Jeden z naszych kolegów przewodników, Robert Kowalski, natrafił w internecie na bardzo ciekawe i mało znane, źródło ikonograficzne, zatytułowane: Opisy Zabytków Starożytności w Guberni Lubelskiej przez Delegacyą wysłaną z polecenia Rady Administracyjnéj Królestwa w latach 1852 i 1853 zebrane, rysunkami w 2ch osobnych Atlasach zawartemi i objaśnione; [T. V, k. 2-241]; Opisy Zabytków Starożytności w Guberni Augustowskiej przez Delegacyą wysłaną z polecenia Rady Administracyjnéj Królestwa w latach 1852 i 1853 zebrane, rysunkami w osobnym Atlasie zawartemi objaśnione; [T. V. k. 242-335]. Autorem jest Stronczyński Kazimierz (1809-1896).

cyt. Owocem 10-letniej pracy terenowej przy udziale rysowników i archiwistów, było opracowanie złożone z 5 tomów opisów i 7 atlasów zawierających 400 widoków zabytków akwarelowych z ponad 400 miejscowości w pięciu guberniach Królestwa. Wymienionym tam miejscowościom towarzyszą opisy i rysunki, które w wielu wypadkach są jedynym przekazem ikonograficznym tych zabytków z okresu  Królestwa Polskiego: Widoki zabytków starożytności w Królestwie Polskim służące do objaśnienia opisu tychże Starożytnosci sporządzonego przez Delegacyę wysłaną z polecenia Rady Administracyjnéj Królestwa w latach 1852 i 1853 zebrane. Atlas VI. Gubernia Lubelska, Powiat Lubelski oraz Widoki zabytków starożytności w Królestwie Polskim służące do objaśnienia opisu tychże Starozytnosci sporządzonego przez Delegacyę wysłaną z polecenia Rady Administracyjnéj Królestwa w latach 1852 i 1853 zebrane. Atlas VII. Gubernia Lubelska, Powiaty: Krasnostawski, Hrubieszowski, Zamojski, Siedlecki, Łukowski, Radzyński, Bialski i Gubernia Augustowska.

Wydanie ukazało się w 1855 r. w języku polskim (rękopis). Obecnie przechowywane jest w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie (Gabinet Rycin). Zostało zdigitalizowane i udostępnione w wersji elektronicznej pod niżej zamieszczonym linkiem. Jednocześnie informujemy, że to wspaniałe dzieło doczekało się częściowego reprintu. Rysunki autora zawarte w Atlasie pochodzą z lat 1852 i 1853. Przy opisach znajdziemy również wiele szkiców,  chociażby detali i elementów architektonicznych omawianych zabytków. Podkreślenia wymaga fakt, że jest to nieocenione źródło historii architektury i zabytków polskich, w tym dla historii Lubelszczyzny, a nieznane dotychczas widoki zabytków, utrwalone na rysunkach z połowy XIX wieku  stanowią gratkę także dla regionalistów, przewodników i mieszkańców tych terenów. Razem z Kol. Robertem Kowalskim zapraszamy wszystkich naszych Kolegów Przewodników z Lubelszczyzny do studiowania tego wspaniałego źródła i poszerzania swojej wiedzy na temat regionu. Dla zachęty kilka zdjęć i opisów zamieszczamy poniżej.

Opisując Gubernię Lubelską autor najwięcej miejsca przeznaczył Lublinowi. Pewnego rozczarowania doznajemy poszukując informacji o Zamościu, bowiem ich tam nie znajdziemy. Autor nie otrzymał pozwolenia od władz wojskowych na opis miasta-twierdzy cytat: „Miasto Rządowe a zarazem forteca Zamość w roku 1580 przez Jana Zamojskiego założone posiada w murach swoich wiele interesujących szczegółów jednak bliższe ich opisanie i zdjęcie rysunków zostało Delegacyi przez miejscową komendę wojskową wzbronione, przeto ogólna tylko o nich uczyniona być może wzmianka”. (ss. 335-336)

