by

Powstaniec styczniowy.

Czy Zamość miał „swoich” powstańców styczniowych 1863 r.? Miał. Jednym z nich był JÓZEF  KOWALSKI (1834-1911). Pierwszą informację o nim pozyskałam przed laty z publikacji – przewodnika biograficznego po zamojskim cmentarzu, autorstwa Andrzeja Kędziory. (1) Ten sam autor rozbudowuje w późniejszym czasie biogram weterana w kolejnych swoich publikacjach. (2) Józef Kowalski mieszkał na Podtopolu, stanowiącym część miasta Zamościa. Zmarł 2 lutego 1911 r. w Zamościu. Po śmierci został pochowany na zamojskim cmentarzu. Jego mogiłę zdobi piękny nagrobek ufundowany przez córkę, Wincentynę (z.d. Kowalską) Kubań. (3)
Mogiła kryje także szczątki żony weterana, Pelagii (z Fabjańskich), zmarłej pięć lat po śmierci męża, 10 maja 1916 r. w wieku 82 lat. Nagrobka nie omawia w swoim obszernym opracowaniu o cmentarzach Zamojszczyzny Pani Danuta Kawałko (4), odsyłając czytelników do opracowanego o kilka lat wcześniej, skrupulatnego zestawienia Andrzeja Kędziory: cyt. „Jest też kilka konwencjonalnych przedstawień Matki Boskiej Niepokalanego Poczęcia, najciekawsze na grobie J. Kowalskiego z. 1911 r. (L).”  W rodzinnym grobowcu pochowano także: Stefanię Kowalską (1876-1918) pannę, która zmarła w wieku 42 lat 17 stycznia 1918 r.; Czesława Kubania  zmarłego w wieku 71 lat (16.06.1951 r.), męża Wincentyny z.d. Kowalskiej, zamojskiego felczera i fryzjera, który miał zakład przy ul. Grodzkiej w Zamościu oraz Wincentyny z.d. Kowalskiej Kubań.  Współcześnie, możemy obejrzeć nagrobek Józefa Kowalskiego na stronie internetowej: Mogiły.pl Cmentarz Parafii Katedralnej Zmartwychwstania Pańskiego i św. Tomasza w Zamościu. (5)
W przekazach rodzinnych nie zachowały się żadne informacje o powstańcu styczniowym Józefie  Kowalskim. W tej sytuacji pomogły nieco poszukiwania genealogiczne. Dysponując wyłącznie datą śmierci (1911 r.) i wyliczoną na podstawie liczby lat życia (77) z nagrobka – datą urodzenia (1834 r.), jedynie przypuszczając, że zmarł w Zamościu, skoro tu został pochowany,  podjęłam poszukiwania w aktach parafialnych zamojskiej Katedry. Odnalazłam akt zgonu nr 17/1911:
Z treści aktu zgonu pozyskałam dodatkowe informacje o naszym powstańcu. Najważniejszą z nich było miejsce urodzenia: Sobieszczany i tożsamość nie żyjących już rodziców: Daniela i Marianny (z.d. Sawickiej) Kowalskich. Potwierdzone zostały ponadto ponad wszelką wątpliwość: miejsce zamieszkania w chwili śmierci – Zamość Kolonia Podtopole, wiek zmarłego w chwili śmierci – (siedemdziesiąt siedem lat) ; dokładna data śmierci: 2 luty 1911 r. (w tym godzina śmierci – siedemnasta). Z aktu dowiadujemy się także, że pozostawił „po sobie owdowiałą” żonę Pelagię Fabjańską. Nazwa wsi rodzinnej Józefa Kowalskiego i rok urodzenia były wskazówkami do kolejnych poszukiwań genealogicznych, tym razem w aktach parafialnych Niedrzwicy Kościelnej.
Odnaleziony akt urodzenia Józefa Kowalskiego Nr 10/1834 potwierdza trafność wyliczenia rocznika powstańca. Pozyskujemy dokładniejszą datę urodzin: „Działo się w Niedrzwicy Kościelnej dnia szesnastego lutego tysiąc osiemset trzydziestego czwartego roku o godzinie dwunastej popołudniu stawił się Dawid Kowalski lat czterdzieści sześć (…) okazał syna zrodzonego w domu jego  dnia onegdajszego rano o godzinie dziewiątej”. Zatem Józef Kowalski urodził się w Sobieszczanach 15 lutego 1834 r. Syna zapisano w aktach parafialnych i ochrzczono w kościele w Niedrzwicy Kościelnej, ale urodził się w Sobieszczanach, jak wynika z aktu zgonu. Matka miała w czasie połogu 32 lata. Akt urodzenia przynosi dodatkowe informacje: ojciec Józefa był w tym czasie „pisarzem gorzelnym z Niedrzwicy Kościelnej”. Świadkiem przy zgłaszaniu faktu narodzin Józefa był ówczesny dziedzic Niedrzwicy Kościelnej, Tomasz Dłuski lat 46, który wraz z żoną Marianną (z Baranowskich) Dłuską byli rodzicami chrzestnymi dziecka. Chrzest odbył się w dniu 16 lutego 1834 r. Akt został odczytany i podpisany przez księdza, ojca dziecka i świadka Dłuskiego.
