by

Historia zamojskiej poczty.

Artykuł od 2021 r. jest w trakcie redagowania, uzupełniania i korekty.

______________________________________________________________________________________________________

Na stronie Archiwum Głównego Akt Dawnych w opracowaniu Rafała Górnego pod linkiem (dostęp 20.09.2022 r.):
https://m.facebook.com/nt/screen/?params=%7B%22note_id%22%3A4571945909513912%7D&path=%2Fnotes%2Fnote%2F&paipv=0&eav=AfamNyKxjP0urIq6ThCk3eF_otsSijiFqf9cEUx-BPpfjrB48rpxsxgWSGelF6PtvHo&_rdr został opublikowany dokument, na podstawie którego mogła zostać uruchomiona pierwsza placówka pocztowa w Zamościu. Odpis tego dokumentu zachował się w Metryce Koronnej. Informuje m.in. o tym, że w 1662 r. król Jan Kazimierz powierza stanowisko generalnego dyrektora poczt sekretarzowi królewskiemu Aniołowi Marii Bandinellemu i nadaje pełny nadzór i władzę nad subdelegatami i magistrami poczt w głównych miastach Królestwa, takich jak: Kraków, Poznań, Toruń, Gdańsk, Lwów, Lublin, Warszawa oraz w innych, które w miarę potrzeby wzniesie przez całe Królestwo, powoła i stworzy, i dla dobrego upodobania swego powstrzyma i odwoła. Fragment ze strony AGAD-u:
„Przytomna i bardzo śpieszna wyprawiona sztafetta” czyli śledzenie przesyłek pocztowych w dobie staropolskiej.
Jedną z głównych form komunikacji na odległość w dawnych czasach było pisanie listów. Szacuje się, że w przechowywanym w AGAD zbiorze: Archiwum Warszawskie Radziwiłłów, w samym tylko dziale V (Listy domów obcych) ich liczba sięga około miliona sztuk. A to zaledwie niewielki ułamek dawnej spuścizny epistolograficznej. Warto więc zastanowić się chwilę nad organizacją i funkcjonowaniem poczty, która przewoziła i dostarczała te olbrzymie ilości korespondencji. Za początek państwowej poczty w dawnej Rzeczypospolitej przyjmuje się rok 1558, kiedy to król Zygmunt August zorganizował stałą przesyłkę korespondencji pomiędzy Krakowem a Wenecją, żeby załatwiać sprawy spadkowe po matce, królowej Bonie. Pierwszym dyrektorem poczty został Piemontczyk Prospero Prowana. Od 1568 r. urząd ten nieprzerwanie przez prawie 100 lat sprawowali członkowie włoskiej rodziny kupieckiej Montelupich, którzy spolszczyli swoje nazwisko na Wilczogórscy. Dostarczanie korespondencji odbywało się przy pomocy kurierów i posłańców. W połowie XVII wieku istniały już połączenia pocztowe pomiędzy wszystkimi miastami Królestwa liczącymi powyżej 4 tys. mieszkańców. Służba pocztowa jednakże w tamtych czasach niosła ze sobą sporo niebezpieczeństw, gdyż kurierzy narażeni byli na rabunek koni i listów ze strony licznie grasujących band. W 1662 r. król Jan Kazimierz powierzył stanowisko generalnego dyrektora poczt sekretarzowi królewskiemu Aniołowi Marii Bandinellemu. W Metryce Koronnej zachował się odpis dokumentu w tej sprawie, w którym wymieniono miasta z głównymi placówkami pocztowymi. Król zagwarantował tam również finansowanie poczty oraz wyznaczył karę za naruszenie przywileju pocztowego. Oblata przywileju nad prefekturami pocztowymi Królestwa dla szlachetnego Anioła Marii Bandinellego (Angelus Maria Bandinelli).
Jan Kazimierz, z Bożej Łaski król polski, wielki książę litewski etc. oznajmiamy niniejszym naszym dokumentem itd. Gdy chodzi o sprawę nadmiernej korzyści i wygody powszechnej, aby zarówno nasze jak i mieszkańców Królestwa naszego, zarówno wewnątrz władztw naszych jak i na zewnątrz tu i ówdzie wysyłane listy, były dostarczane i na przemian wstecz stosownie przekazywane być mogły, dlatego chwalebnym i odpowiednio wyszukanym sposobem do wykonania tego, założyliśmy Pocztę Generalną tu w Warszawie i aby powszechnie była tak skonstruowana i ustanowiona urzędowym porządkiem rzeczy wielkiej ważności, który obecnie chcąc umocnić, nad tymże urzędem pocztowym (po śmierci szlachetnego Karola Montolupi, sekretarza naszego i poczty naszej generalnego prefekta) szlachetnego Anioła Marię Bandinellego, sekretarza naszego jako głównego i najwyższego poczt naszych magistra i prefekta, którego oddanie nasze, wiarę i niewzruszoność w rzeczach mających być wysyłanymi najwyższą składa przydatność, nakazujemy ustanowić i wybrać, i tym samym ustanawiamy, i wybieramy niniejszym pismem naszym aż do kresu żywota jego. Nadajemy mu pełny nadzór i władzę nad subdelegatami i magistrami poczt w głównych Królestwa naszego miastach, takich jak: Kraków, Poznań, Toruń, Gdańsk, Lwów, Lublin, Warszawa oraz w innych, które w miarę potrzeby wzniesie przez całe Królestwo nasze, powoła i stworzy, i dla dobrego upodobania swego powstrzyma i odwoła. Nad publicznymi kurierami i posłańcami z listami, potrzebnymi w miejscach podstawionych dla odbierania listów zarówno naszych, jak i innych osób jakiegokolwiek stanu i których w razie konieczności zażąda sprowadzić, i wysłać, i całą swą powinnością bez jakiejkolwiek przeszkody to wykona, a wszelkie prawa, i prerogatywy, które prawem, i zwyczajem odnoszą się do urzędu generalnego poczt naszych prefekta, będzie używał. Następnie to, co pożyteczniejszy obowiązek obejmować może dla instytucji naszej szczególnie o pochwaleniu konnicy pocztowej, aby zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz Królestwa przewożone listy, przeznaczone w owym czasie jemu do oddania i na odwrót, do niego odpowiedzi i odpisy wzajemnie stosownie przekazywane być mogły, od sług do tego użycia wprowadzonych i końmi do rzeczy wykonania utrzymywanych, z pieniędzy zwanych podwody przez państwa i miasta, wyjąwszy te, które prawami publicznymi są wyjęte wedle konstytucji tak dawnych, jak i niedawnymi ordynacjami objętych i do wprowadzenia użycia tymże pocztom stosownych, i przeciw nim, jeśli ktoś wspomniane pieniądze oddać odmówi, wedle brzmienia tychże konstytucji zostanie wykonane prawo. To, wszystkim, którym potrzeba, zwłaszcza zaś dygnitarzom królestwa, urzędnikom zarówno dworu naszego, jak i wojewodów, dystryktów i całej szlachcie, poszczególnym też państwom i miastom naszym, magistratom cywilnym, wszystkim i każdym poddanym naszym, chcąc wiadomym uczynić, przekazujemy, aby wspomnianego szlachetnego Anioła Marię Bandinellego, sekretarza naszego, jako najgłówniejszego i pierwszego poczt naszych prefekta mieli i uznawali, i odpowiadali mu wedle praw, przywilejów, i dochodów prawem opisanych, i by żądali podległości od innych: pocztylionów, posłańców tak pieszych, jak i konnych przez niego ustanowionych lub do ustanowienia przeznaczonych, a we wszystkich podległych naszych miejscach niechaj zagwarantują wszelkie bezpieczeństwo drogi, które będzie potrzebował użyć. Następnie, aby nikt się pod jakimkolwiek powodem lub pozorem nie wtrącał do tego jego urzędu, ani sobie go za zgodą woli naszej nie przywłaszczał, lub go wskutek używania swego psuć się nie ośmielił, poważnie przekazujemy i zabraniamy. Także przeciwko każdemu, kto oprócz tegoż kupca i innych jakichkolwiek osób listy zbiorowo i powszechnie wysyłać, kurierów i posłańców dla swej korzyści utrzymywać stale lub niekiedy prowadzić będzie zamierzał, gdyby tak się stało, że ktoś spróbuje, wówczas chcemy, aby został ukarany karą dwóch tysięcy dukatów w złocie, której to kary połowiczna część temu najwyższemu prefektowi poczt, pozostała [część kary] sędziemu, przed którym z rozporządzenia i woli naszej, postępowanie będzie się toczyło, nieodpuszczalnie została zasądzona, z faktycznego wykonania powtórzona i odbyta będzie.
Na tejże rzeczy większą wiarę niniejszy dokument podpisany ręką naszą kazaliśmy umocnić pieczęcią koronną.
Dano w Warszawie, dnia szóstego miesiąca kwietnia, roku pańskiego tysiąc sześćset sześćdziesiątego drugiego, w trzynastym roku królowania naszego w Polsce, w Szwecji natomiast w czternastym roku.
Jan Kazimierz król Miejsce pieczęci kancelarii koronnej większej.(-) Jan Ignacy Bąkowski, podkomorzy chełmiński.
Z instrukcji z 1765 dla pocztmistrzów wynika, że przez województwo lubelskie biegł ważny szlak pocztowy z Warszawy przez Lublin, Piaski, Krasnystaw, Zamość i Lwów do Kamieńca Podolskiego. Gdy w roku 1772 po pierwszym zaborze Zamość i Galicja dostały się Austrii, trakt kamieniecki zmienił kierunek i przebiegał przez Łęczną, Chełm i Łuck. Drugim ważnym szlakiem był szlak krakowski, którego trasa prowadziła z Lublina przez Bełżyce, Urzędów, Opatów do Krakowa. Lublin był więc ważnym węzłem komunikacji pocztowej, zwłaszcza po zaborze Galicji, gdy przestał istnieć szlak Lwów — Kraków i przez Lublin utrzymywano łączność ze wschodnimi krańcami Rzeczypospolitej. (źródło: Kalendarz Lubelski 1967) https://biblioteka.teatrnn.pl/Content/9251/Poczta_przez_tysiaclecia.pdf?fbclid=IwAR1qmX0Xs14WjTIhKjPKC0EANox9AT25lS0m_vN6LSfm9dSdkizr7TwZqqc (dostęp 22.09.2022 r.)
Zamojską pocztę na mapach uwidoczniono po raz pierwszy na planie sytuacyjnym Zamościa-twierdzy z 1772 r. (1, s. 26). Znajdowała się przy obwodnicy okalającej miasto od północy i wschodu, łącząc trakt lwowski z lubelskim, przy którym ją umieszczono (die Post).
W 1781 r. wymieniony został zamojski pocztmajster Daniel Walter de Oilgliwe (2). Z artykułów dr Bogumiły Sawy (6, s. 85) i dr Jacka Feduszki (3) dowiadujemy się, że stacja pocztowa działała w Zamościu od 1774 r. Prawdopodobnie dotyczy to stacji obok karczmy zajezdnej w Janowicach przy starym trakcie lubelskim. Karczma ta powinna być widoczna na planie austriackim z 1777 r. (1, s. 29-33), ale legenda jej nie wymienia.
Na mapie Mappa Okazuiąca Płaszczyzne Wsi Janowic z Przyległościami w Państwie Ordynacyi przy Twierdzy Zamościu Sytuowaney z[r]obiona w dniach Mca maja 1811 roku. (1, s. 56) oznaczono Nr 4 (zgodnie z legendą) ww. karczmę przy trakcie lubelskim. Przy niej wzmiankowana była zamojska poczta. Współczesny układ terenu miasta, odpowiadający położeniu karczmy w 1811 r. nałożył na mapę architekt Jacek Herc.