Dalej Stronczyński opisuje Stary Zamość cytat: „W Starym Zamościu gdzie stał pierwotny zamek Jana Zamojskiego oprócz kościoła żadna inna nie pozostała starożytność. Kościół ten zostający długo w rekach różnowierców lecz przez wspomnianego Jana Zamojskiego jednego z głównych nieprzyjaciół różnowierstwa w roku 1591 dla katolików odnowiony we dwa lata później nową konsekracyą otrzymał. Spalił się w roku 1813 po którym odbudowany w znacznej części dawną formę utracił. Przy głównym wchodzie jest tablica z napisem erekcyą jego poświadczającym. Nosi wezwanie Wniebowzięcia Najświętszej Panny”.

Kolejnym miasteczkiem opisanym przez Stronczyńskiego jest Szczbrzeszyn. Poświęca mu już więcej miejsca, a do ciekawszych opisów zaliczyć należy relację z oględzin ruin zamku, znajdującego się na wzgórzu górującym na doliną Wieprza. Z opisu wynika, że pozostałość zamku, ruina wieży zajmowana była w tym czasie przez miejscowego garncarza.

cytat: „Skutkiem takich przywilejów jurysdykcyjnych Szczebrzeszyn miał zamek, miejsce Sądów Grodzkich i Ziemskich, a przy tem tak jak wiele innych miast murem był opasany i wałami jeszcze wzmocniony. Z tych wszystkich zabytków dochowały się tylko szczątki zamku. Zbudowany był na pochyłości jednej z gór panujących nad miastem, od wierzchołka zaś góry głębokim oddzielony przekopem. Zewnętrzny jego obwód był trójkątny a przynajmniej taką figurę tworzą widoczne jeszcze do dziś dnia wały. Wewnętrzny jednak plan jego  jest trudny do rozpoznania, z powodu całkowitego rozwalenia murów i nader nierównego w tem miejscu poziomu na którym kierunek fundamentów niełatwo zmiarkować można. Z całej tej budowli pozostała tylko część wieży przy samym prawie wale północnym zbudowanej. Podstawa jej ma kształt prostokątny długości 15 – szerokości do 10 łokci wymierza. Wysokość murów od południa dorównywa prawie wymiarowi długości od północy zaś jest mniejszą i dlatego dachem spadzistym są pokryte. Wieża ma dwa piętra. Dolne sklepione zawiera w sobie jedną tylko komnatę, górne zaś opatrzone pułapem, dwie. Mieszka w niej na górze gancarz, a na dole ma swój warsztat i skład niewypalonych garnków. Stawiona jest z kamienia łamanego”.

Autor opisu nie uwidocznił jednak rysunkiem pozostałości szczebrzeskiego zamku w Atlasie VII. Możemy za to podziwiać współczesną mu architekturę Fary (k. św. Mikołaja) i kościoła pofranciszkańskiego, które utrwalił na dwóch obrazach i w opisie (podobnie jak kapliczkę na ul. Zamojskiej). Cerkwi nie uznał (o dziwo) za obiekt godny opisu.

  

W Atlasie VII, poświęconym Guberni Lubelskiej z powiatami: krasnostawskim, hrubieszowskim, zamojskim, siedleckim itd. doszukamy się m.in. obrazów kościołów w: Kraśniku (s. skanu 347); Uchaniach (s. 321);  Tarnogórze oraz zamku w Kryłowie. Oprócz tego towarzyszą im oczywiście informacje w części opisowej. Pomimo pewnych nieścisłości, a nawet błędów, warto im poświęcić uwagę, ponieważ wnoszą także nieznane dotychczas fakty i ciekawostki, jak chociażby ta o znalezieniu przy „Ariance” srebrnego medalionu, przetopionego potem na łyżkę, bez „zdjęcia chociażby napisu z medalionu” nad czym autor ubolewał w części opisowej. Niektóre z obiektów są zaledwie wzmiankowane (Biłgoraj, drewniany kościółek w Tomaszowie Lub., Łabunie). Miłośników Lubelszczyzny ucieszy zapewne fakt, że oprócz Lublina Stronczyński opisuje wiele miejsc i ukazuje je na rysunkach m.in.: Gardzienice; Krupe; „wieżę” Ariańską oraz w Bielawinie i Słupiu; zamek w Sielcu; czy cerkiew w Spasie.