W czasie wybuchu powstania styczniowego w 1863 r., włościanin ze wsi Sobieszczany Józef Kowalski miał 29 lat. Zaangażowanie mieszkańców tych terenów w walkę niepodległościową nie jest, jak dotychczas, dobrze rozpoznane. Ze znanych opracowań wiemy jedynie, że przez Niedrzwicę Dużą i Niedrzwicę Kościelną przetaczały się w latach 1863-1864 kilkakrotnie partie powstańcze, do których mógł się zaciągnąć Józef Kowalski. (6) Najbardziej prawdopodobny jest oddział „Ćwieka”, nazwany tak od pseudonimu jego dowódcy Kajetana Karola Cieszkowskiego*. Jest prawdopodobne, że Józef Kowalski dołączył do powstańców Piątego Oddziału Wojsk Narodowych Województwa Lubelskiego, tzw. „Ćwieków”, przeszedł z nimi szlak bojowy, osiadłszy później na prawie pół wieku przy rodzinie w Zamościu. Byłych powstańców ukrywało się wówczas. Józef znalazł pomoc i opiekę u starszego brata, Leonarda Kowalskiego, właściciela Podtopola w Zamościu. Nawet jego pochówek w 1911 r. musiał być w czasie zaboru rosyjskiego „skromny”, ponieważ niemożliwe było wówczas zaznaczenie na nagrobku jego działalności narodowowyzwoleńczej. Należytego uhonorowania doczekał dopiero w wolnej Polsce, od córki Wincentyny, która ufundowała rodzicom należyty pomnik na cmentarzu.
250 osobowy oddział Cieszkowskiego prowadził walki od lipca 1863 do stycznia 1864. „Ćwieki” biły się na Lubelszczyźnie i Podlasiu. W pierwszych dniach sierpnia 1863 r. oddział Cieszkowskiego połączył swoje siły z partią Eminowicza i Ruckiego. Zajęli Chełm, a 5.08. 1863 r. odnieśli pierwsze zwycięstwo pod Depułtyczami. Na terenie samej tylko Zamojszczyzny „Ćwieki” uczestniczyli w walkach pod Biłgorajem (2.09.1863 r.), potem dołączyli do partii Borelowskiego i 3.09. 1863 r. walczyli pod Panasówką. Po przegranej bitwie pod Batorzem siły „Ćwieków” skierowały się 4 września 1863 r. ku Niedrzwicy. Ponadto udokumentowany jest zapiskami powstańczymi przemarsz przez Niedrzwicę Dużą i Niedrzwicę Kościelną. W tym czasie powstańcy przemieszczali się w kierunku Borowa (22 października 1863 r.). Katalog Powstańców Styczniowych wymienia nazwisko powstańca Kowalskiego (bez imienia) w potyczce pod Depułtyczami w dniu 5.08.1863 r.
Kolejne poszukiwania genealogiczne naprowadziły na (dotychczas nieznany) związek rodzinny Józefa Kowalskiego i Leonarda Kowalskiego. Ten drugi wzmiankowany był także w Encyklopedii Miasta Zamościa przez Andrzeja Kędziorę, jako właściciel znacznej części Kolonii Podtopole, którą to ziemię nabył po likwidacji twierdzy zamojskiej. Rozsprzedawał ją później stopniowo na działki. Na akt urodzenia Leonarda Kowalskiego natrafiłam przypadkowo, szukając rodzeństwa powstańca Józefa Kowalskiego, w aktach parafialnych Niedrzwicy Kościelnej. Leonard był starszym bratem Józefa, ur. 5 listopada 1831 r. w Niedrzwicy Kościelnej. Jak wynika z aktu Nr 45/1831, ojciec braci – Daniel Kowalski był w tym czasie kredencerzem (srebrowym) na dworze w Niedrzwicy Kościelnej. Chrzestnym był wielmożny Stanisław Dłuski i panna Marianna Żukowska. Zbieżnie, dodatkowych ustaleń na temat Leonarda Kowalskiego dokonał Pan Andrzej Kędziora. Zanim Leonard Kowalski przybył do Zamościa pracował jako ekonom w Brzozówce*, w latach 60-tych XIX w. Z notatki informującej o tym wynika, że w tym czasie miał 27 lat, był katolikiem niewysokiego wzrostu, o okrągłej twarzy z ciemnym zarostem i  oczach koloru brązowego.
Ciekawą informację z okresu zamieszkiwania Leonarda Kowalskiego w Zamościu odszukał Pan Andrzej Kędziora w zasobach Biblioteki Narodowej w Warszawie. Znalazła ona swoje odzwierciedlenie w haśle Zamościopedii „Kradzieże”. (7) Otóż, w 1898 r. właściciel folwarku Podtopole, Leonard Kowalski został okradziony na sumę 3.500 rb, które były przeznaczone na zakup urządzeń do młyna, który zamierzał uruchomić. Leonard Kowalski, właściciel Podtopola, sędzia gminny, zmarł bezpotomnie 3 marca 1914 r., w wieku 83 lat, w Zamościu na Podtopolu. Wiemy to z aktu zgonu Nr 42/1914, odszukanego w zasobach archiwalnych Parafii Katedralnej w Zamościu (poniżej). Jeszcze w 1919 r. nie przeprowadzono spadku po zmarłym, o czym informuje odszukane przez p. Kędziorę Obwieszczenie kancelarii Sądu Pokoju. Zebrane informacje pozwoliły na zredagowanie krótkiego biogramu Leonarda  Kowalskiego w Zamościopedii. (8) Jedna z informacji tam zawartych może sugerować, że Leonard Kowalski brał także udział w powstaniu styczniowym: cyt. „W 1863 znalazł się jako żołnierz urlopowany na liście policyjnej wyszłych nie wiadomo gdzie w 1861 r.” (9)
 