oraz odpowiednio na mapie Miega z ok. 1780 r. żółtym kolorem oznaczono ten sam teren z karczmą przy starym trakcie lubelskim (1, s. 38)

Carte dus Cercle de Zamosc = Karte des Kreises von Zamosc, Mapa wchodzi w skład\: Atlas des Roiaumes De Galicie Et De Lodomerie, arkusz 6.
link: https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/edition/161451/content; Źródło: B II 3105/ VI, Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Bydgoszczy. Dostawca treści : Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa (dostęp 15.09.2022). Fragment mapy z 1786 r. z oznaczeniem traktów pocztowych czyli prowadzącego z Warszawy do Lwowa przez Kozienice, Puławy, Lublin, Zamość, Krynice, Łaszczówkę k/Tomaszowa i Rawę Ruską oraz drugiego z Zamościa do Jarosławia, przez Kosobudy i Tarnogród i do Hrubieszowa. Przy głównych traktach funkcjonowały  stacje pocztowe, tzw. poczthalterie, oznaczone symbolem trąbki pocztowej. Poza Zamościem znajdowały się jeszcze w Krynicach, Kosobudach, Józefowie, Tarnogrodzie, Łaszczówce k/Tomaszowa, Przeworsku i Rawie Ruskiej.

Poniżej fragment mapy z roku 1811 (1, s. 52-55) z oznaczeniem traktów i placówek pocztowych.

Poniżej fragment Mappa pocztowa i podróżna Królestwa Polskiego i Wielkiego Xsięstwa Poznańskiego z 1817 r.; Wilhelm Sander (ca 1766-1836), z oznaczeniem traktów i placówek pocztowych.
 link: https://polona.pl/item/mappa-pocztowa-i-podrozna-krolestwa-polskiego-i-wielkiego-xsiestwa-poznanskiego,MTI2NjMwNjUy/0/#info:metadata (dostęp 15.08.2022)

___________________________________________________________________________________________

W najnowszej książce  „Ród Zamoyskich herbu Jelita”, Zamość 2022, na stronach 156-157, dr Jacek Feduszka opisuje, jak „od 1810 r. pałac Zamoyskich, jak też i inne budynki ordynackie i użyteczności publicznej, przeznaczony został na potrzeby garnizonu wojskowego twierdzy zamojskiej. …W  trzech oficynach mieszkali oficerowie i komendant twierdzy oraz rzemieślnicy wojskowi. Ulokowano w nich także  infirmerię chorych na świerzb oraz poczthalterię – czyli urząd pocztowy.” W odnalezionych w AGAD, KRW, sygn. 95 Aktach inwentarzy i opisów budowli wojskowych pod zarządzeniem Dyrekcji Inżynierów zostających w placach Warszawa i Praga za rok 1818. pod K. 16. jest Wykaz tabelaryczny o wszelkich budowlach w Zamościu na potrzebę wojska zajętych do dnia 31.III.1818 r., zawierający pod poz. 11 przy Koszarach zapis: „Trzy oficyny zamku: Jabłoński – kapitan weteranów, Ludwik Burhardt – poczmistrz i Solecki Werpachowski, kapitan artylerii garnizonowej polskiej i 2 untercejkwartów artylerii rosyjskiej, Gibusiewicz – kapitan pułku 2 strzelców pieszych, Woynowski – kapitan bramowy i Kozłowski – adjutant placu.”
Jak wynika z tych informacji poczthalteria Burhardta na rogu Piłsudskiego i Sadowej została zorganizowana później, bo dopiero w 1815 r., a wcześniej była w pałacowej oficynie.
Plan sytuacyjny z 1875 r. posiadłości Roberta Nolte w Zamościu (1, s. 255) uwidacznia dodatkowo zarys, wydzielonej ogrodzeniem zabudowy przy zamojskim trakcie pocztowym. W przyszłości stanie w tym miejscu (ul. Piłsudskiego 13) kamienica czynszowa. Zespół tych budynków określony został przez panią dr Bogumiłę Sawę jako „3 budynki poczthalterii Burharda„ Stara poczta zamojskiego pocztmistrza Ludwika Burharda została skazana na rozbiórkę po wytyczeniu w 1833 r. (pod dyktando władz wojskowych) kolejnego obwodu wokół twierdzy, w odległości 200 m od stoków twierdzy. (6, s. 288-289) Budynek starej poczty stał jeszcze do 1909 r. i wykorzystywany był na mieszkania. (7, s. 71)

