, połączonym z Topornicą. Podczas ostatniej rewitalizacji obiektu uczytelniono ceglanymi występami po obu stronach miejsce zetknięcia przejścia z twierdzy do działobitni. Z kamiennych schodów wiodących na mury, widocznych na trzecim zdjęciu, dokonywano egzekucji więźniów ustawianych na wprost, w oznaczonym wyłomem  miejscu straceń.

 

Szacunkowe dane mówią o 40 tysiącach osób więzionych na Rotundzie, z których Niemcy zamordowali osiem tysięcy. Zachowane akta obozu zostały wykorzystane podczas procesów norymberskich  przy skazywaniu niemieckich zbrodniarzy. Drewniane wrota wejściowe na Rotundę pochodzą z lat międzywojennych. W czasie II wojny światowej Niemcy wzmocnili je nakładając na górne partie drut kolczasty. Wrota wykonane są z desek dębowych. Mają dwa skrzydła i zamykane są od wewnątrz na skobel. Oryginalna drewniana brama osłonięta jest z zewnątrz metalową, zamykaną. Na drewnianej bramie zachował się napis z czasów okupacji. W 1967 r. konserwator Wojciech Kurpik z zespołem (Sanok – Muzeum Budownictwa Ludowego) wykonał prace przy zabezpieczeniu wejściowej bramy drewnianej: trwałe nasycenie po obu stronach środkiem toksycznym, wykonanie nowych listew wpuszczanych, naprawa istniejących elementów drewnianych i metalowych, utrwalenie zniszczonej struktury drewna. Na środkowym zdjęciu, dotychczas niepublikowanym,  grupa oficerów na tle powojennego widoku Rotundy – po środku Zdzisław Iwański (zdjęcie z kolekcji córki, Ewy Dąbskiej).

 

Rotunda została wpisana do Rejestru Zabytków decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z dnia 17. IV. 1970 r. Ostatni remont przeszła w latach 2019-2020. Przetarg wygrała Firma RMS PROJEKT Biuro Inżynierskie Grzegorz Laskowski (kwota 93.480,00 brutto). Prace remontowo-konserwatorskie i restauratorskie Rotundy rozpoczęto w 2019 r. Obiekt wyłączono ze zwiedzania. Do zakresu prac należało: zabezpieczenie murów i sklepień przed wodami opadowymi; wykonanie drenażu stropodachu ziemnego; wzmocnienie i uzupełnienie murów z oczyszczeniami i konserwacją ceglanego lica; konserwacja drewnianej bramy, drzwi, otworów okiennych, okiennic; naprawa i odbudowa uszkodzonych elementów kamiennych; konserwacja elementów metalowych oraz wyposażenia związanego z upamiętnieniem martyrologii. Termin zakończenia prac przewidziano na 30.09.2020. W związku z przeciekami po tegorocznych wiosennych opadach śniegu i deszczu konserwator wniósł zastrzeżenia co do wykonawstwa robót. Obiekt został przekazany do zwiedzania w obecnym sezonie turystycznym. Zakres wielu przewidzianych prac wewnątrz cel Rotundy został wstrzymany.

 

  

  

  

Już we wrześniu 1939 r. na Rotundzie odbywały się pojedyncze egzekucje (akcja „A-B” – likwidacja polskiej inteligencji). Od 1940 r. Niemcy mordowali tam już po kilkadziesiąt osób dziennie. W listopadzie 1942 r. egzekucje przybrały charakter masowy. Środkowe zdjęcie przedstawia okno pierwszego pomieszczenia, zburzonego podczas wrześniowego bombardowania Zamościa. Okno uczytelniono podczas ostatniej rewitalizacji obiektu. Jest niemym świadkiem egzekucji odbywających się w tym miejscu na Rotundzie, podobnie jak odsłonięta z zarośli i gruzowiska ściana straceń z licznymi otworami po strzałach. W zewnętrzne mury Rotundy wmontowano po wyzwoleniu wypukłe bloki kamienne z nazwiskami pomordowanych i zaginionych mieszkańców miasta i okolic. Są to dwa równoległe rzędy bloków na wysokości ok 2 metrów od ziemi.

Za udostępnienie zdjęć i wielu ciekawych informacji o Rotundzie serdeczne podziękowania przewodnicy składają Kol. Ewie Dąbskiej.

Zdjęcia archiwalne pochodzą z kolekcji Pani Bogumiły Sawy i udostępniamy je dzięki uprzejmości Kol. Ewy Dąbskiej.
* Zdjęcie rotundy wg akwareli Jana Schwella pochodzi z publikacji Bogumiły Sawy – Noce i dnie Zamościa XVI-XX w. Tom I. (okładka) oraz s. 335 Tom II Ilustracje – Bogumiła Sawa – Zamość 1772-1866.
Opracowanie i zdjęcia współczesne: Ewa Lisiecka.