Opisany powyżej krótki rys biograficzny braci Kowalskich wymaga z pewnością wielu jeszcze uzupełnień. Warto nadal poszukiwać informacji, szczególnie tych służących rozbudowie wątku powstania styczniowego.
opracowanie: Ewa Lisiecka
  • Brzozówka – siedziba gminy, do której należały: Stróża z browarem Ordynacji Zamojskiej oraz Rudki – z fabryką terpentyny. Współcześnie – Roztocze Gorajskie – zachowany park podworski Zamoyskich z 2 połowy XIX w. i drewniana kapliczka św. Antoniego. Miejscowość należała do Ordynacji Zamoyskich już w 1791 r.
  • Formalnym dowódcą V Oddziału był Adolf Amort
źródła:
  1. Andrzej Kędziora. Cmentarz w Zamościu. Przewodnik biograficzny. Regionalna Pracownia Krajoznawcza PTTK. Zamość 1987. s. 28, s. 60.
  2. . Andrzej Kędziora. Encyklopedia Ludzi Zamościa. Zamość 2007. s. 150. ; Encyklopedia Miasta Zamościa. Zamość 2012 s. 314, s. 520; Zamościopedia –Zamościopedia – KOWALSKI JÓZEF (1834-1911) weteran powstania 1863. (zamosciopedia.pl).
  3. zdjęcie nagrobka weterana z archiwum Bożeny Smutniak.
  4. Danuta Kawałko. Cmentarze województwa zamojskiego. Państwowa Służba Ochrony Zabytków. Zamość 1994. s. 294.
  5. http://mogily.pl/zamosckatedralny/kowalskij%C3%B3zef_792947
  6. Tadeusz Mencel. Piaty Oddział Województwa Lubelskiego Kajetana-Cieszkowskiego- Ćwieka w powstaniu styczniowym. Rocznik Lubelski 6, 127-155. 1963.  https://www.bazhum.muzhp.pl/media/files/Rocznik_Lubelski/Rocznik_Lubelski-r1963-t6/Rocznik_Lubelski-r1963-t6-s127-155/Rocznik_Lubelski-r1963-t6-s127-155.pdf
  7. Zamościopedia. Hasło: – Zamościopedia – KRADZIEŻE (zamosciopedia.pl)
  8. Zamościopedia – KOWALSKI LEONARD (1831-1914) właściciel Podtopola, sędzia gminny (zamosciopedia.pl)
  9. Zasoby archiwalne Biblioteki Narodowej w Warszawie. Strona internetowa „Polona”.

    Uzupełnienia do artykułu:

  10. Stanisław Zieliński. Mapa bitew i potyczek 1863-1864 w Królestwie Kongresowym z datami starć. wyd. Rapperswill. Muzeum Narodowe w Rapperswill. 1913 – Polona. BN Warszawa.  Według mapy we wsi Sobieszczany (miejsce urodzenia Józefa Kowalskiego) w dniu 27 czerwca 1863 r. odbyła się powstańcza potyczka. Zachodzi duże prawdopodobieństwo, że brał w niej udział.