Poniżej na zdjęciu Janusza Słomianowskiego kamienica czynszowa przy ul. Piłsudskiego 13 w 1978 r.

 

_____________________________________________________________________________________________

Mappa Generalna Królestwa Polskiego z oznaczeniem pocztowych i partykularnych dróg, stacyi i odległości mil między onymi. Ułożona podług naynowszych i naydokładnieyszych wiadomości w S. Petersburgu roku 1820.
Link: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/89/1820_%D0%A6%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE_%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5.jpg (dostęp: 22.09.2022 r.). Zaznaczono wielką drogę pocztową i poboczne.

„Karta Poczt Królestwa Polskiego” (4), link: https://polona.pl/item/karta-poczt-krolestwa-polskiego,Nzk1Nzc4Ng/0/#info:metadata  (dostęp 22.09.2022 r.); wydanie drugie poprawione na rok 1827 obrazuje przebieg dróg pocztowych na obszarze Królestwa. Wycinek mapy obok przedstawia skomunikowane z Zamościem poczty podporządkowane. Prowadzący z Warszawy przez Lublin, Krasnystaw i Stary Zamość dawny trakt do Zamościa, to główny trakt pocztowy do Lwowa, przez Krynice, Tomaszów i Rawę Ruską. W tym czasie był już traktem pocztowym wozowo-konnym, z tym, że odcinek pomiędzy Tomaszowem, a Rawą Ruską był traktem pieszym, przejmując poza Rawą ponownie charakter traktu wozowo-konnego. Z Zamościa do Hrubieszowa prowadził trakt wozowy, i dalej z Hrubieszowa do Uściługa jako trakt wozowo-konny. Podobnie skomunikowany był Zamość z Janowem i Tarnogrodem (przez Biłgoraj i Zwierzyniec). Mapa określała istotne dla taryfy pocztowej odległości pomiędzy poszczególnymi miejscowościami oraz granice administracyjne i polityczne (Rawa Ruska leżała już na obszarze Galicji).

W 1819 r. rząd kupił od dzierżawcy wsi Lipsko – Leopolda Pellegriniego dwie kamienice w twierdzy, w pobliżu wikariatu, dla pocztamtu pogranicznego. (5) i (6, s. 184) Władzom wojskowym Zamościa oraz stacjonującemu tu garnizonowi potrzebna była poczta wojskowa. Stajnie poczty – Maison de la poste (1, s. 83) mieściły się przy Bramie Szczebrzeskiej, co uwidacznia plan z 1823 r. Likwidacja stajni nastąpiła w maju 1824 r. w związku z budową nowej ulicy łączącej Bramę Lwowską z Bramą Szczebrzeską. Ulica o szerokości 5 sążni była przeznaczona dla wojska i artylerii, a jej budowa wynikała z rozkazu wielkiego księcia Konstantego z 1822 r., nie zadowolonego z postępu prac fortyfikacyjnych w Twierdzy Zamojskiej. Likwidacja stajni nastąpiła jednak dopiero w maju następnego roku i odtąd poczta, nie mając gdzie trzymać swoich koni, wynajmowała je u mieszczan. Zamojski pocztamt pograniczny otrzymał odszkodowanie z sumy 80 tys. złp, która pozostała z funduszu zapasów roku 1823 (6, s. 187)

Około 1850 r. zbudowana została stajnia kozacka przy ul. Łukasińskiego 5a (od 1946 r. kaszarnia) Mogła być wykorzystywana do postoju koni rozstawnych. Fotografia z 1954 r. z zasobów Archiwum Zamojskiego.

Rok 1825
Plan projektowanych fortyfikacji twierdzy Zamość – napisy na planie w jęz. francuskim – wśród domów miejskich legenda wymienia z literą „a” pocztę Maison de Poste (przy wikarówce). (1, s. 88)

Rok 1827
Na planie z 1827 r. żółtym kolorem zaznaczona poczta (1, s. 91)

Rok 1837
Generalny plan twierdzy zamojskiej z 23.03.1837 r. (1, s. 107-110) wymienia w opisie (legendzie) wśród budynków należących do Urzędu Miasta, dwa budynki B i C dla oznaczenia poczty w tym C jako stary dom pocztowy do odbudowania dla dowódców. Budynek poczty znajdował się przy obecnej ulicy Akademickiej i przylegał do Wikarówki.

W 1847 r. sporządzono w Zamościu aktualne oszacowanie wszystkich nieruchomości (straty po powstaniu listopadowym). Z badań dr B. Sawy wiemy, że budynek poczty znajdujący się w sąsiedztwie wikarówki został zajęty w 1848 r. na kwaterę oficera sprawującego dozór nad ogrodami wojskowymi. (6, s. 285, tabela nr 25)
Jeszcze w roku 1851 (1, s. 119) widok na budynki poniżej. Niektóre źródła podają, że pocztę usunięto z budynku przy wikariacie przypuszczalnie po powstaniu listopadowym 1831 r.

Na niżej zamieszczonym zdjęciu widzimy fragment Widoku Zamościa od strony pałacu – z obrazu olejnego Marcina Zaleskiego z 1848 r. (1,. s. 338). Skrajny budynek (w sumie dwa budynki), przylegający do wikariatu nie zachował się do naszych czasów. Jest to jedyny jego widok, zachowany na płótnie Zaleskiego.

Przy remoncie Wikarówki w latach 1917-1919 utrwalono zarys fundamentów nieistniejącego budynku poczty od ulicy Akademickiej jak na zdjęciu:

Rok 1820 – Poczta Wozowa i Konna Lubelska – „z” i „do” Warszawy – kursy odchodzące i przychodzące (źródło: Kalendarzyk Mały Pijarski Polski i Ruski na rok 1820 – C.B.J.)

 

 

Na planie z 1823 r. oznaczono plac i grunt na postawienie poczty za bramą Lubelską  e  442 (1, s. 86), ale projekt nie został zrealizowany.

Poczta na Nowej Osadzie
W związku z likwidacją poczthalterii Burharda wiosną 1835 r. ogłoszony został przetarg na wybudowanie Domu Pocztowego na Przedmieściu Twierdzy Zamościa.