  

Najstarszy, jak dotychczas obraz kościoła w Tarnogórze, znany był nam z litografii Adama Lerue. Pisaliśmy o tym w artykule mu poświęconym (link: http://przewodnicyzamosc.pl/archiwa/5084). Obraz świątyni przekazany nam przez Stronczyńskiego ma minimalnie starszy rodowód, bowiem pochodzi z lat 1852-1853 (wydanie 1855). Oba wizerunki są uchwycone z tego samego miejsca nad Wieprzem, lecz w nieco innej perspektywie. Wydanie „Album Lubelskie” datowane jest na lata 1857-1859. Widok zdjęty z natury przez rysowników (w przybliżonym czasie) wykazuje, że kościół  nie różni się w zasadzie na tych szkicach. Odróżnia je od siebie tylko technika wykonania i dokładniejsza kreska, a tym samym większa dbałość o szczegóły na litografii Adama Lerue.*

 

Czytelnicy odnajdą także w tym wspaniałym źródle wiele informacji na temat innych miast i miasteczek Lubelszczyzny. Opisano tam bowiem także: Końskowolę; Gołąb, Chodel; Opole Lub.; Piotrowin; Krasnystaw; Chełm; Bychawę; Puławy; Wąwolnicę; Bohotnicę; Kazimierz; Czemierniki; Kurów; Maruszów; Lubartów, Bystrzycę, Wojciechów; Dąbrowicę i Zawieprzyce oraz wiele, wiele innych z powiatu siedleckiego, łukowskiego, radzyńskiego i bialskiego.

opracowanie: Robert Kowalski; Ewa Lisiecka

* zbieżności rysunków nie są przypadkowe: Kazimierz Stronczyński opracowywał tekst do całej serii I „Albumu Lubelskiego” Adama Lerue (późniejsze już ktoś inny). W opracowanie tzw. Albumów Stronczyńskiego  – 5 tomów tekstu i 7 albumów z ponad 400 akwarelami i gwaszem, zaangażowanych było kilku różnych rysowników, w tym m.in. Adam Lerue.

źródło:

https://l.facebook.com/l.php?u=https%3A%2F%2Fcrispa.uw.edu.pl%2Fobject%2Ffiles%2F616999%2Fdisplay%2FDefault%3Ffbclid%3DIwAR3XqWujjyuEXlFL3flEaN-1BsI7iOxE5FJvzRGZUHGbx4CdT9kokljJjNs&h=AT0xYvgTuKk379oD8fD05nfvwXkCDte9xPbkIm-SRUXaICwtRNYFLcs8MZJq-kN11BIroRm3K8BIr60Ja2iEGw7lY-XcIKnqOg217rLryIFjx52iT4Cm6wpviquDGB1__ccWGA

https://l.facebook.com/l.php?u=https%3A%2F%2Fnaukawpolsce.pap.pl%2Faktualnosci%2Fnews%252C373604%252Cukazal-sie-unikatowy-xix—wieczny-inwentarz-zabytkow-z-terenow-polski.html%3Ffbclid%3DIwAR2KFGGiShdO3iuzO2KLNFmjSq4Dt2HgYuKop7OGkMivCesMBzcFEhYadNw&h=AT18us3buUfRZa1yVCXRtFxrtWDA9M-xNzruUjpk0FcB3iGjTE7kDj3rb2eWf1yGwcE5olzR7qbwVM0Ubnf9OC15V1Jg4mhrNTNTSRKYtC9r39wxX4d15K5v8xAFbtlBkIIKzw

https://polona.pl/item/album-lubelskie-oddzial-2,ODE4NzcxOA/4/#info:metadata

• zbiory BN w Warszawie – podobizna Kazimierza Stronczyńskiego z art. Kłosy – strona internetowa Polona.