Wykonawstwa podjął się mieszkaniec twierdzy, kupiec i szynkarz – Pejsak Cukier. Nowa Poczthalteria stanęła przy głównym trakcie Warszawa – Lwów.(6, s.294) Po raz pierwszy uwidacznia ją plan (znakiem trąbki pocztowej) zdjęty w latach 1835-1868, opublikowany w 1877 r. (1, s. 134) Przez kilkadziesiąt lat był to jedyny murowany gmach na Nowej Osadzie. Opis poczty na Nowej Osadzie zawdzięczamy p. Bogumile Sawie. Był to dom pocztowy I klasy, architekturą przypominający podobne budynki w Siedlcach i Łowiczu. Główny budynek administracyjny był piętrowy. Po obu stronach, szczytem do szosy ustawiono dwie murowane stajnie dla koni pocztowych. Do nich dostawiono w jednej linii dwa inne, skromniejsze obiekty inwentarskie (drewniane). Powierzchnia ogrodzonej parceli pocztowej wynosiła 13000 m kw. W sąsiedztwie zabudowań był sad, ogród warzywny, pole orne (3 morgi), a na dziedzińcu wiercona studnia. (7, s. 79)
Miejscowa duża poczthalteria (w stajni pocztowej stało w 1843 r. 14 koni) zatrudniała 4 pocztylionów odwożących dyliżansem korespondencję i podróżnych. Otrzymywali oni liberię, czyli umundurowanie i chociaż pensje były niskie, to mieli bezpłatne wyżywienie, bo poczthalteria zatrudniała kucharkę. Intratne stanowisko Naczelnika połączone z użytkowaniem pola i łąki rządowej obejmował kandydat na podstawie spisanego kontraktu, przy czym składał on odpowiednio wysoką kaucję w Dyrekcji Jeneralnej Poczt. Do wybuchu powstania listopadowego pozostawał na tej posadzie szlachcic z pochodzenia Bazyli Żukowski, zesłany za udział w rewolucji do syberyjskiej Wiatki. Po powrocie nie mógł już pełnić dawnej funkcji i przyjęto wówczas zagorzałego rusofila Maksymiliana Guzowskiego. Zamojski pocztowy urząd pograniczny był jednocześnie stacją transportową, która zajmowała się odsyłaniem do różnych miejscowości włóczęgów, przemytników, prostytutek oraz więźniów do sądów poprawczych w guberni lubelskiej lub poza jej granicami. Po roku 1830 zarządzali stacją kolejni inspektorzy policji dla Nowej Osady, zatrudniający mieszkańców miasta w charakterze strażników.(6, s. 299)

Dalszego opisu kompleksu budynków pocztamtu i poczthalterii na Nowej Osadzie dokonał  Zbigniew Stankiewicz w artykule Co pozostało w Zamościu z dawnych poczt zamieszczonym w Zamojskim Kwartalniku Kulturalnym z 2012 r. (8) Obiekty pocztowe zostały ogrodzone, a od strony traktu prowadziły do nich dwie bramy wjazdowo-wyjazdowe. Wjeżdżało się nimi i wyjeżdżało, w zależności od kierunku jazdy na trakcie. Pomiędzy flankującymi pocztamt budynkami pomocniczymi i dziedzińcem był objazd. Na tyłach budynku głównego dokonywano rozładunku i załadunku poczty, dokonywano przeglądu dyliżansów, przeprzężenia koni itp. czynności, także tych związanych z obsługą podróżnych.
Spisy statystyczne za rok 1895 ( RGL, Sygn. 216) w Urzędzie Pocztowo-Telegraficznym w Zamościu wymieniają ogółem 21 osób, w tym mężczyzn 11 i 10 kobiet.
Akta miasta Zamościa (WAPZ, sygn. 247) zawierają Wiadomość o budynkach Urzędu Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, 1905 r., w tym o zamojskiej poczcie – 8 wszystkich budynków razem z gospodarczymi. Należy do niego pole o powierzchni 3 morgów. Wartość budynków 18.000 rubli. Remont ostatni raz był w 1865 r. na sumę 1000 rubli. Oprócz urzędu są tam mieszkania urzędników i budynki gospodarcze.
Akta m. Zamościa (WAPZ, sygn. 254, k. 119) zawierają „Spis pracowników Urzędu Pocztowo–Telegraficznego w Zamościu za 1905 r. powyżej 25 lat mających prawo wyborów do Dumy:
1) Naczelnik Urzędu Wiktor Gutowski.
2) 2 Urzędników IV klasy.
3) 1 nadzorca.
4) Naczelnik chomęcickiego pocztowego oddziału.”
W 1886 r. przeniesiony tu został telegraf ze Starego Miasta (róg Zamenhofa i Łukasińskiego). Prawdopodobnie tu znajdowała się też pierwsza automatyczna centrala telefoniczna, która razem z pocztą, została przeniesiona na Stare Miasto w 1915 r. do budynku Akademii Zamojskiej. Natomiast po 1918 r. do budynku przy ul. Kościuszki. W czasie II wojny, w 1941 r., Niemcy zainstalowali w infułatce aparat Hughesa, który obsługiwali pracownicy z Lublina. Infułatkę zwrócono kolegiacie dopiero w 1954 r. Pierwsze telefony w Zamościu zostały zainstalowane ok. 1908 r. (11) i (źródło – Zamościopedia)
Na planie sytuacyjnym z 1916 r. (1, s. 144) przedstawiono budynki poczty (Russische Post) w Nowej Osadzie, ale oznaczone jako nieużytkowane (Nicht belegt).

W latach 1915-1919 budynek poczty na Nowej Osadzie nie był użytkowany.
Poniżej na fotografii z ok. 1880 r., ze zbiorów Adama Gąsianowskiego.

Na mało czytelnym, niżej pokazanym planie z 1880 r. (1, s.138-139) w legendzie [wyżej] cz. II – planowane budynki pod poz. 23 jest zapis Stacja pocztowa i telegraficzna. W aktach miasta Zamościa zachował się protokół z 3 grudnia 1907 r., zawierający informację o postanowieniu w latach 1902-1903 zamiany miejskiego kawałka ziemi położonego na rogu ulicy Obwodowej [ob. Peowiaków] i szosy prowadzącej do Nowej Osady [ob. Partyzantów] o powierzchni 1200 kwadr. sążni należącej do Urzędu Pocztowo–Telegraficznego, z tym, żeby na ziemi miejskiej był zbudowany budynek dla Zamojskiego Urzędu Pocztowo–Telegraficznego, aby ułatwić życie mieszkańcom i urzędom. Wartość ziemi miejskiej – 4200 rubli, a pocztowej – 675 rubli. Jednak zamiana będzie przeprowadzona bez dopłaty. Jedno jest tylko zagadkowe – poczta nie tylko nie ma zamiaru budować nowego budynku na nowym miejscu, ale niedawno przeprowadziła kapitalny remont starego. Więc miasto dopiero wtedy zgodzi się na zamianę, gdy poczta zacznie budować, bo miasto z tego kawałka ma dosyć duże dochody, a widać, że poczta nie ma zamiaru budować skoro remontuje stary.
Początkowo projektowano pod urząd pocztowy zamianę placu z budynkiem poczty na Nowej Osadzie na plac miejski zwany „Stara poczta” o powierzchni 758 sążni kwadratowych znajdujący się naprzeciwko szpitala Św. Mikołaja i byłego Inżyniernego Sadu płk Nolte. Tamten plac na Nowej Osadzie miał powierzchnię 1350 sążni kwadratowych. Był plan budowy na tym nowym placu murowanego piętrowego budynku z mieszkaniami dla pracowników. Później zmieniono projekt, bo miasto miało się rozbudowywać w kierunku Nowej Osady i budując pocztę przy szosie Lubelskiej, mieszkańcy Nowej Osady mieliby do niej za daleko.

Lata 1898-1899
Dziennik generalnego przeglądu handlowych i przemysłowych zakładów w mieście Zamościu w 1898 r. (WAPL, Lubelska Izba Skarbowa, sygn. 2546, k. 181 ) wymienia pod pozycją 221 stację pocztową nr 118, której właścicielem jest chrześcijanin, trzymający 10 koni i 6 woźniców. Stacja pocztowa dysponuje 1 izbą, obrót roczny wynosi 3000, a czystego dochodu osiąga 600. Protokół z 4.VII.1899 r.(WAPZ, sygn. 104, k.86) wymienia także Stację Pocztowo-Telegraficzną w Zamościu.
Przy końcu roku 1905 wybuchł w całym państwie strajk powszechny: stanęły koleje, poczta, fabryki zamarły. Robotnicy masowo wyszli na ulicę. (10)
Po raz ostatni wspomniano o tej planowanej, a nie zrealizowanej budowie Urzędu Pocztowo – Telegraficznego w protokole z 9 stycznia 1914 r., znajdującym się w aktach miasta Zamościa.
W aktach miasta Zamościa zachowało się wystąpienie z 7 lutego 1919 r. Rady miasta Zamościa do Związku Gmachów Państwowych o objęciu gmachu byłej poczty za miastem, za wiedzą Komisariatu, przez Zarząd Kółek Rolniczych.
Rok 1843 – Kurier Warszawski Nr 209 z 10 sierpnia 1843 r. – źródło: CBJ

Korzystanie z usług pocztowych regulowały m.in. Przewodnik dla podróżujących w Europie podług najnowszych źródeł ułożony oraz Poradnik pocztowy dla podróżujących ekstrapocztą, kuryerem, pocztami wozowemi, osobowo-listownemi (karetami), wydany w czterech językach (rosyjskim, francuskim, niemieckim i polskim) w 1844 r. w Warszawie.(9) Poradnik omawiał szczegółowo przepisy dotyczące jazdy pocztą przyspieszoną; wysyłanie sztafet; poczty wozowej i osobowo-listowej. Wymieniał rodzaje poczt i skorowidz dróg pocztowych. Zawierał wykaz opłat, wykaz przyjścia i odejścia poczty; wykaz komór celnych oraz wykaz stacji pocztowych i urzędów im podporządkowanych.
Wspomniany Skorowidz wszystkich dróg pocztowych w Królestwie Polskim i rodzaju kursujących poczt zaliczał Trakt Zamojski do tzw. traktów głównych. Była to droga bita z Warszawy do Twierdzy Zamość. Mierzyła łącznie 238 1/2 wiorst. Oznaczono ją numerem 39. W ciągu tygodniu kursowały nią dwie poczty wozowe (furgony) i jedna osobowo-listowa. Z pocztowego Traktu Zamojskiego rozchodziły się następujące drogi pocztowe:
  • z Krasnegostawu do Chełma (droga zwyczajna), 30 wiorst, Nr drogi 40, jedna poczta wozowa;
  • z Krasnegostawu przez Hrubieszów do Strzyżowa (droga zwyczajna), 68 1/2 wiorst, Nr 38, 1 wozowa, 1 konna do Hrubieszowa, a stamtąd 2 wozowe;
  • z Hrubieszowa do Dołhobyczowa (droga zwyczajna), 27 1/2 wiorst, Nr 41, 1 wozowa, 1 konna;
  • z Nowej Osady Zamość przez Tomaszów do Rawy Ruskiej w Galicji (droga zwyczajna), Nr 42, 69 1/2 wiorst, 1 wozowa, 1 konna;
  •  z Nowej Osady Zamość przez Tarnogród do Sieniawy w Galicji (droga zwyczajna), Nr 43, 91 1/2 wiorst, 1 wozowa, 1 konna do Tarnogrodu, a stamtąd do Sieniawy dwie konne;
  • z Nowej Osady Zamościa do Janowa (droga zwyczajna), Nr 44, 71 1/2 wiorst, 1 wozowa, 1 konna.
    Jazda podróżnych pocztą osobowo-listową (karetą) na Trakcie Zamojskim, zarówno wewnątrz karety, jak i na koźle (bez różnicy) wyceniona była na 3 kopiejki srebrem za wiorstę. Poczty były sześciu rodzajów: piesza, konna (listowa), wozowa; zwyczajna listowa, osobowo-listowa (kurierska-karetami przewożona) i wozowa.
    Królestwo Polskie było samoistną jednostką państwową (Traktat z 3.05.1815 r. i Konstytucja zatwierdzona przez cara Aleksandra I). Z Rosją połączone było wspólną polityką zagraniczną i unią personalną. Car rosyjski był zarazem królem polskim. Odrębne były władze, sejm, armia i policja. Rosja jednak nie dotrzymała traktatów i 1 września 1858 r. m.in. Zarząd Pocztowy Królestwa Polskiego przeszedł pod władzę Rady Administracji i namiestnika księcia Gorczakowa. W tym samym roku nastąpił rozdział kasowników numerowanych pomiędzy poszczególne 269 Urzędów Pocztowych.
Rok 1874
Na planie z 1874 r. (1, s.135) pod poz. 25 wg legendy uwidoczniono po raz pierwszy Urząd Telegraficzny w Zamościu przy ul. Zamenhofa 3. Powtarza tę informację plan z 1880 r., też poz. 25 (1, s. 136-137). Wg Zamosciopedii telegraf był czynny od ok. 1860 r. W 1880 r. wymieniany był naczelnik Stacji Telegrafu August Baum. W 1886 r. przeniesiony został do budynku poczty na Nowej Osadzie i wraz z nią z powrotem wrócił do miasta ok. 1916 r. [plan z 1916 r. pod poz. 2 i 41 (1. s. 144)], ale do różnych budynków. Zdjęcie planu zamieszczone w dalszej części artykułu. W 1941 r. Niemcy zainstalowali w infułatce aparat Hughesa, który obsługiwali pracownicy z Lublina.(źródło: Zamosciopedia)
Na planie z 1874 r. (1, s. 135):

Na planie z 1880 r. (1, s. s. 136-137) też pod poz. 25 urząd telegraficzny, pod poz. 24. szpital żydowski (spłonął w 1884 r.) i pod poz. 23 kuźnia kozacka, która na planie z 1916 r. występuje pod poz. 41

Na podstawie Rocznika Lubelskiego i Kalendarza na rok 1901, udostępnianego przez Wojewódzką Bibliotekę Publiczną w Lublinie możemy prześledzić struktury pocztowe wprowadzone przez zaborczą Rosję. W Lublinie mieścił się Gubernialny Urząd Pocztowy i Zarząd Lubelskiego Okręgu Pocztowo-Telegraficznego, z Biurem UPT w Lublinie i z Naczelnikiem Okręgu. Podlegały im w województwie Urzędy Pocztowo-Telegraficzne w Zamościu, Hrubieszowie, Krasnymstawie, Chełmie, Janowie, Nowo-Aleksandryi (Puławy), Biłgoraju, Tomaszowie, Iwanogrodzie (Świdniku) oraz Oddziały Pocztowo-Telegraficzne i Stacje Pocztowe. W roku 1904 (Lublinianin-Rocznik-Kalendarzowy ilustrowany – udostęp. j.w.) wśród struktur pocztowych nadal notowano urzędy pocztowo-telegraficzne, oddziały i stacje . W Zamościu naczelnikiem UPT był Gutowskij; w Zwierzyńcu Potjejkin, w Krasnymstawie Iwanowskij; Tomaszowie Łysyj; w Józefowie Salnikow.

źródło: Zamościopedia

Zdjęcie ulicy Łukasińskiego z 1939 r. ze zbiorów Wiesława Smyka.
O losach poczty na Zamojszczyźnie  od 29 lipca do 9 września 1914 r. napisała w swoich dziennikach Eugenia Dominiowa (10):
6 sierpnia poczta zamojska ewakuowana, podobnie jak inne instytucje rządowe;
11 sierpnia – sieć telefonów w Ordynacji zajęta na użytek armii rosyjskiej
13 sierpnia poczta szczebrzeszyńska odjechała do Chełma;
18 sierpnia – Austriacy są jak u siebie, nad urzędami  pocztowymi wywiesili tablice z niemieckimi napisami, telegraf polowy, telefony naprawili ustawiając aparaty własne i połączyli całą linię z Austrią; wieczorem spadła tablica niemiecka z nad poczty w Szczebrzeszynie, bo powrócił telegrafista z Chełma z aparatem przeznaczonym dla armii rosyjskiej.
19 sierpnia 1914 r. urząd pocztowy powrócił do Zamościa
23.08.1914 r. wojsko rosyjskie opuściło Zamość, a poczta zamojska znowu odjechała do Chełma.
Poczta w czasie I wojny światowej i w latach międzywojennych
Rok 1915 – Monarchia austriacko-węgierska.
Od 1 listopada 1915 r. (Dz. Urz. C. i K. Komendy Obwodu Krasnostawskiego Nr 2 – C.B.J.) ludność cywilna mogła korzystać z ruchu pocztowego przy urzędzie pocztowym w Krasnostawie. Ruch pocztowy dla cywili obejmował także zakłady pocztowe w innych miejscowościach m.in. w Zamościu.

Na zdjęciu poniżej uwidoczniony został na gmachu dawnej Akademii Zamojskiej szyld austriacki, na którym możemy odczytać: K.u.K. ETAPPEN-MAGAZIN. Już 5. listopada 1915 r. w budynku Akademii Zamojskiej Austriacy utworzyli Etapowy Urząd Pocztowy C. i K. (K.u.K. Etappen-Postamt), który funkcjonował do 1918 r., natomiast dla cywili do 1921 r., kiedy pocztę przeniesiono na ul. Kościuszki 9 (dawny szpital kolegiacki) (źródło – Zamościopedia) Na zdjęciu, ze zbiorów Muzeum Zamojskiego, widzimy młodzież i nauczycieli Publicznego Gimnazjum Realnego w Zamościu i Męskiego.

Na planie miasta z 1916 r. (1, s. 144) pod poz. 41 (budynek zamykający ulicę Bazyliańską) w legendzie uwidoczniono w luźnym tłumaczeniu – Rezerwowy Oddział Telegraficzny No.29: kancelarie, zakwaterowanie dla załogi, składy materiałów, warsztaty, stajnie i wozownie, a pod poz. 2. wymieniony powyżej K.u.K. Etappen-Magazin, i inne w budynku dawnej Akademii Zamojskiej – legenda w jęz. niemieckim.

Budynek stajni wojskowej, warsztatów, wozowni itp. dla rezerwowego oddziału urzędu telegraficznego, poz. 41 na planie 1916 r. na zdjęciu ze zbiorów Archiwum Zamojskiego. Budynek stajni rozebrany w 1998 r. i postawiony nowy częściowo odtwarzający lokalizację i bryłę dawnego, natomiast ulicę Bazyliańską przedłużono do ulicy Łukasińskiego w 1950 r. (źródło: Zamościopedia)

Rok 1916 – ładownia Nowa Osada. (Dz. Urz. C. i K. Komendy Obwodu Krasnostawskiego Nr 15 z 15.08.1916 r.) – źródło: CBJ.

Po 1916 r. Jan Strempel pełnił funkcję st. oficjała poczty, którą zaklasyfikowano do I klasy urzędów pocztowych z nr okręgu 77.
W roku 1917 dopuszczono, w ograniczonym zakresie, używanie języka polskiego w obrocie pocztowym wojskowym. (Dz. Urz. C. i K. Komendy Obwodu Krasnostawskiego Nr 10 wyd. Krasnystaw 15.09.1917).

Według ogłoszenia zamieszczonego w Kronice Powiatu Zamojskiego (R.1. Nr 20 z 1.XI.1918 r.) poczta znajdowała się na Przedmieściu Lubelskim, za szpitalem św. Mikołaja, obok domu p. p. Kawałków.

Około 1920 r. szpital kolegiacki przy ul. Kościuszki 11 został adaptowany na pocztę, która działała tu od 1921 r. Na zdjęciu z 1922 r. ze zbiorów Archiwum Zamojskiego:

W latach 20. XX w. na  zlecenie naczelnika poczty w firmie Kabasów przy ul. Partyzantów 42 wybudowano karetkę, pomalowaną na żółto, z napisem i orłem, do przewożenia listów ze Starego Miasta na Nowe. (11) W fabryczce Kabasów produkowano również furgony dla pułków kozackich. Na zdjęciu furgon pocztowy z Zamościopedii Pana Andrzeja Kędziory.

Rok 1925 – Dz. Urz. Gen. Dyr. P i T Nr 46 z 31.10.1925 z dodatkiem – źródło CBJ.
W wiadomościach osobowych dotyczących poczty w Zamościu podano m.in., przyjętych do służby w charakterze praktykantów pocztowych XII stopnia, w tym Mariana Jerzego Obacz dn. 16.04.1925 r. Wymieniany jest również Ziemba Józef urz. XI st. z Zamościa, mianowany kierownikiem UP Telegr. IV kl. w Sawinie od 1.05.1925 r. oraz Papierzański Włodzimierz prakt. XII st. z Zamościa, przeniesiony do UP IV kl. w Sławatyczach od 1.07.1925 r. Ze stopnia IX do VIII st. służb. referendarzem mianowano Laskowskiego Edwarda z Zamościa. Wymienia się także st. sekretarza Jana Prystapczuka i urzędnika pocztowego Romana Kurzeja. Zwolniono ze służby w Zamościu: Janinę Ziębową urz. XI kl. oraz z dniem 31.05.1925 r. praktykanta XII st. Józefa Kruczka. (Dz. Urz. Gen. Dyr. P i T Nr 46 z 31.10.1925 z dodatkiem – źródło CBJ).
W 1928 r. otwarto lokal pocztowo-telegraficzny w dzierżawionym domu J. Szweda przy ul. Lwowskiej 14 (d. nr 112), był to dom murowany, piętrowy, wąsko frontowy, dwuosiowy z balkonem; przebudowany w 1940 r. Od 1.08.1932 r. dział telegraficzny pracował non stop.(źródło Zamosciopedia)
Wg książek telefonicznych z 1931 r. i 1939 r. przy ul. Kościuszki 11 funkcjonował urząd pocztowy oraz nadzór techn. Telegr. i telef (15) oraz (11):

Według ww. książki telefonicznej z lat 1938-1939 przy ulicy Marszałka Piłsudskiego 31 (w kamienicy Zakrzewskich) mieścił się oddział urzędu pocztowego Zamość 1. Obecnie kamienica ta nie istnieje. Możemy ją zobaczyć poniżej na zdjęciu Janusza Słomianowskiego z lat 80-tych XX w., zanim została rozebrana.
Natomiast przy ul. Lwowskiej 47 (później Partyzantów 53) mieściła się agencja, Zamość 2. Dom rozebrany.

Poczta w Zamościu w czasie II wojny światowej
Zdjęcie infułatki z 1994 r. autorstwa dr Bogumiły Sawy.

Niemcy na potrzeby poczty zaanektowali infułatkę, w czasie okupacji, gdzie umieścili także centralę telefoniczną i radiowęzeł tj. Deutsche Post Osten i wydali trzy Urzędowe Książki Telefoniczne dla Generalnego Gubernatorstwa:
1)w 1940 r. Zamość na str 145 – 3 numery dla poczty zamojskiej :
Post:
Deutsche  Post  Osten
Postampt, Vorsteher             55
Hauptkasse                           41
Bautrupp                            1 84
Oeffentliche Sprechstelle
2)w 1941 r. Zamość na s. 182, ale brakuje stron w egzemplarzu w Cyfrowej Bibliotece Radomskiej
3)w 1942 r. na s. 55, znajdującej się w zasobach radomskiej biblioteki cyfrowej.

Link: https://bc.radom.pl/dlibra/publication/1269/edition/1230/content?fbclid=IwAR0b2bVgm7YjmXtRdwNkHQojpkO7L3QDWdV6Q5Xd2QccDb3xVxaEl3cO6BM (dostęp 22.09.2022 r.)

 

Jan Zamoyski na znaczku w: Katalog znaczków poczty obozowej w Dobiegniewie (Waldenberg C II) s. 14-15 wyd. Kraków 1945 r. „Seria Hetmanów” – projekty i drzeworyty ppor. E. Pichella. Znaczki ukazywały się stopniowo w różnych czasach. Ww. seria obejmowała dwa nakłady (różniły się jakością papieru i kolorem). Oprócz Zamoyskiego (5 fen.) były jeszcze z podobiznami: Żółkiewskiego (10 fen); Chodkiewicza (15 fen); Czarnieckiego (20 fen). Znaczek z podobizną Jana Zamoyskiego wydano 19.07.1943 r. w I nakładzie 17.500 szt. (kolor wiśniowy); 20.09.1943 r. – 30.000 szt. 5 fen, kolor czerwony – w II nakładzie. (źródło: Biblioteka Narodowa w Warszawie – Polona)
Poczta w Zamościu w okresie powojennym
27 lipca 1944 r. uruchomiono Obwodowy Urząd Pocztowy. Pierwszym naczelnikiem został Bolesław Czołowski, który jako pocztowiec pracował już wcześniej w Zamościu w latach 1918-1926 i już w 1940 r. stawił się do pracy na poczcie w Zamościu. Mieszkał nad pocztą przy ul. Kościuszki 9. Od jesieni 1944 r. urząd telegrafów i telefonów przeniesiono z Chełma do Zamościa i utworzono Urząd Telefoniczno-Telegraficzny. Pozostałe po Niemcach centrale naprawiono i do końca 1944 r. przyłączono ok. 50 abonentów. Już 1 września 1944 r. uruchomiono łączność z Lublinem(11)
Zdjęcie budynku poczty przy ul. Kościuszki 9 (źródło: Zamosciopedia)

Z informacji pozyskanych od Krystyny Lisieckiej (z. d. Łopacińskiej), zamieszkałej po wojnie przy ul. Ormiańskiej w Zamościu, wynika, że niedługo po wojnie, jej ojciec załatwiał jakieś sprawy pocztowe przy ul. Kościuszki 7, w budynku zwanym „generałówką”, w pomieszczeniu od tyłu, do którego wchodziło się po schodkach, od strony d. kościoła Klarysek p.w. św. Anny. Natomiast duże paczki nadchodzące do ich sklepu pobierane były z magazynów, które mieściły się w budynku Czerskiego, od strony dziedzińca, przy którym w późniejszym czasie był antykwariat.

 

źródło: Filatelista Polski Nr 6/1950 wyd. Poznań C.B.J.
W 1946 r. powstał Obwodowy Urząd Pocztowo-Telekomunikacyjny
Zamojska poczta korzystała z zaprzęgów konnych jeszcze w 1953 r. (Kędziora, Zamościopedia, Transport konny).
28.03.1954 uruchomiono Urząd Pocztowo-Telekomunikacyjny Zamość 3 (wyłącznie nadawczy)
1954-1957 poczty wraz z telefonami pod szyldem Powiatowy Zarząd Łączności
28.06.1957 powołano Obwodowy Urząd Pocztowo-Telekomunikacyjny I klasy (ul. Tadeusza Kościuszki 9 (UPT nr 1, dalej działa)) z oddziałami na Nowym Rynku 14 i za drugą bramą koszar w bloku nr 25 (UPT nr 4) w miejscu obecnego Biura Przepustek. Obecnie urząd ten znajduje się przy ul. Piłsudskiego 36 lub Koszary 95, 22-402 Zamość przy pierwszej bramie koszar.
2.04.1962 r. uruchomiono nową placówkę pocztowo-telekomunikacyjną „UP nr 3” przy ul. Partyzantów 11, 22-401 Zamość (dalej działa) oraz w tym samym roku przy Nowym Rynku 27 „UP nr 6” (działała do 1986 r.). Poniżej zdjęcie placówki przy ulicy Piłsudskiego 11 z 1962 r. ze zbiorów Archiwum Zamojskiego

od listopada 1971 r. była poczta (UPT nr 5) przy Al. Wojska Polskiego 1 w budynku pawilonu handlowego „Społem” (nie działa)

Budynki poczty przy ul. Kościuszki 9 – zdjęcie lotnicze TSWL z 1973 r. – zbiory APZ
w 1975 r. powstał Wojewódzki Urząd Poczty i Wojewódzki Urząd Telekomunikacji
około 1980 r. nowa placówka przy ul. Elizy Orzeszkowej 17, 22-405 Zamość „UP nr 7” (nadal działa)
w 1988 r. nowa 8 placówka przy ul. Hetmana Jana Zamoyskiego 6, 22-406  „UP nr 8” (nadal działa)
w 1989 r. powstała samodzielna Dyrekcja Wojewódzkiej „ Polskiej Poczty Telegrafu i Telefonu” z siedzibą przy ul. Partyzantów 11
od 1989 r. nowa placówka przy ul. Reja 6 „UP nr 6” , nie działa
w 1990 r. powstał „UP nr 1” w Zamościu, przy ul. Partyzantów 3 w gmachu Urzędu Wojewódzkiego
w 1991 r. nastąpił podział PPTiT  na Pocztę Polską i Telekomunikację Polską
w 1991 r. przy ul. Radzieckiej powstała poczta prywatna „Serwisko”
w 1992 r. nowa placówka przy ul. Wiejskiej 17 „UP nr 5” (nie działa)
1994-1996 wybudowano przy ul. Kościuszki 9 nowy gmach, w którym 17.11.1996 r. uruchomiono Rejonowy Urząd Poczty, natomiast Telekomunikacja Polska została przy ul. Partyzantów 11
w 1994 r. nowa placówka przy ul. Przemysłowej 4B „UP nr 9”
w 1994 r. nowa placówka przy ul. Brzozowej 26A „UP nr 11”
31.12.1995 r. czynnych 10 placówek pocztowych, w tym oprócz ww. przy ul. Prymasa Stefana Wyszyńskiego 50B, 22-404 Zamość „UP nr 6” (nadal działa)
w 1996 r. nowa placówka przy ul. Lwowskiej 25, lok. 37-38, 22-410 Zamość  „UP nr 12” (nadal działa)
w 1997 r. nowa placówka przy ul. Szczebrzeskiej 35, 22-403 Zamość „UP nr 5” w budynku „Snop” (nadal działa)
22-408 Zamość, J. Kilińskiego 71 (nadal działa)
22-400 Zamość, Lwowska 5 (nadal działa)
22-402 Zamość, Szwedzka 22 (nadal działa)
Aktualnie funkcjonuje 12 placówek.
Budynki zespołu poczty na Nowym Mieście (d. Nowa Osada) przy ul. Lwowskiej opisane zostały wśród obiektów użyteczności publicznej przez Andrzeja Kędziorę w ramach prac Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków w Zamościu, według stanu na dzień 31 grudnia 1986 r. (13) W skład zespołu wchodziły wówczas: główny budynek poczty; stajnia (od strony wschodniej) i stelmarnia (od zachodniej). Obiekty te zostały opisane także przez prof. Jerzego Kowalczyka w przewodniku „Zamość” (12) oraz dr Bogumiłę Sawę(7, s. 79). Autorzy podają datowanie obiektu na 1835 r.; z tym, że w I wydaniu Przewodnika prof. Kowalczyk podaje lata 1815-30. Architektem zamojskiej poczty na Nowym Mieście jest przypuszczalnie Antoni Corazzi, działający w Polsce w latach 1819-1847, gdzie zrealizował ok 50 projektów. Sprowadzono go z inicjatywy Stanisława Staszica. Na terenie Zamojszczyzny jest wymieniany jako projektant Pałacu Rastawieckich w Dołhobyczowie. Ponieważ jest wymieniany również jako projektant poczty z epoki Królestwa Polskiego w Siedlcach (budowa 1827-1828), a budynek ten jest bliźniaczo podobny do poczty w Zamościu (podobnie w Łowiczu) zachodzi duże prawdopodobieństwo, że zamojska poczta została wybudowana wg projektu Corazziego. Na podobieństwo budynków pocztowych Łowicza, Siedlec i Zamościa zwrócił jako pierwszy uwagę prof. Jerzy Kowalczyk w I wydaniu przewodnika po Zamościu z 1977 r. Budynek poczty w Łowiczu (jako jedyny z trzech) zachował swój stan wzorcowy wg projektu z okresu Królestwa Polskiego z ogrodzeniem, bramami i bramkami. Porównując czas budowy poszczególnych obiektów: Łowicz (1828-1829); Siedlce (1827-1828) i Zamość – lata 30 XIX w., można przypuszczać, że wszystkie Pocztamty powstały według tego samego projektu.
Badaniom historii zamojskiej poczty najwięcej miejsca poświęcił w swoich publikacjach Andrzej Kędziora (13 i 14), opisując jej początki w Zamościu od roku 1629 r. po krótką historię aż do 1989 r. W kolejnych opracowaniach autora poczta gościła: w hasłach Encyklopedii Miasta Zamościa (16) i Zamosciopedii – internetowej encyklopedii Zamościa (17), prowadzonej do chwili obecnej. Wśród tych opisów odnajdziemy informacje dotyczące poczty staropolskiej w Zamościu; poczty współczesnej, poczty na Nowym Mieście, pracowników pocztowych.
Ewa Dąbska, Ewa Lisiecka
Bibliografia i netografia:
  1. Bogumiła Sawa. Zamość 1772-1866. Tom II Ilustracje. Plany i mapy w opracowaniu Ewy Dąbskiej, Zamość 2018. s. 26, 29-33, 38, 52-55, 56, 83, 88, 91, 107-110, 119, 134, 135, 136, 144, 255, 338.
  2. Józefa Piller. Lwów. 1780. Kalendarz Tytułarny czyli Imiona y Nazwiska Wszystkich Dignitarzow y Urzędników I.C.K. A. Mości w Królestwach Galicyi y Lodomeryi zostających, tudzież Czeskiey y Austryackiey Nadworney Kancellaryi oraz y Naywyższego Trybunału Sądów Nadwornych na Rok 1781. https://polona.pl/item/kalendarz-tytularny-czyli-imiona-y-nazwiska-wszystkich-dignitarzow-y-urzednikow-j-c-a,OTA3MjUwOTQ/2/#info:metadata (dostęp 21.08.2021)
  3. Jacek Feduszka. Od Moranda do Zamoyskiego poczet gospodarzy Zamościa. cz. II. Muzeum Zamojskie. https://muzeum-zamojskie.pl/wp-content/uploads/2009/10/OD-MORANDO-DO-ZAMOYSKIEGOcz.2.pdf (dostęp 21.08.2021)
  4. Aleksander Zakrzewski. Karta-poczt Królestwa Polskiego. Warszawa 1927. Zakład Litograficzny Teodora Viviera. Zbiory Biblioteki Narodowej w Warszawie. Strona internetowa „Polona”. Link: https://polona.pl/item/karta-poczt-krolestwa-polskiego,Nzk1Nzc4Ng/0/#info:metadata  (dostęp 22.09.2022 r.)
  5. Bogumiła Sroczyńska (Sawa). Zamość w okresie Królestwa Kongresowego [w:] Zamość miasto idealne.  s. 153.
  6. Bogumiła Sawa. Zamość 1772-1866. Tom I Tekst. Zamość 2018. s. 85; 184; 187; 285 (tabela nr 25); 288-289, 294, 299, 314 (Tabela Nr 38  poz.  18).
  7. Bogumiła Sroczyńska (Sawa). Konserwatorska Teka Zamojska. Zamość w XIX stuleciu. Wydawnictwo PKZ. Warszawa-Zamość 1986. s. 71, 72, 79.
  8. Zbigniew Stankiewicz. Co pozostało w Zamościu z dawnych poczt. Zamojski Kwartalnik Kulturalny. Nr 1 (110) 2012.
  9. Ignacy Rzepecki. Poradnik pocztowy dla podróżujących extrapocztą, kuryerem, pocztami wozowymi, osobowo-listownemi (karetami). Warszawa. 1844. BN Warszawa. Polona. Orgelbrand https://polona.pl/item/przewodnik-dla-podrozujacych-w-europie-podlug-najnowszych-zrodel-ulozony,ODk4MDY3MzE/28/#info:metadata – 1851 r.
  10. Teka Zamojska, Rocznik I, zeszyt 4, Zamość 1938, s.236 (wspomnienia Ludwika Mostowskiego) oraz s. 242, 244, 245 (wyjątki z dziennika 29.VII – 9.IX.1914 r. Eugenii Dominiowej).
  11. Krzysztof Czubara. Dawniej w Zamościu, Zamość 2005 , s. 195, 211-215
  12. Jerzy Kowalczyk. Zamość. Przewodnik wyd. II 1977, s. 147 i wyd. III 1995. s.160.
  13. Andrzej Kędziora. Dawna architektura i budownictwo Zamościa. OBiDZ. Zamość 1990. s. 62-63.
  14. Andrzej Kędziora. Zamość od A do Z. Nr 1. Regionalna Pracownia Krajoznawcza PTTK. Zamość 1991. s. 200-201.15.
  15. Andrzej Kędziora. Zamość w książkach telefonicznych z 1931 i 1939 R, Archiwariusz Zamojski 2009
  16. Andrzej Kędziora. Encyklopedia miasta Zamościa, Zamość 2012. s. 79, 516-517, 707-708,
  17. Andrzej Kędziora. Zamosciopedia, linki do haseł: